Педагогические идеи А.Кунанбаева и М.Ауезова

Ұлы  ғұламалар да қарапайым  халықтың  ауыр  да  қараңғы  өміріне  немқұрайлы  қарай  алмады. Ертедегі  грек  ойшылдары  Платон,  Сократ,  Аристотельден  еңбектерінен  сусындай  жүріп,  шығармаларымен  танысып,  көзқарастарының  идеяларын  көп  оқыған. Абай  Құнанбаев  пен  Мұхтар  Әуезов  ХХІ ғасырдың  бас  кезінде  өмір  сүріп,  қазақтың қоғамдық  әлеуметтік,  рухани,  мәдени,  әдеби,  өміріне  белсене  араласып,  гуманистік,  адамгершілік,  демократиялық,  педагогикалық  идеяларды  уағыздаған.

Абай  Құнанбаев, Мұхтар Әуезов шығармаларын педагогика, философия, психология, әдебиеттану, тарих тұрғысынан зерттеуші ғалымдар А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, С.Қирабаев, Х.Сүйіншәлиев, Ғ.Есімов, З.Ахметов, С.Қалиев, т.б. тәлім-тәрбиелік ой-пікірлердің  бар екендігін көрсетсе, Ш.Әлжанұлы және одан кейінгі кезеңдерде Қ.Жарықбаев, А.Көбесов, А.Дайрабаева, Т.Төлетаева  ақын мұраларындағы  дидактикалық ой-пікірлердің  бар екенін өз еңбектерінде атап көрсеткен. Абай Құнанбаев пен Мұхтар  Әуезов  шығармаларындағы оқыту, ғылым мәселелерін  бүгінгі дидактикамен байланыстырып,  болашақ  ұрпақтың  рухани  жан  дүниесін байытып,  көрсетті.

М.Әуезов еңбектерінде бір байқағанымыз оқыту, оқу мәселелеріне байланысты «өз бетімен», «өзінше бастап», «өзінше  таныған» деген ұғымдарды жиі-жиі  қолданғаны автордың сол кездің өзінде  оқыту мен тәрбие беруде өз бетімен  оқу, білім алуы арқылы белгілі бір  нәтижеге жету, білу қабілетін арттыру, жеке бастың  өзіндік басқару  механизмін қалыптастыру сияқты бүгінгі  күннің дидактикадағы өзекті мәселелерінің  бірі-жаңа технологияларды ендіру проблемаларымен  сабақтасып жатыр десек артық  болмас  еді.  Себебі қазірде педагогикалық  технология мектепте оқу үрдісіне қажетті  амал, тәсіл, әдіс дидактикалық талап  секілді психологиялық-педагогикалық  іс-әрекеттердің жүйелі кешені ретінде  пайдаланылады. Ол оқушылардың тәртібіне, оқуға, ынтасына, оқу іс-әрекетіне  игі мұғалімдердің интеллектуалдық, шығармашылық қызметі болып табылатын  педагогикалық іс-тәжірибесінің  нәтижелілігіне, жинақтылығына ұтымды әсер ететіндей оқу-тәрбие үрдісінің  басты күре тамырының ролін атқарады. Сол  Абай Құнанбаев пен  Мұхтар  Әуезовтің  да  өз  бетімен  білім  алуыда  өзін   ерекше  тани  алу    қасиеті.

Абай Құнанбаев пен  Мұхтар  Әуезовтің  қазақ  балаларын  сауаттандыруда  қосқан  еңбектері, қазақ  жастарының  білімді  жан-жакты  дамыған,  көкірегі  ояу  көзі  ашық етіп жасаған,  қажырлық  еңбегімен  ұстаздық  қызметінің маңызы  өте  зор  болды. 

