Тэхналогія развіцця крытычнага мыслення

Якуб Колас пісаў: “Толькі тады веды робяцца нашым  сталым набыткам, калі мы прыходзім  да іх, здабывем іх самі.” Самыя каштоўныя  і трывалыя веды не тыя, што засвоены шляхам вывучвання, а тыя, што здабыты  самастойна, падчас творчых пошукаў. Трэба падкрэсліць, што пазнавальны  аспект рэалізоўваецца праз навучанне  школьнікаў рацыянальным прыёмам і  метадам самастойнага здабывання ведаў; фарміраванне агульнавучэбных уменнняў і навыкаў, якія забяспечваюць паспяховае выкананне дзейнасці.

1. Выкарыстанне актыўных метадаў навучання.

Уменне аналізаваць, параўноўваць, выдзяляць галоўнае, рашаць праблему, быць адказным і самастойным  – усё гэта патрэбна вучню. Актыўныя метады навучання – гэта метады, якія пабуджаюць вучня да актыўнай мысліцельнай і практычнай дзейнасці. Праблемныя сітуацыі, дзелавыя і дыдактычныя  гульні, дыялогі і палілогі, эўрыстычныя  пытанні, метад праектаў і метад  здзіўлення, “Мазгавы штурм” і “Круглы  стол”, прыём крытычнага мыслення і  г.д. Шмат разнастайных метадаў і  прыёмаў павінны ўжыцца ў сучасным ўроку.

1. Аптымізацыя зместу навучання.

Пры падрыхтоўцы  да ўрока трэба аптымізаваць  аб’ём матэрыялу, каб не перагружаць школьнікаў, але і не быць недастатковым. Рацыяналізацыя і дыферанцыяцыя інфармацыйнага напаўнення ўрока і дамашняга задання, абгрунтаваны выбар сродкаў, метадаў і прыёмаў навучання, аптымальнае спалучэнне рэпрадуктыўных і прадуктыўных метадаў, адаптацыя і матывацыя вучняў, індывідуальныя нормы ацэнкі, эмацыянальны камфорт на ўроку, здароўезберажэнне – усё гэта садзейнічае аптымізацыі адукацыйнага працэсу.

1. 2. Патрабаванні да сучаснага урока беларускай мовы.

Паколькі мова з’яўляецца сродкам навучання , выхавання і  развіцця асобы вучня ў працэсе  авалодання асновамі навук , у якасці стратэгічнай мэты адукацыі павінна  стаць імкненне кожнага настаўніка зрабіць мову аб’ектам асаблівай  увагі і клопату ў напрамку развіцця маўленчых здольнасцей  школьнікаў, звязаных з дакладным  успрыманнем інфармацыі на слых, асэнсаваным  і ўдумлівым чытаннем , выказваннем  уласных думак ці перадачай атрыманых  ведаў на пісьме, услых, культурай  суразмоўніцтва. (7, с 24) Без гэтых  базавых здольнасцей,  заснаваных на мове , паспяховая адукацыя немагчыма.

Каб урок мовы быў  эфектыўным , неабходна прытрымлівацца наступных патрабаванняў:

1.Дакладна  вызначыць тэму , дыдактычную , развіццёвую і выхавальную мэты , тып і структуру ўрока.

2.Устанавіць месца  і значэнне ўрока ў сістэме  іншых , звязаць яго з папярэднім  і наступным.

3. Адабраць змест  вучэбнага матэрыялу (вызначыць  яго аб’ём,устанавіць сувязь з раней вывучаным, сістэму практыкаванняў падручніка , дадатковы дыдактычны матэрыял для дыферэнцыраванай, самастойнай працы,дамашняга задання).

4.Выбраць найбольш  эфектыўныя метады і прыёмы  навучання, разнастайныя віды  дзейнасці.

5. Вызначыць формы  кантролю за вучэбнай дзейнасцю  школьнікаў.

