Шет тілін оқыту үдерісінде оқушыларды елжандылыққа тәрбиелеу

«Елжандылық» ұғымын анықтау  оны «патриотизм», «ұлттық патриотизм», «қазақстандық патриотизм», «отаншылдық», «ұлтжандылық», “ұлтшылдық” ұғымдарымен  салыстыра қарастыруды қажет  етеді. Бұл ұғымдардың мән-мазмұны  кеңестік ғылыми-педагогикалық еңбектерде «советтік патриотизм» тұрғысынан қарастырылады. ХХ ғасырдың 80-90 жылдардағы қазақстандық саяси, экономикалық және әлеуметтік өзгерістер білім, тәрбие беру ісінде де келелі өзгерістерге әкеліп соқтырды. «Советтік патриотизм»  ұғымын қолдану жаңа мемлекетке келмейтіндігі, ал «қазақстандық патриотизм» ұғымымен алмастыру үшін Қазақстан халықтары  мен қазақ халқының ерекшелігі мен  өзгешелігін ескеру қажеттігінен туындады.

Қоғамдық, саяси әлеуметтік, педагогикалық, шығармашылық еңбектер мен тәжірибелік жұмыстарды зерделеу, елжанды адамды төмендегідей қасиеттермен даралап көрсетуге мүмкіндік  туғызды: елжанды адам дүниетанымдық  сапалық белгілермен дараланады; елжандылық даралық қасиеттерге  қоғамдық-саяси қарымдылық, саяси  көрегенділік, отансүйгіштік, өркениеттілік, принципшілдік, кемшілікке төзбеушілік  сияқты қасиеттер жатады;  адамгершілік мінез-құлық сапалық белгілері: білімдарлық, зиялылық, хабардарлық, жаңашылдық, жоғары мәдени дүниетаным, ұқсай білуге іңкәрлік, өзіндік сыншылдық; ерік-күш сапалық белгілері: ыждақаттылық, ұқыптылық, қарымдылық; тұлғалық эмоционалды-динамикалық сапалық белгілері: көтеріңкі көңіл күй адамы, қызуқандылық, сезімталдық; іс-әрекет үдерісінде байқалатын сапалық белгілері: өнертапқыштық, өзбетінше әрекетшілдік, қарымдылық, көркемдік талғампаздылық, көпшілдік, сабақтастықты ұстану, бөгдеге ұқсамаушылық, кәсіби біліктілік, ұқыптылық, тәлімгершілдік; белсенділік белгілері: ынташылдық, іскерлік, қабілет, қайрат-қажырлылық, энтузиазм, кәсіпкерлік; мінез-құлық сапалық белгілері: ұйымдастырушылық, байқампаздылық, тапқырлық, мақсатшылдық, байсалдылық, шектен аспау, сарыуайымсыздық, елгезектілік, қарапайымдылық, іңкәршілдік; адамдарға қатысты көзқарасындағы белгілері: тілтапқыштық, ұжымшылдық, беделдік, мәмлегершілдік, әдепшілдік, ымырасыздық, демократшылдық; адамдармен қатынас жасау үдерісінде байқалатын сапалық белгілері: елгезектілік, мейірбандылық, орнықтылық, кішіпейілділік, төзімшіл, бір сөзде тұрушы, қол ұшын беруге дайын, ұқыптылық, зейінділік;  адамдармен қарым-қатынас жасаудағы сапалық көріністер: тәрбиелілік, талапшылдық, қайырымдылық, міндеткерлік, назаршылдық;  өзіне сын көзбен қарау сапалық көріністері: өзін-өзі орнықты ұстау, қарапайымды, өзіндік сын адамы.

Шет тілін оқыту үдерісінде оқушыларды елжандылыққа тәрбиелеуде  шет тілін оқыту мен оқып үйренудің  маңыздылығы және тәрбиелілік мүмкіндіктерін анықтауда елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауындағы «Тілдердің ұштұғырлығы» мәдени жобасы басшылыққа алынды. Шет тілін оқытудың жетекші мақсаты коммуникативтік, білім беру, тәрбиелік және дамыту функцияларын жүзеге асыру екендігі анықталды.

