Философия және миф

     ЖОСПАР 
 

І. Кіріспе

ІІ. Негізгі бөлім

1. Философия

а) Дүниеге философиялық көзқарас 

б) Мәдени кеңістіктің мифологиялық уақыты 

2.  Мифология

3. Кесте

Философиялық  білімнің құрылымы

Философияның  өзекті мәселесі (материалистердің көзқарасы)

Философияның  дін және мифологиялық байланысы

Дүниетанымның тарихи түрлері 

ІІІ. Қорытынды

     Қолданылған әдебиеттер тізімі 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

   КІРІСПЕ 

   Тәуелсіз  Қазақстанның ертеңгі болашағына өз үлесін қосатын білікті маман, зерделі  азамат болып, ел тағдырын шешуге, қоғам  дамуының жауапкершілігін  мойнына  алуға ұмтылған әрбір жас үшін философия пәнін оқып үйрену өте  қажет.

   Философиянын  басты ерекшелігі – әлемді, бүкіл  дүниені тұтас қарастырады, оның ішкі байланысын, жалпы даму заңдылықтарын  зерттейді. Яғни, ол – дүниетанымдық  ғылыми жүйе болып табылады.

   Сондықтан философияның маңызын, құрылымын, пәнін  тереңдеп білу үшін, ең әуелі оның дүниетаныммен  байланысын, арақатынасын қарастырып көрелік 

   Белгілі бір адамдардың дербес қызметі ретінде  философия ежелгі шығыс елдерінде  – Қытайда, Индияда, т.б. елдерде, кейінірек  антика дәуірінде ежелгі Греция топырағында  қалыптаса бастаған. Бірақ, оның түпкі  туындайтын түбірі адамдардың әлемдегі айрықша болмысында,дүниеге өзңндңк  қатынасында жатуы тиіс. Ол қатынас  жануарлардың өзін қоршаған табиғи ортаға қатынасынан мүлдем өзгеше. Жануралар  табиғи дамудың төл туындысы, белгілі  бір географиялық ортамен тікелей  үйлескен, олар өздерін табиғаттан бөліп, оған бір бөгде күштей сырт қатынас жасай алмайды. Сондықтан  олар үшін табиғатты игеру, оны түсіну, ішкі сырына қанығу мәселесі тұрған жоқ.

   Адамдар болса, ортаға тікелей бейімделудің нәтижесінде емес, сол ортаны игеру  қызметі нәтижесінде, оған дәнекерлі, құрал саймандар арқылы, өзара  қоғамдасу арқылы қатынасады. Бұл  процесс өзі атқаратын іс –  әрекеттерді де, оның өзгеретін объектісін де және ақырында өзінің кім екенін де белгілі дәрежеде көре білуді, түсіне білуді де қажет етеді.

   Осыған  орай адам табиғатқа, жалпы әлемге солардың тек бір бөлшегі ғана емес, олардан  біршама бөгделенген, оқшауланған  сырт күштей қатынас жасай алады. Сол арқылы ол өзін де өзгертіп, өзінің мүмкіндіктерін ортаның мүмкіндіктерін ұштастырады, өзіне де сырт көзбен қарай  алады. Бұл, әрине, адамдардың өзгере беретін  жағдай.

   Айтылмаш  жағдай адамның әлемдегі алатын орнын, оның өмірінің түпкі мәнін, оның кім  болатындығын, юолуы керектігін алдын  ала шешілген, онсыз – ақ, онан бұрын –ақ аныұталған мәселе ретінде  қарамайды. Керісінше оның барлығын адамның өзі шешуін, өзі анықтауын  керек етеді. Яғни, адам әлемі үнемі  белгілі бір дәрежеде шешіліп, не шешілмей жататын, бірақ толассыз оның алдында шешілуін, анықталуын күтіп  тұрған жұмбақтай болып тұрады. Г.А.Кактаева  Философия негіздері Астана 2006    6-7 бб 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

   Философия 

   Философия – ғылым мен өнер салаларына ұқсас, сонымен қатар адамзаттың мәдениетінде ерекше орын алатын пән. Ол өзінің әртүрлі қырларымен қоғам мен адам өміріне жан-жақты әсерін тигізеді, бүгінгі рухани дағдарыстағы адамзатқа оның жаңа өмір бағытын іздеудегі талпыныстарында философияның орнын асыра бағалау қиын.