6. Забяспечыць аптымальны  тэмп урока і адзіную логіку  разгортвання  дзейнасці настаўніка і вучняў.

7. Практычна рэалізоўваць  патрабаванні, якія вынікаюць з  агульнадыдактычных і метадычных  прынцыпаў.

8.Устанавіць дэмакратычны  стыль кіраўніцтва працэсам навучання,  стварыць атмасферу сумеснай  дзейнасці настаўніка і вучня.(2, с 13; 3, с 11)

1. 3. Фарміраванне станоўчай матывацыі вучняў да вучобы як адна з праблем сучаснага ўрока беларускай мовы.

З  настаўніцкага  вопыту  вядома,  што  нельга  навучыць  школьніка,  калі  ён раўнадушны, абыякавы, не бачыць патрэбы ў набыцці ведаў.  І, на жаль, такіх дзяцей у класе большасць. Магчыма, негатыўную ролю тут адыграла празмерная інфармацыйная  насычанасць  сучасных  дзеючых  праграм  практычна  па  ўсіх  прадметах.  Да  таго  ж адведзена малая колькасць гадзін на вывучэнне  пэўнай тэмы. Такім чынам,  у вучэбна-выхаваўчым працэсе сапраўды існуе праблема матывацыі да вучобы. (1, с 18)

Калі быць аб’ектыўным, то  пры вызначэнні фактараў нежадання вучняў вучыцца нельга  не  адзначыць  і  недастаткова  прафесійнае,  а  часам  і  пасіўнае  псіхалагічнае суправаджэнне  вучэбнага  працэсу  настаўнікам.  Якія  ж  прагрэсіўныя  педагагічныя  прыёмы  можна  выкарыстаць  на  занятках  мовы  і  літаратуры  з  мэтай  развіцця  і фарміравання ў школьнікаў станоўчай пазнавальнай матывацыі да вучэбнай дзейнасці?

У псіхолага-педагагічнай літаратуры вызначаюцца два тыпы матывацыі : знешні  і ўнутраны.

Знешні  —  гэта  такі  тып,  калі  вучань  ведае,  што  за  добрую  і  старанную вучобу  ён  будзе  заахвочаны:  напрыклад,  бацькі  купяць  яму  «ролікі»,  веласіпед  ці камп’ютар. Зразумела, што пры такой умове падлетак пачне  праяўляць актыўнасць на занятках,  стане больш старанна выконваць дамашнія заданні,  каб атрымаць высокі бал.  Аднак  падобныя  імкненні  хутчэй  за  ўсё  будуць  праяўляцца  толькі  да  адпаведнага моманту — атрымання абяцанага.

Унутраны тып  матывацыі  можна часта назіраць у паводзінах вучняў пачатковых класаў, якія імкнуцца сваёй паспяховай вучобай парадаваць дарослых. Але з  узростам  і гэты матыў страчвае сваю актуальнасць.  Безумоўна, паспяховай з’яўляецца тая матывацыя, якая заахвочвае школьніка да адпаведнай  дзейнасці  з  мэтай  свядомага  пашырэння  і  паглыблення  сваіх  ведаў, павышэння  свайго  культурнага  ўзроўню.  Фарміраванне  матываў  вучыцца  —  гэта  ў  першую чаргу стварэнне на ўроках мовы  ўмоў для праяўлення ўнутраных імкненняў  школьніка  да  навучання.  Унутраная  матывацыя,  незалежная  ад  знешніх фактараў,  з’яўляецца  важнай  умовай  паспяховай  вучобы.  Але  што  рабіць,  калі  яна адсутнічае?