«Патриотизм - өзінің Отанына  деген сүйіспеншілік сезім, өзінің жеке және топтық мүдделерін жалпы  елдің мүддесіне бағындыру және еліне адал қызмет ету, оны қорғау» - екендігін ескерсек, біздің еліміздегі патриотизм ұғымының басты ерекшелігі мен өзгешелігі Қазақстанның көпұлтты мемлекет екендігімен байланысты танылады. Ғалым А.Айталының пікірі бойынша: «Бірұлтты мемлекетте отаншылдықтың  тірегі этникалық негіз болса, екінші тірегі – азаматтық бағыт. Бірұлтты мемлекетте ортақ тіл, тарих, тағдыр, мәдениет күш-қуат беріп, ұлт бірлігін арттырады. Көпұлтты мемлекеттің дамуы  дау-жанжалдарға жақындау келеді. Этникалық  сәйкестілік пен азаматтық сәйкестілікті  үйлестіру өзара ұлттық түсінікті  орнатуға, өз ұлттық қадір-қасиетін құрметтеуге, басқа ұлттардың қадір-қасиетін кемсітпеуге тәрбиелеуді қажет етеді. Өз халқының тамаша ерекшеліктерін сыйлау, басқа халықтардың асыл қасиетін бағалай білуге жол ашады.»

А.Айталы, Т.Әбсәлімұлы, Х.Оралтай, С.Зиманов, Ғ.Есім, Л.Сейдахметова, А.Бейсембаева, А.Калимолдаевалардың «ұлтшылдық», «ұлтжандылық», «ұлттық патриотизм», «қазақстандық  патриотизм», «отансүйгіштік», «отаншылдық» ұғымдарына берген тұжырымдарға және сөздіктерге сүйене отырып «елжандылық» ұғымына анықтама беру қажеттігі  туындады. «Ел» - көне түркі тілінде  «халық» сөзінің синонимы ретінде  қолданылғаны, ал қазіргі кезде «ел» географиялық, мәдени, әлеуметтік, экономикалық және тарихи жағынан қолданылып, қоғамдық, саяси-құқықтық салада «мемлекет» атауы  қолданылатыны анықталды. Философ  ғалым Ғ.Есімнің сипаттауы бойынша: «Ел дегеніміз – субстанция, яғни негіз, іргетас. Ал елдің мәселесін  мемлекет жүргізеді. Мемлекет елді басқарудың технологиясы. Ел болмаса, мемлекет болмайды. Мемлекет дегеніміз кең мәнісінде  ел ұғымының ішіне енеді.» 

Осыған сәйкес, түбірі «ел» сөзінен шыққан «елжандылық дегеніміз – өз ұлтын, халқын, жерін, ана тілін, ділін, мәдениетін сүйетін, оны дамыту мен қауіпсіздігін сақтауды қоғам мұратымен тығыз байланыста іске асыратын, өзге халықтарға бөтен ниеті жоқ әрбір ұлт адамына жарастықты қасиет» - деп анықтадық. Елжандылық ұғымын басқа ұлттың мәдениеті мен дәстүріне толеранттық көзқарас сияқты қасиеттер арқылы қарастыру ұсынылады. Этникалық сәйкестілік пен азаматтық сәйкестілікті үйлестіру өзара ұлттық түсінікті орнатуға, өз ұлттық қадір-қасиетін құрметтеуге, басқа ұлттардың қадір-қасиетін кемсітпеуге тәрбиелеуді қажет етеді. Өз халқының тамаша ерекшеліктерін сыйлау, басқа халықтардың асыл қасиетін бағалай білуге жол ашады.