      Философия Дүниеге деген адамның  көзқарасын қалыптастырады. Бұл  – осы пәннің ең негізгі  функцияларының бірі.

       Әрине, қайсыбір адамның да  Дүниеге деген көзқарасы бар.  Ол тұрпайы, фантастикалық, діни, мифологиялық т.с.с. болуы мүмкін. Ертедегі гректердің айтқанындай,  адам өзінің толық кемеліне, әсіресе  рухани жағынан алғанда, пісіп-жетілуі  сатысына қырық жасқа келгенде  келеді  екен. Оны олар «акме»  деп атаған. Яғни адам өмірде  сол жасқа шейін шыңдалып,талай  рет маңдайы тасқа соғылып,  күнделікті өмірден тәжірибе  қорытып, осы қоршаған Дүние,  қоғам өмірі, адамдардың бір-бірімен  қатынасы жөнінде белгілі бір  көзқарасқа келеді. Әрі қарай  жүре келе, ол тіпті белгілі  бір даналық сатысына көтеріліп,  қартайған шағында философиядағы  ашылған өмірге деген көп қағидаларды  сол пәнді оқымай-ақ өз-өзіне  тағы да ашуы мүмкін.

       Алайда, бүгінгі таңда, қазақ , қазақ мемлекеті жаңа ғана  қалыптасып, өзінің күшіне кіріп  жатқан уақытта, бүкіл дүниежүзіндегі  халықтармен мемлекеттерге есігімізді  кең ашып жатқан шағымызда,  өз келбетімізді сақтап өалуымыз  үшін (оны ғылымда идентификация  дейді (identifico – латын сөзі, теңеймін)), біз дүниежүзілік философияны  зерттеп, қазақ халқының дүниетанымы  онда қандай орын алатынын  анықтауымыз керек. Сонымен қатар  бүгінгі адамзаттың рухани дағдарысы  неде, қаншалықты биік дәрежеге  ғылым мен техника көтерілгенмен,  қазіргі миллиондаған адамдар  өздерін неге бақытсыз сезінеді, біз өзіміздің реформаларымызда  қандай елдердің тәжірибелерің  үлгі ретінде алуымыз керек  және оларды өзіміздің ерекшеліктерге  сай етіп пішуіміз керек деген  т.с.с.  сұрақтарға жауап беруіміз  керек. Бұл сұрақтарға жауап  жеке адам, я болмаса бүкіл  қоғамның болашақ тағдырына әсерін  тигізбей қоймайды. Ал олардың  бәріне де терең жауап беру  философия арқылы болмақ, өйткені  олардың бәрі де – Дүниеге  деген көзқараспен байланысты  мәселелер. 

       Бүгінгі таңда еліміздегі көп  қиындықтар, тіпті қателіктер, біздің  өмірді жаңарту жолындағы үстірт  еліктеу, қайсыбір ақиқаттың нақтылығын  ұмыту, жалпы алғанда, біздің  жаңа қалыптасып жатқан саяси  және экономикалық элитамыздың  философиялық дайындық дәрежесінің  тайыздылығымен, интеллектуалдық элитаға  мән берумен көп жағдайда байланысты  болып отыр. Әрине, сонымен қатар  көп мәселелердің  түп-тамыры  біздің соңғы ғасырлардағы бодандығымызға  кетеді. Бірақ оған қаншалықты  сілтей бере аламыз?

   Дүниетаным, дүниеге көзқарас дегеніміз –  айнала қоршаған орта,бүкіл әлем, тұтас  дүние туралы, ондағы адамның орны, тіршілктің мән – мағынасы туралы көзқарастардың, пікірлер мен түсініктердің  жүйеленген жиынтығы.

   Дүниеге көзқарас адам қоғамымен бірге пайда  болған қоғамдық тарихи құбылыс. Оның шығуының қайнар көзі – адамның  өзі, адмның тіршілік болмысы.

   Дүниеге көзқарастың негізгі ұғымдары - «дүние»  және «адам». Олар ажырамас бірлікте. Яғни, адамнан бөлектенген дүние және табиғат, сондай –ақ сыртқы дүниемен салыстырылмаған адамның іс –  әрекеті, ішкі рухани өмірі, әрқайсысы  өзінше дүниетанымды құрай алмайды. Дүниеге қатынасы арқылы адам өзінің тағдыры мен өмірлік позициясын, сүйіспеншілігі мен сенімі туралы белгілі  бір көзқарастар аумағын кеңейтеді. Адам мен дүние арақатынастары бір  бірімен жаңа байланыста қаралған сайын, сыртқы материалдық әлем және ішкі рухани дүние туралы түсініктер тиянақталынады.