У  псіхолага-педагагічнай  літаратуры  ёсць  цэлы  пералік распрацаваных  спосабаў павышэння  ўнутранай  матывацыі  ў  навучальным  працэсе.   Настаўнікам  і  бацькам рэкамендуецца:

1)  не  навязваць школьніку  сваіх  вучэбных  мэт  «зверху». А калі  раптам  яны пастаўлены,  то павінны быць зразумелымі і ўнутрана прынятымі вучнем —

набыць значнасць  для яго асобы;

2)  за  правільныя  адказы  і  выкананыя  заданні  ўзнагароджваць  вучня  толькі добрым словам, пахвалою;

4)  ніколі не крытыкаваць за няўдачу і не прыніжаць годнасць вучня;

5)  як  мага  часцей  выкарыстоўваць  гульнёвыя  формы  дзейнасці,  а  не

спаборніцтва;

6)  вучэбныя заданні да ўрока пажадана падбіраць з элементамі навізны;

7)з кожным наступным  урокам рэгуляваць узровень заданняў  па складанасці;

8)  у час сумеснай працы абавязкова даваць вучням права выбару і г.д.

Паспрабуем  паказаць  некаторыя  эфектыўныя  метады,  прыёмы  і  формы  працы,  якія  дапамагаюць  вырашаць  «адвечную»  праблему  па  фарміраванні  ўнутранай матывацыі ў школьнікаў на ўроках беларускай мовы.  Для таго каб вучні па-сапраўднаму ўключыліся ў працу, трэба на ўводным  (яшчэ ён  называецца  навукоўцамі  матывацыйным)  этапе  вырашыць  тры  метадычныя  задачы. Першая з  іх патрабуе ад настаўніка-філолага актывізацыі ў сваіх выхаванцаў апорных  ведаў  да  будучай  плануемай  тэмы  ўрока  або,   інакш,  стварыць  сітуацыю поспеху: пахваліць вучняў за пэўныя веды па ёй. Напрыклад, перад тлумачэннем тэмы «НЕ  (ня)  з  прыметнікамі»  ў  шостым  класе  настаўнік  пры  праверцы  дамашняга практыкавання можа  паралельна засяродзіць увагу дзяцей  і на правапісе НЕ, НІ ўжо з  назоўнікамі  і  дзеясловамі. Другі  варыянт —  асобна  на  крыле  дошкі  загадзя  запісаць  словы, словазлучэнні  і сказы  па раней вывучаных тэмах з гэтымі правіламі  і правесці традыцыйную  рубрыку  ўрока  —  «Арфаграфічная  хвілінка».  Запіс  на  дошцы  можа выглядаць  так:

незабудка,  нявольнік,  няпраўда,  няшчасце,

ненавідзець,  недамагаць;  не даспявалі песні, не даехаў да горада.

Не хлебам адзіным жыве чалавек (прымаўка).

Здаецца, тут не сонца свеціць, а ружа полымем  сваім (А.Бачыла).

Настаўнік  прапануе  вучням  згрупаваць  дадзеныя  прыклады  на  кожнае  правіла  і растлумачыць яго.

Другая  і  трэцяя  задачы,  якія  патрэбна  рэалізаваць  на  матывацыйным  этапе сучаснага  ўрока,  патрабуюць  ад  настаўніка-прадметніка  ўмела  сфарміраваць  арыенціровачную аснову дзейнасці школьнікаў да плануемай тэмы ўрока і стварыць  праблемную, нават тупіковую сітуацыю — татальнае няведанне па ёй.