«Елжандылық»  ұғымының құрылымдық мәнін анықтау мақсатындағы ғылыми әдіснамалық еңбектерді сараптау мынандай тұжырымдар жасауға мүмкіндік туғызды: 1) елжандылық  ұғымының бір бағыты жеке тұлғаның өз ұлтын, халқын, жерін, ана тілін, ділін, мәдениетіне оң көзқарасының болуымен, оны сүюімен танылады; 2) елжандылық ұғымының екінші  бағыты жеке тұлғаның елді дамыту мен қауіпсіздігін сақтауды қоғам мұратымен тығыз байланыста іске асыруға мүделілігімен сипатталады: 3) елжандылық ұғымының үшінші бағыты жеке тұлғаның елдегі өзге халықтарға оң ниетті болып әрбір ұлт адамына жарастықты қасиет көріністерінің болуымен анықталады. 

Қазіргі кездегі мектеп тәлім-тәрбиесінің  мақсаты жылдам өзгеріп отыратын дүние жағдайларында қалыптасқан  тәрбиеліліктің және оның құрамды көріністері  – білімнің, кәсіби дағдылардың  негізінде еркін бағдарлай білуге, өзін-өзі іске асыруға, өзін-өзі дамытуға және өз бетінше дұрыс, адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға қабілетті тұлғаны қалыптастыру болып табылатындықтан, технократтық парадигманы жаңа оқу парадигмасымен ауыстыруды ұсынады. Елжандылық тәрбиесі тұлғаны қалыптастыру процесінің маңызды  және құрамдас бөлігі ретінде тәрбиенің  жалпы заңдылықтары мен принциптерінің негізінде жүзеге асатындықтан, ғылыми-педагогикалық  еңбектерді сараптай келе, елжандылық тәрбиенің принциптері 1) сабақтастық және үздіксіздік; 2) жүйелілік; 3) аймақтық; 4) икемділік пен баламалық;  анықталды.  

Ғылыми еңбектерді саралап, ғалымдардың пікіріне сүйене келе, елімізде қалыптасқан толеранттықтың (төзімділік) негізінде бірнеше факторлар  анықталды. Бірінші фактор – Қазақстан  азаматтарының елдің болашағына сеніммен қарауы.

Екінші фактор – еліміздің  өткен тарихы мен халықтың бай  психологиясы.

Үшінші фактор – Қазақстан  халықтарының басым көпшілігін құрайтын қазақ халқының өзіндік ерекшелігі.

Төртінші фактор – қазақ  халқы ұрпағын кек сақтамайтын  етіп тәрбиелей алу қасиеті.

Бесінші фактор – ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырған  дастан, жырлар, қазақ даласының  ойшылдары Қорқыт ата, Әл-Фараби, Жүсіп  Баласағұни, Махмұд Қашқари, жыршы Асан Қайғы, Бұхар жырау, Махамбет Өтемісұлылар мен кейінгі қазақ зиялыларының шығармалары арқылы бүгінгі ұрпаққа еліне, жеріне, халқына деген сүйіспеншілікті дәріптеп, зерделеуге мүмкіндіктің болуы.

Алтыншы фактор – Қазақстан  елінің мемлекеттік тілі – қазақ  тілінің ресми бекітілуі.

Жетінші фактор – көпұлтты Қазақстанның арасында татулық пен  келісімнің болуы.