   Осыдан  келіп дүниеге көзқараста, біріншіден, әлем, табиғат және қоғам туралы, екіншіден адам және оның дүниедегі  орны туралы, үшіншіден, болмыс пен  болашақтың мән – жайы туралы көңілге  қонымды түсініктер қалыптаса бастайды.

   Дүниетанымның тұтастығын қарастыратын негіз –  білім. Білім адамның көкірегіне қоныс теуіп, санасына ұялап, оның өмір тәжірибесінің елегінен өтіп барып, сенімге  айналады. Сенім дегеніміз  – дүниеге көзқарастың түп  қазығы, бағыттаушысы, адамның өз позициясына, тоқыған ойына, істеген ісіне, ұмтылған мұрат мақсатына деген беріктігі. Сенімі берік адамның көзқарасы, дүниетанымы нақты, ісі қонымды, бағыты қашан да айқын.

   Дүниеге көзқарастың қалыптасуы табиғи, әлеуметтік жіне нақты мәдени ортаға тәуелді. Дүниеге  көзқарасты ғылыми және ғылыми емес, қарапайым  деп бөлуге болады.

   Сөйтіп, қарапайым дүниетанымда мифологиялық, діни және ғылыми көзқарастар, материалистік  және идеалистік ағымдар араласып жатады.

   Ал  тарихи тұрғыдан алғанда дүниеге  көзқарастың мифологиялық, діни, натурфилософиялық  және философиялық түрлері қалыптасты.

   Миф – алғашқы қауым адамына тән  ойлаудың бірінші бөлінбеген формасы. Мұнда поэзия мен ғылымның, дін  мен моральдың, рационалды әсердің  элементтері бар. Ежелгі миф –  аңыздар алғашқы адамдардың тіршілігінің маңызды белгісіндей, олардың рәміздік мазмұны арқылы адамзат қоршаған ортаны және уақытты әрі игерді, әрі түсінді. Ағылшын тарихшысы  Э.Б. Тайлор мифтердің мынадай түрлерін атап өтеді:

1. Философиялық немесе түсіндірмелік;
2. Нақтылы, бірақ бұрмаланған деректерге сүйенген мифтер;
3. Тарихи және аңыздық тұлғалар туралы мифтер;
4. Фантастикалық және метафоралық мифтер;
5. Саяси – әлеуметтік және тұрмыстық мифтер.

   Мифологиялық  дүниетанымның кіндігі – кеңсітік пен уақытты адаммен жақындастыру талпынысы, бағдары. Мифологиялық уақытта  адаммен жақындастыру талпынысы, бағдары. Мифологиялық уақытта адам мен табиғаттың арасында алшақтық жоқ болдаы. Миф  алғашқы адамдардың тіршілігінің ажырамас бір бөлігі болып табылады. Миф  – адамның қауымдық санасының  алғашқы қалыптасуының көрінісі. Ол ешбір құбылыстың түп негізін, шығу себебін ашпайды. Жазулы ақпарат  жоқ кезде миф оның қызметін атқарған, адам мен дүниенің дәнекері болған. Сонымен, мифологиялық кезеңде адам мен табиғаттың арасындағы бірлік ерекше жоғары дәріптелді. Егіншілік пен  бақташылық, тіпті, қолөнердің өзі ежелгі дәуір мәдениетінен  табиғат пен сырлас болуды талап етті. Скиф – сақ өркениетіндегі «аң стилі», қытайдың инь, янь бастамалары, Египет пен Шумердегі өліп, қайта тірілген құдай туралы аңыздар табиғат пен үйлесімдікке шақыратын рәміздер.

   Түрік халықтарының мифологиясында ғарыштың құрылымы былай бейнеленеді: жеті қабат  Жер бар, онда Көктөбе тұр, Көктөбеде  Көктерек өсіп тұр, ол Көккүмбезді тіреп  тұр. Бұл бейне киіз үйдің құрылымына да ұқсас. Қазақтың әлем туралы түсінігінде  әсерлі бейненің бірі- алып бәйтерек. Дүниежүзілік ағаш таңбасы өрлемдік қозғалысты, Жер мен Аспанның тығыз байланысын білдіреді. Осы биік бәйтеректен  эпос батырлары аспан денелеріне өрмелеп жете алатын болған. Әлемдік  ағаштың атқаратын тағы бір қызметі  оның жоғары және орта дүниемен байланыстыруында. Тірілер әлемі өткен кезбен,аруақтармен  қатынасын үзбейді. Көктеректің  тамырлары жер астында орналасқан. Жасыл – желек өмірлік ағаш күш – қуат пен нәрді төменгі  дүниеден алады.