Настаўнік,  падагульняючы  веды  вучняў  пасля  правядзення  «Арфаграфічнай хвілінкі»,  прапануе  шасцікласнікам  растлумачыць  таксама  напісанне  не  (ня),  ні  з прыметнікамі ў  наступных загадзя запісаных прыкладах: зусім не вясёлы, нічуць не падобны і г.д. Як паказвае вопыт, на гэтае пытанне наўрад ці прагучыць адказ. Поспех  матывацыйнага  этапу  залежыць  ад  умела  пастаўленай,  часам  і невырашальнай  праблемы.  Настаўніку  важна  задаць  вучням  такое  пытанне  ці прапанаваць  такое  заданне  па  новай  тэме,  на  якое  яны  самастойна  не  змогуць  даць  нават  прыблізнага  адказу.  Вельмі  важна  заінтрыгаваць  вучняў,  зацікавіць  іх  новым матэрыялам. Гэта  і стане своеасаблівай псіхалагічнай зачэпкай для далейшага пазнання. Пасля запісу і паведамлення тэмы заняткаў настаўнік прапануе школьнікам самім сфармуляваць  мэту  і  задачу  гэтага  ўрока.  Занатаваўшы  на  дошцы  прыдатныя  вучнёўскія гіпотэзы, педагог далей азнаёміць клас з загадзя падрыхтаванымі  на крыле дошкі варыянтамі адукацыйнай  і практычнай задач, якія стануць апорнымі  на працягу ўсяго  ўрока.  Як  паказвае  педагагічны  вопыт,  вучні  5—11-ых  класаў  даволі  ўдала фармулююць мэту заняткаў.

Матываванай  павінна  быць  любая  дзейнасць  вучняў,  а  не  толькі  ўспрыманне новага матэрыялу.

1. 4. Пошук рэсурсаў для павышэння эфектыўнасці сучаснага ўрока беларускай мовы.

4.1 Мультымедыйны ўрок.

Адзін з законаў  навучання патрабуе ўлічваць псіхічныя  асаблівасці развіцця асобы дзіцяці. Такім чынам пераважная большасць сучасных дзяцей паводле вядучага каналу ўспрыняцця інфармацыі – візуалы, а гэта значыць, што выкарыстанне тэхнічных сродкаў навучання і нагляднасці дазваляе павысіць эфектыўнасць урока на 20% і 30 %  адпаведна.

Выкарыстанне на ўроках мультымедыйных прэзентацый  дазваляе не толькі рэалізоўваць “залатое правіла” дыдактыкі, але і дапамагае  зрабіць урок у пэўнай меры інтэрактыўным. Граматна распрацаваны дадыктычны прадукт  дазваляе правесці даследаванне ў межах  урока. (6, с 21)

Сапраўды, дзякуючы выкарыстанню такой камп’ютарнай тэхналогіі на сучасным уроку школьнік мае магчымасць успрымаць неабходную інфармацыю адначасова некалькімі органамі пачуццяў, а не паслядоўна, як гэта звычайна робіцца  пры традыцыйным выкладанні. Перавага мультымедыйнай праграмы яшчэ і ў  тым, што вучань у час самастойнай  дзейнасці як на ўроку, так і дома можа прыстасоўваць вывучаемы праграмны  матэрыял да свайго ўласнага тэмпу  працы, выбіраць пасільны аб’ём інфармацыі і ступень яе цяжкасці. Такі прыём  выкладання і навучання дазваляе настаўніку з поспехам рэалізоўваць дыферэнцыраваны падыход: вучні  больш грунтоўна запамінаюць  новы матэрыял, павышаецца іх унутраная  матывацыя да пазнавання школьных прадметаў. Значна эканоміцца час на выкананне  трэніровачна-карэкцыйных заданняў, развіваецца наглядна-вобразнае  мысленне, фарміруецца крытычнае  ўменне работы з інфармацыяй: яе пошук, адбор і перапрацоўка.

Перш чым уводзіць мультымедыйныя сродкі навучання ў  навучальна-выхаваўчы працэс, настаўнік  беларускай мовы і літаратуры спачатку павінен выразна ўсвядоміць педагагічную мэтазгоднасць прымянення камп’ютарнай тэхнікі на сучасным уроку: што ў  выніку гэта дасць вучням, ды і самому педагогу.

