Шет тілін оқыту үдерісінде оқушыларды елжандылыққа тәрбиелеу

Шет тілін оқыту үдерісінде оқушыларды елжандылыққа тәрбиелеудің үшінші шарты - мұғалім оқыту процесін, оның заңдылықтарын, принциптерін, тұлғаны дамытып, оның бойындағы елжандылық тәрбиелілікті қалыптастырудағы барлық компоненттердің мәнін дұрыс түсінуі, яғни шет тілін оқытудың тәрбиелік потенциалын ұтымды түрде пайдалануы тиіс. Елжандылық тәрбие беру жұмысының нәтижелі болуы мұғалімнің білім мен тәрбие беру тәсілдерін жетік меңгеріп, қажет жағдайда тиімдісін таңдай білуіне байланысты.

Шет тілін оқыту үдерісінде оқушыларды елжандылыққа тәрбиелеудің төртінші шарты - оқыту үдерісінде елжандылық тәрбие жұмыстарының жүзеге асуы үшін мұғалімнің бұл пәнді оқытуды елжандылық тәрбие берумен ұштастырудағы ұсынған нақты теориялық-педагогикалық бағыты болуы тиіс. Әрбір тақырыптың мазмұнын ашып көрсетуге дайындала отырып, осы тақырыпқа байланысты елжандылық тәрбие беру жұмысымен тұлғаны қалыптастырудың жалпы міндеттерін шешуді оқытудың мазмұны, түрлері және әдіс-тәсілдерімен байланыстыру міндетті түрде ескерілуі қажет.

Тәрбие қызметіне қарағанда  тәрбие жұмысы педагог-тәрбиешінің  жасайтын немесе қайта құратын педагогикалық  қатынастар жүйесінен туындайтын шарттарды  білдіреді.

Сонымен, мектеп оқушыларының елжандылығын қалыптастыру деп ағылшын  тілін оқыту арқылы жеткіншек ұрпаққа ел тарихынан, мәдениетінен,  халықтар достығынан білімдер беріп, олардың күнделікті өмірде ел тану білімдері,  іскерліктері мен дағдыларын игертуге бағытталған мұғалімнің педагогикалық іс-әрекеттерінің өзара байланыстарын көрсететін нәтижені түсінеміз. Бұл түсініктің құрылымын біз зерттеп отырған мектеп оқушыларының елжандылығын қалыптасуының сандық және сапалық жақтарын анықтайтын моделдің өлшемдерінен, көрсеткіштерінен, деңгейлері мен байланыстарынан көруімізге болады.

      Мектеп  оқушыларының туған елді тануға  елжандылығын қалыптастыруға бағытталған: эмоционалдық-мотивациялық, мазмұндық және іс-әрекеттік  компоненттер, сонымен қатар олардың қалыптасуының өлшемдері мен көрсеткіштері, өздерінің жиынтықтарымен қосылып ағылшын тілін оқыту арқылы мектеп оқушыларының елжандылығын қалыптастырудың құрылымдық-деңгейлік моделін құрайды (Кесте 1). Педагогика ғылымында оқушылардың тәрбиелілігі өлшемдеріне, «елжандылық» ұғымының мәні мен елжандылыққа тәрбиелеу үдерісі анықтамаларына берілген көзқарастарды негізге ала отырып, зерттеу пәнімізге қарай ағылшын тілін оқыту арқылы мектеп оқушылары елжандылығының қалыптасуы моделі жасалынды. Шет тілін оқыту арқылы мектеп оқушыларының елжандылығын қалыптастырудың құрамына кіретін әрбір өлшемді талдау олардың төмен, орта жеткілікті және жоғары деңгейлерін бөліп көрсетуге ықпал етті. Төменде оқушылардың зерттеліп отырған дайындық деңгейлерінің мынадай сипаттамасын көрсетуге болады. 

   Көрсетілген моделдің  негізінде шет тілін оқыту  үдерісінде қалыптасатын оқушылардың  елжандылық тәрбиелік деңгейлері  анықталды.