Ағылшын тілін  оқыту арқылы мектеп оқушыларының елжандылығының қалыптасуын әдіснамалық тұрғыда тану үшін «елжандылық», «елжандылықты қалыптастыру», «оқушылардың елжандылығын қалыптастыру» ұғымдарының мәнін ашуды қажет етеді. «Қалыптастыру» түсінігі ғылыми әдебиеттерде бірнеше мәнге ие болады. Оларда «қалыптасу» белгілі бір жағдай немесе дайын қасиет  ретінде қарастырылады. Кейбір жағдайда «қалыптасу» деген түсінік «қалыптасып болған, толық аяқталуына жеткізілген» деген мағынаны береді. Ғылыми педагогикалық әдебиеттерде «қалыптастыру» түсінігі алда тұрған іс-әрекетке  жеке тұлғаның бағыт алуы, белсенді өмірлік ұстанымды жүзеге асыруға қажетті білім мен іскерлікті меңгеру екендігі анықталған. Бұл жерде «қалыптастыру» жеке тұлғаның кең көлемдегі сапаларын дәлірек айтқанда жеке тұлғаның жан-жақты қалыптасуын қамтиды. «Қалыптастыру жұмысы» түсінігі педагог-тәрбиеші еңбегіне қатысты айтылады. Бұл жалпы алғанда педагог-тәрбиешінің адамға қатысты нақты міндеттерді саналы түрде шешуге арналған, педагог-тәрбиешінің іс-әрекетінің жиынтығын көрсетеді. Оқушылардың елжандылығын қалыптастыру жеке тұлғаның елжандылық үлгілерін қабылдауы арқылы, елжандылық үлгілерінің білімдерін, елжандылық іскерліктері мен дағдыларын, қызығушылығын, көзқарасын, идеалын қалыптастыру мақсатын көздейді.

Шет тілін оқыту үдерісінде оқушыларды елжандылыққа тәрбиелеудің әдіснамалық негіздерін талдау, бұл проблеманың шет тілін оқыту үдерісінде оқушыларды елжандылыққа тәрбиелеудің теориясы мен шет тілін оқыту үдерісінде оқушыларды елжандылыққа тәрбиелеудің практикасына бөлу арқылы тануға болатынын  көрсетті.

Шет тілін оқыту  үдерісінде оқушыларды елжандылыққа тәрбиелеудің теориясы: шет тілін оқыту үдерісінде оқушыларды елжандылыққа тәрбиелеудің бағыттарына, мүмкіндіктеріне, құрылымдық бағдарламасына, оны оқыту курсына, кезеңдеріне, әдістер жүйесіне, формаларына, нәтижелеріне, проблеманы шешудің моделі мен көрсеткіштеріне байланысты танылатындығы айқындалды.

Шет тілін оқыту  үдерісінде оқушыларды елжандылыққа тәрбиелеудің практикасы оқушыларды елжандылыққа тәрбиелеу бағдарламасынан, әдістемелік құралдарынан, әдістемелік нұсқауларынан құралатындағы танылды. Сонымен қатар оқушылардың елжандылық білімін, танымдық  іс-әрекеттерін, тәрбие нәтижесін талдау іс-әрекеттерін білдіреді.

Шет тілін оқыту үдерісінде оқушыларды елжандылыққа тәрбиелеудің бағыттары мен мазмұны ретінде  мыналар танылады: еліміздің өткен тарихы мен халықтың психологиясы Қазақстан азаматтарының елдің болашағына сеніммен қарауы; Қазақстан халықтарының басым көпшілігін құрайтын қазақ халқының өзіндік ерекшелігі; қазақ халқының өз ұрпағын елжандылыққа тәрбиелей алу қасиеті; ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырған дастан, жырлар, қазақ даласының ойшылдары Қорқыт ата, Әл-Фараби, Жүсіп Баласағұни, Махмұд Қашқари, жыршы Асан Қайғы, Бұхар жырау, Исатай мен Махамбет, кейінгі қазақ зиялыларының шығармалары арқылы бүгінгі ұрпаққа еліне, жеріне, халқына деген сүйіспеншілікті дәріптеп, зерделеу; XIX ғасырда қазақ мәдениеті мен тілін зерттеген ғалымдардың “түркі тілдерінің ішінде ең таза тіл – қазақ тілі” деп бағалауын халықтың тілі халықтың ой-пікірлерінің айнасы елдің бірлігі қасиеттерінің айнасы ретінде танылуы; Қазақстанның көпұлттары арасында татулық пен келісімнің болуы; Елбасы өзінің жолдауында қоғамдағы этносаралық және конфессияаралық келісім мен ықыластылықты одан әрі нығайтуды қамтамасыз ету қажеттігін атап өтуі; қазіргі кезде қоғамдық келісім мен тұрақтылықты одан әрі нығайтуға талапты күшейтіп жатқан шақта, мемлекет құраушы халық ретінде қазақ халқы этносаралық келісім, бірлік пен тұрақтылықтың сақталуына жауаптылығы; Қазақстанды мекендейтін басқа ұлттар мен ұлыстар да қоғам алдында өз жауапкершілігін сезінуі; елжанды қоғам мүшесі басқаларға қарағанда өзіндік ерекшелігі бар тұлғалық  сипаттамалармен  даралануы; елжанды адамның жеке тұлғалық сапасының өзіндік көріністері болу керектігімен сипатталуы.