У час праектавання мультымедыйнага ўрока рэкамендуецца  ўлічваць і выконваць некаторыя  санітарна-гігіенічныя правілы і  патрабаванні. Для вучняў пятых-сёмых  класаў можна адвесці да дваццаці хвілінпрацы за камп’ютарам, для  восьмых-дзявятых класаў – да двадцаці пяці, для старшакласнікаў – да трыццаці. З мэтай зніжэння стамляльнасці  падлеткаў прапануем работу за камп’ютарам  чаргаваць з работай за дадатковым сталом: спалучаць прагляд прэзентацыйнага  матэрыялу на маніторы ці экране з  выкананнем разнастайных трэніровачна-карэкцыйных  практыкаванняў і заданняў.

4.2 Кабінет беларускай мовы – сапраўдная адукацыйная прастора.

Настаўнік мае справу з людзьмі такога ўзросту, якія маюць  моцную сувязь з матэрыяльным асяроддзем. Усе ведаюць, што дзеці моцна  прывыкаюць да любімых цацак, адзення, колераў. Я думаю, што кожны з  настаўнікаў можа прыгадаць выпадак, калі незапланаваны пераход класа  ў іншы кабінет разбураў працоўны настрой калектыву, дзеці не маглі  засяродзіцца, адчувалі сябе, як кажуць, не ў сваёй талерцы. Таму асаблівае  значэнне ў выкладанні прадмета набывае  вучэбны кабінет, тыя самыя мёртвыя  сцены, якія павінны напоўніцца дзіцячым смехам і жыццём. Таму тыя настаўнікі, якія прытрымліваюцца прынцыпа, што  вучэбны кабінет яго не датычыцца, што гэта  толькі школьная маёмасць жорстка памыляюцца. У школе дзеці праводзяць не толькі значную частку свайго дня, але і жыцця наогул, таму класны пакой трывала ўсталёўваецца ў жыццёвай прасторы дзіцяці і падлетка.

Школьны кабінет  дазваляе паспяхова скіраваць думкі  вучня ў патрэбным накірунку. Асабліва гэта датычыцца кабінетаў  беларускай мовы і літаратуры. Ва ўмовах рускамоўнага соцыуму толькі тут  дзіця будзе чуць, бачыць, чытаць па-беларуску, на зрокавыя аналізатары  будуць уздзейнічаць элементы ўласна нацыянальнага характару: сімволіка  нацыянальнай культуры, асобы славутых дзеячоў, матэрыяльныя артэфакты (кнігі, прадметы рамёстваў, макеты і г.д.). Каштоўнасць  гэтых, на першы погляд, нязначных  рэчаў можна ацаніць асабліва востра, калі вам давядзецца праводзіць урок па беларускай літаратуры ў кабінеце хіміі ці фізікі сярод мензурак ці электрастатычных установак. Таму настаўнік, які сапраўды зацікаўлены ў максімальнай эфектыўнасці сваіх урокаў, зробіць  усё магчымае, каб класны кабінет  ператварыўся для яго вучняў у  сапраўдную адукацыйную пратору. Тым  больш, што на сённяшні дзень маецца вялікая колькасць рэкамендацый па гэтай праблеме.

4.3 Актыўныя формы і метады навучання

Актыўныя метады навучання – гэта спосабы ўзмоцненай, мэтанакіраванай дзейнасці педагога і вучняў па арганізацыі ўзаемадзеяння  паміж сабой з мэтай развіцця ўсебаковай і гарманічнай асобы.

Актыўныя метады навучання характарызуюцца:

ü высокай інтэнсіўнасцю  камунікацыі (зносін);

ü абменам дзейнасці;

ü зменай і разнастайнасцю відаў дзейнасці;

ü стварэннем спрыяльнай атмасферы ў групе для работы;

ü мэтанакіраванай  рэфлексіяй удзельнікамі сваёй дзейнасці; [2, с.57];

Актыўныя  метады будуюцца на дыялогу, які прадугледжвае свабодны абмен меркаваннямі пра шляхі вырашэння той ці іншай праблемы і характарызуецца высокім узроўнем актыўнасці вучняў. Урокі, якія заснаваны на прымяненні актыўных метадаў навучання, арыентаваны ў асноўным на павышэнне цікавасці да навучання.