   Жоғары  деңгей: мектеп оқушылары ағылшын тілін оқып үйренудің елжандылықты қалыптастырудағы әлеуметтік мәнін өте жақсы түсінеді, қызығушылығы тұрақты, эмоционалдық сезіммен қабылдайды; елжандылық сипаттағы ағылшын тіліндегі ақпараттың мазмұнын, елжандылық бейнелердің өзіндік ерекшелігін өте жақсы біледі; ағылшын тіліндегі мәтіннің елжандылық бағытын еркін мазмұндайды, оларға талдау беруде өзінің көзқарасын дәлелді қорғайды, ағылшын тіліндегі елжандылық бағыттағы мәліметтерді көпшілік алдында сенімді көзқараспен, үлкен елжандылық сезіммен бейнелей алады.

Жеткілікті деңгей: мектеп оқушылары ағылшын тілін оқып үйренудің елжандылық бағытын, әлеуметтік мәнін жақсы түсінеді, оған қызығушылық танытады, эмоционалдық сезіммен қабылдайды; елжандылық сипаттағы ағылшын тіліндегі ақпараттың мазмұнын түсінеді, елжандылық бейнелердің өзіндік ерешелігін жақсы біледі; ағылшын тіліндегі мәтіннің елжандылық бағытына мазмұндық сипаттама береді, оны талдауда өзінің көзқарасын қорғай алады, көпшілік алдында елжандылық мазмұндағы ағылшын тіліндегі мәліметтерді сенімді дәлелдей алады, мазмұнын жете түсінеді.

Орта деңгей: мектеп оқушылары ағылшын тілін оқып үйренудің елжандылықты қалыптатырудағы әлеуметтік мәнінен түсінігі жеткіліксіз, қызығушылығы тұрақты емес, эмоционалды тұрғыда қабылдайды; ағылшын тіліндегі ақпараттың мазмұнының елжандылық сипатынан түсінігі аз, ағылшын тіліндегі елжандылық бейнелердің өзіндік ерекшелігіне аса мән бермейді; ағылшын тіліндегі мәтіннің елжандылық бағытына мазмұндық сипаттама беруде қиналады, оларға талдау беруде өзінің көзқарасын мұғалімнің көмегімен қорғайды, елжандылық бағыттағы мәтінді топпен бірлесе талдайды.

Кесте 1 – Шет тілін  оқыту үдерісінде оқушыларды елжандылыққа тәрбиелеу моделі

және көпшілік алдында  елжандылық мазмұндағы мәтіннің мазмұнын ағылшын тілінде баяндауда қиналады.

        Төмен деңгей: мектеп оқушылары ағылшын тілін оқып үйренудің  елжандылықты қалыптастырудағы әлеуметтік мәнін түсінбейді, қызығушылық танытпайды, қабылдамайды; ағылшын тіліндегі ақпараттардың елжандылық сипатынан түсінігі жоқ, ағылшын тіліндегі елжандылық бейнелердің өзіндік ерекшелігін түсінбейді, қабілеті жетпейді; ағылшын тіліндегі мәтіннің елжандылық бағытына мазмұндық сипаттама бере алмайды және талдау беруде өзінің көзқарасын қорғау дегенді білмейді, көпшілік алдында елжандылық мазмұндағы мәтіннің мазмұнын ағылшын тілінде жеткізе алмайды, тұлғалық қалыптасуында ағылшын тіліне мән бермейді.        