   Сонымен, қазақтың рухани мәдениетінде аспанды  Тәңірі –құдай ретінде қадірлеу осы  мәдениеттің маңызды бір қасиетіне  жатады. Аспанды құдай деңгейіне  көтеру, одан қорқу емес, бұл көне мифтер мен ежелгі діндердің дүниетанымдық  ерекшелігі екені ғылымға белгілі.

   Қазақтардың ата – тегі түріктердің басты  құдайы – Көк Тәңірі. Оның рақымымен  елді билеген қағандар «Аспанда туған  және Күнмен, Аймен  безендірілген» деп аталған. Түрік жазуларында  көшпенділердің барлық жеңістер Көк  Тәңірімен байланыстырылған. Аспанды  және оның шырақтарын қадірлеу түрік  өркениетіне жататын барлық халықтардың  дүниетанымының маңызды белгісі, мысала, «Оғызнаме» эпосында Оғыз қаған өз балаларының атын Көк, Күн, Ай, Жұлдыз, Тау, Теңіз деп қойғаны мәлім.

   Ертедегі  қиял – ғажайып (сиқырлы) ерекшелік  ондағы фантастика арқылы өріледі. Анығырақ айтқанда, фантастика – қиял – ғажайып  ертегілердің жаны. Халық ертегілерінде  фантастиканы жасау үшін неше түрлі  қилы тәсілдер қолданылған. 1) Сенім  – нанымды оқиғаға айналдыру. Алғашқы қоғам адамдарының ұғымынша табиғат дүниесіндегі барлық заттардың  рухы бар, сол рухтар бейне адам баласы секілді ой – сезімге, түйсікке ие. Міне, бұл біз ұдайы айтып жүретін  анимизмдік көзқарас болып саналады. Қиял – ғажайып ертегілерде бұл  көзқарас айқын бейнеленген. Осы  көзқарас бойынша табиғат дүниесіндегі түрлі – түсті бар заттар адамзаттық сезіммен құдіреттің күшті қуаты  арқылы жарық дүниеге шыққан. Мысалы, ертегілердегі жердің жарылып немесе бас кейіпкердің жер астына түсіп, қатерден құтылуы, сиқырлы сулардың адам баласын әр қилы хайуанға айналдыруы, жануарлардың адам баласына қамқорлық  жасауы, сол сияқты адамға серік  болуы, әруақтардың тірі адамдармен қарым – қатынас жасауы, балгерлердің болжам айтуының нақты өмірде  іске  асуы, адасды хайуанға айналдыру секілді  әрекеттердің бәрі таңғажайып фантастика. Мұның бәрі ертедегі адамдардың жерге, суға, тауға, ағашқа, жануарларға және  ата – бабалар рухына сыйынатын  көзқарастары. 2) Әсірелеу. Ертедегілердегі  фантастиканы жасаудың тағы бір тәсілі талдау жолы. Ертегілердің бір бөлігінде  табиғат дүниесіндегі белгілі бір  зат, тұрмыс бұйымдарын әсірелеп, олардың  маңызы мен жұмыстағы қызметі  шектен асырыла көтермеленді. Мысалы, қылыш – адамдардың жыртқыш аңдармен, жаулармен арпалысуында қолданатын өте маңызды құралы, басқа қызметі  де елеулі болған. Сондықтан қылыштың жасалуы өзінің дәуірі тұрғысынан айтқанда зор тапқырлық саналған. Сол үшін адамдар қылышты ертегілер әлеміне  енгізіп, оның қызметін әсірелеу арқылы өздерінің бақытты тұрмысқа жетуі  жолындағы армандарын қылыштың қасиеті  арқылы жетуге болады деп түсінген. Сандық – халықтың алтын қазынасын, киім – кешегін, т.б. да бағалы заттарын сақтауға пайдаланатын мүлкі. Сондықтан сандық ертегілерде кедейлерге тауар шығарып беретін игі қасиетке ие етілген.