Шет тілін оқыту үдерісінде оқушыларды елжандылыққа тәрбиелеудің нәтижелері ретінде есептейтініміз: елжандылық қасиеттерін үйренуге талпынысы, елжандылық сипаттағы ағылшын тілі пәнінің мазмұнын эмоционалдық сезіммен қажетсінуі; елжандылық сипаттағы ағылшын тілінің елжандылық қасиеттерді қалыптастырудағы әлеуметтік мәнін түсінуі; ағылшын тіліндегі елжандылыққа баулитын  бейнелерге қызығушылығы және аялы көзқарасы; ағылшын тіліндегі мәдени мұра құндылықтарын елжандылық сезіммен қабылдауы; ағылшын тілін оқып үйренудің елжандылық мүмкіндіктерін білуі және түсінуі; елжандылық сипаттағы ағылшын тіліндегі объектілердің мазмұнымен таныс болуы; ағылшын тіліндегі елжандылық мазмұндағы бейнелердің өзіндік ерекшеліктерін көре, түсіне білуі; бейнелердің ағылшын тіліндегі елжандылық мазмұнына талдау бере білуі; ағылшын тіліндегі елжандылық бейнелерге еліктеуі, үлгі тұтуы; елжандылық мазмұндағы ағылшын тіліндегі шығармаларды талдағанда өзінің елжандылық көзқарасын көрсете білуі; ағылшын тіліндегі елжандылық көріністерді дәлелді әңгімелей білуі, оған деген өз ойын жеткізе білуі.

Шет тілін оқыту  үдерісінде оқушыларды елжандылыққа тәрбиелеудің принциптері ретінде: оқу-тәрбие үдерісінің тұлғалық бағыттылығы; оқытудың мақсаттылық принципі; түсініктілік принципі; ғылымилық принцип; саналылық пен белсенділік принципі; беріктік принципі; дидактикалық жүйелілік принципі; көрнекілік принципі; тәрбиелеп оқыту принциптері саналады.

Шет тілін оқытуды елжандылық тәрбие берумен ұштастыра жүргізуі үшін педагогтардың басшылыққа алатын шарттарымен анықталады. 

Шет тілін оқыту үдерісінде оқушыларды елжандылыққа тәрбиелеудің  педагогикалық  шарттарына жататындар:

Оқушыларды елжандылыққа тәрбиелеудің бірінші шарты - шет тілін оқыту арқылы салалық тәрбие берудің теориясы мен практикасына, мазмұнына, әдістеріне оларды өзара бірлік негізінде қарастыру, ағылшын тілін оқытуда оқушылардың жас ерекшеліктері мен қабілеттеріне сәйкес ендірілетін тіл материалдарын меңгертудің оңтайлы жұмыс түрлеріне сараптама жасау олардың қоғамдық-тарихи объективті қажеттілігін ұғынуға байланысты екендігін және оны қоғамдық, педагогикалық мұрат, деңгейіне көтергенде игілікті нәтиже беретіндігіне көз жеткізілді.

Шет тілін оқыту үдерісінде оқушыларды елжандылыққа тәрбиелеудің екінші шарты - оқушыларға елжандылық тәрбие беру жұмысының мақсаты мен міндетін нақты ұғынуы тиіс. Осы мақсат-міндеттерге сәйкес елжандылық тәрбие берудің мазмұны, оқыту тәсілдері таңдалып, сабақ барысында және сабақтан тыс ұйымдастырылатын іс-шаралардың түрлері айқындалды.