Аталған модель шет  тілін оқыту үдерісінде оқушыларды елжандылыққа тәрбиелеу деңгейін зерттеп  білуге, принциптер жүйесін (жүйелік, кешендік, тұлғалық іс-әрекеттік көзқарас принципі; оқушылардың жас және дара ерекшелігін ескеру принципі; оқу-тәрбие процесіндегі сабақтастық принципі; «оқытушы-оқушы» жүйесіндегі өзара белсенді әрекеттестік принципі; оқыту мен тәрбие мақсаттары, мазмұны, формалары мен әдістері бірлігінің принципі; оқу-тәрбие үдерісінің елжандылық бағыттылығы принципі) айқындауға және тәрбие әдістерін (елжандылық мазмұндағы ағылшын тіліндегі оқулық мазмұнымен, қосымша мәліметтермен танысу процесінде оқушылардың елжандылыққа бағытталған білімі мен елжандылық қасиеттерін дамыту; қабылданған елжандылық мазмұндағы материалдар негізінде көрініс алған әсерлену сезімін дамыту; оқушыларға ағылшын тілі пәнінің оқу бағдарламасы бойынша елжандылық бағыттағы материалдарды әр сынып бойынша сұрыптау; оқушылардың бейнелі ойлау қабілетін қалыптастыруда белсенді-шығармашылықты қабылдау мен эмоционалдық-бағыттық саланың бірлігін қамтамасыздандыру) айқындауға мүмкіндік берді.

Қалыптастыру экспериментінің  барлық кезеңдерінде педагогтардың  оқу-тәрбие үдерісінде оқушыларды елжандылыққа тәрбиелеу жұмыстарын талдап қорыту, танып-білу және оны жүзеге асыру  жүйесінің нәтижесі қарастырылды. Осыны  негізге ала отырып ең алдымен  Ресей және «Атамұра», «Мектеп» баспаларынан шыққан ағылшын тілі оқулықтарына шолу жасалынды. Шетелдік оқулықтарға, сонымен қатар соңғы жылдардағы басылымнан шыққан Ресейлік оқулықтар және өзіміздің төл оқулығымызға да оқытудың төрт аспектісі енгізілген. Олар: 1) таным - шет тілін оқытуда мәдениеттанулық мазмұнды меңгеруге бағытталған; 2) даму - шет тілін оқытуда психологиялық мазмұнды меңгеруге бағытталған; 3) тәрбие - шет тілін оқытуда педагогикалық мазмұнды меңгеруге бағытталған; 4) үйрену - шет тілін оқытуда әлеуметтік мазмұнды меңгеруге бағытталған.

Шетел және Ресей басылымдарынан шыққан оқулықтармен оқыту шет тілі мәдениетінің төл мәдениетімізбен  диалог құруына қайшы келеді. Сондықтан  да елжандылыққа бағытталған тақырыптар мен материалдарды іріктеп бағдарлама құрастыру қажет болды. Ағылшын  тілі пәні бойынша сыныптан тыс ұйымдастырылған  «English Club» (ағылшын тілі) үйірмесіне бағдарлама жасалып, эксперименттік жолмен тексерілді. Бағдарламаның мақсаты  ағылшын тілін оқыту үдерісінде оқушыларды елжандылыққа тәрбиелеуге  арналған материалдар арқылы туған  жерінің, елінің сонымен қатар Ұлыбритания  мен Американың және де ағылшын тілінде  сөйлейтін елдердің тарихын, мәдениетін, табиғатын, әдебиетін оқу, зерттеу  болып табылады. Ағылшын тілі үйірмесінің  бағдарламасын құрастыруда шет  тілі мәдениетінің мазмұнын меңгерту үдерісінде мазмұн компоненттері (мәдениеттанулық  – елдің мәдени фактілері, осы  мәдениеттің төл мәдениетінің диалогындағы бөлінбейтін компоненті; психологиялық  – сөйлеу әрекетін, қарым-қатынас, оқу  әрекетін және т.б. жүзеге асыру қабілет; педагогикалық – адамгершілік, патриотизм, интернационализм, гуманизм, этикалық мәдениет, эстетикалық мәдениет, экологиялық мәдениет; әлеуметтік – қарым-қатынас құралы ретінде 1. сөйлеу, 2. оқу, 3. тыңдау, 4. жазу білігі;) негізге алынды. Бұл жұмысты жоспарлы, жүйелі түрде жүргізу аса маңызды. Егерде бұл жұмыс жақсы жолға қойылып, жүйелі түрде жүргізілсе, онда  осы бағдарламаның алдына қойған мақсатын ойдағыдай жүзеге асыруға, оқушыларды елжандылыққа тәрбиелеуге үлес қосты деп есептеуге болады.

«Ағылшын тілі» атты үйірменің  бағдарламасында 6, 7 сыныптар бойынша Қазақстан, Ұлыбритания және АҚШ елдеріне саяхат; Ағылшын тілінде сөйлейтін елдер; Түркістан және оның географиясы (географиялық орны, елді мекендері, климаты мен ауа-райы); Қ.А.Ясауидің өмірбаяны және оның кесенесі; Әр елдің тағамдары; Батырлар: Алпамыс батыр, Қобланды батыр және Робин Гуд; Бекзат Саттарханов және спорт. 8, 9 сыныптар бойынша Қазақстан, Ұлыбритания және АҚШ елдерінің мерекелері; Отырар мұражайы және Арыстан-баб; Әл-Фараби, оның өмірбаяны және шығармалары; Халықаралық қазақ-түрік университеті, Оксфорд университеті, Гарвард университеті; Кітапханалар: Алматыдағы Ұлттық кітапхана, Британ кітапханасы; Абай Құнанбаев және Шекспир; Менің сүйікті жазушым. 10, 11 сыныптар бойынша Қазақ тілі – мемлекеттік тіл, Ағылшын тілі – халықаралық тіл; Қазақстан – менің сүйікті елім; Қазақстан және ағылшын тілінде сөйлейтін елдер (телекөпір); Қазақстан, Ұлыбритания, АҚШ, Канада және Жаңа Зеландияның нышандары; Менің сүйікті мамандығым; Есірткі және жастар; XXI ғасырдағы білім беру жүйесі.

      Қалыптастыру  экспериментінің соңғы кезеңінде  анкеталық сұрақтарды қайталап  жүргізу бақылау сыныптарында  бірінші және екінші анкета  жауаптарының арасында үлкен  айырмашылықтың жоқ екендігін  көрсетсе, эксперименттік сыныптарда  елжандылыққа бағытталған тәрбие  процесі тиімділігін көрсетті. Ағылшын  тілін оқыту арқылы мектеп  оқушылары елжандылығының қалыптасуы  компоненттерінің даму деңгейлерінің  эксперимент басындағы және соңындағы  көрсеткіштері кесте 2-де берілген (Эксперимент тобында – 150; Бақылау  тобында – 140)

Кесте 2 - Ағылшын тілін  оқыту арқылы мектеп оқушылары елжандылығының қалыптасу компоненттерінің даму деңгейлерінің  көрсеткіштері %

Қорытындылай келе, оқушыларды елжандылыққа тәрбиелеуде негізгі  рөлді гуманитарлы профилді пәндер атқаратынына көз жеткіздік. Сабаққа  ұлттық-аймақтық компонентті енгізгенде тәрбие жұмыстарының рөлі арта түседі. Біздің жұмысымыздың қорытысында мұғалімнің оқытушылық іс-әрекеті негізделген  шет тілінің оқулық құралдарымен білім беру әрекетіне арналған құжаттардың  тікелей әсері болды. “Атамұра”  баспасынан шыққан 8-9 сыныптарға арналған оқулықтардың елжандылыққа бағытталған  тұлғаны тәрбиелеуде  тәрбиелік  потенциалының зор екендігін  байқадық. Оқулықтардың әртүрлілігіне  қарамастан, мұғалімдер шет тілін  оқыту барысында жас ұрпақты  елжандылыққа тәрбиелеуде үлкен  еңбек сіңіруде. Тәжірибелік-зерттеу  жұмысымыздың нәтижесінде байқағанымыз шет тілін оқыту барысында  елжандылыққа бағытталған тұлғаны  тәрбиелеудің тиімділігі: тәрбие бағыттарының барлығы біріктірілсе, қалыпты сабақ  пен сыныптан тыс ұйымдыстырылатын іс-шаралар үйлестірілсе, оқыту материалдары елжандылық сипатта болып, оқушылар өз бетінше ізденіп, шығармашылық жұмыспен айналысса, озық жаңашыл мұғалімдердің  іс-тәжірибелері таратылып тұрса  арта түсер еді, оны мына кестеден көруге болады (кесте 3).