Абай Құнанбаев шығармаларынан  оның «іздеу» немесе «іздену» тұжырымы да дидактиканың аса қажетті машықтарының бірі десек артық айтқандық болмас. Ол «іздеу» ұғымына жалпы шынайы дүниені танып білуден, жан дүниесін, рухани әлемін толықтыру, дамыту және одан күнделікті өмірге қажетті іс-әрекетке дейінгі үрдістерді қарастырады. Бұған  ақынның «біреуден біреу артылса» өлеңіндегі «Тіленіп, телміріп, ізденер... жүрер әрқайдан ізденер, білімді  талапты адам әрқайдан өзі ізденіп  табады» деген оқу үрдісіндегі  аса маңызды іс-әрекеттің мәнін  ашып көрсетеді. Абайдың бұл тұжырымы қазіргі оқушының білім игерудегі  шығармашылық ізденісіне басты назар  аудару әдісімен сабақтасып жатқанын байқадық. Бұл әдісті қолданудағы басты мақсат-оқушының білім игерудегі саналылығын көтеру, құбылыстар мен оқиғаларды нақты күйінде қабылдамай, олардың мән-мағынасына тереңдей ұғынуға үйрету, қорытындылар жасауға баулып, игерген білім, ептілік және дағдыларын тұрмыста қолдануға жаттықтыру.  Іздеу туралы  «ғылымды іздеп... дүниені көздеп, екі  жаққа үңілдім... білсем деп жөнін, көп іздедім қаңғырып» дегенін білу үрдісінің ғылым, білімді меңгерудегі күрделі, бірақ тиімді желісі деуге болады.

М.О.Әуезов «Абайды  тану  жөніндегі  зерттеулік  мәселелер»  деген  еңбегінде  ақынның  мынадай  іргелі  ойларына  мән  беру  керек  екенін  айқындаған  болатын:

1. Абайдың ақын,  ақындық  міндеттер   жөніндегі  өзіндік  ойлары.

2. Абайдың  табиғат  көрінісін   суреттеуі  мен  ән-күйге   арнаған  ойлары. 

3. Оқудағы  жастарға,  жалпы   қауымға  Абайдың  тәрбиелік   үлгісі.

4. Абайдың  көңіл-күй  сыршылдығының   терең  мазмұндылығы.

5. Абай  әйел  жайындағы  шығармаларының  өсу,  үдеу  жолдары. 

М.Әуезов  көрсеткен  бұл  бағыттарды  жоғары  мектептегі  оқу  процесінде  пайдалану  болашақ      педагогтарды  кәсіби  жағынан  дайындауда   үлкен  ықпалын  тигізеді  деп  ойлаймыз.

Абай  шығармаларын   жоғары  оқу  орындары  оқу-тәрбие  үрдісіне  пайдалану  педагогикасының  туындап  дамуына  жол  ашады.  Ал,  профессор  І.Р.Халитова  «Абай  Құнанбаев  мұрасын  оқу  процесіне  ендіру  мәселелері»  атты  әдістемелік  құралында  мынадай  басты мәселелерді  негізге  алған:

1.Абай  мұрасын  оқу  процесіне   пайдалануда,  ол  арқылы  біртұтас  тұлға  «толық  адам»  қалыптастырып   естен  шығармай,  көзде   тұту;

2. Ақын  шығармаларының  практикалық   мүмкіншіліктерін  іс  жүзінде   пайдалануға  шарт  түзудің   жағдайларын  ойластыру; 

3. Оқушылардың  өзін-өзі  және  басқаларды,  қоршаған  ортаны  танып  білудің  жолдарын,  ақын  шығармаларына  сүйене  отырып  үйрету.

А.Құнанбаев,  М.Әуезов  шығармаларындағы  өзара  сабақтастықты  оқу-тәрбие  үрдісіне  ендірілмеуі,  тек  жекелей  пәндерде  ұлы  ғұламалардың  шығармалары  арқылы  яғни,  қара  сөз, әңгіме,  өлең,  роман,  дастан  аудармаларында  жеткізген.  Олардың  оқыту  мен  тәрбие  мақсаты:  шәкірттердің  ойлануына,  толғануына,  пікір  таластыруына  ықпал  ету,  дүниеге  деген  көзқарасын  қалыптастыру,  эстетикалық  талғамын  тәрбиелеу,  адамгершілік  әлеміне  жетелеу,  сабақты  қызу  еңбекке  құру,  оларды  құр  тыңдаушыдан  еңбек  етуші,  білімді  өз  еңбегімен  алушы,  ізденуші  дәрежесіне  жеткізу  деп  түсінген.  Сонымен  қоса  жастарға Отанын,  елін,  халқын  құрметтеу,  тарихын  сыйлау,  мәдениетін  дәріптеу,  адамгершілік,  ар-намыс,  ой-сезімі  таза,  шынайы  қалыпта  тәрбиелеуде  ұлылар  туралы  жазылған  жақсы   шығармалар  да  күшті  жәрдемшілердің  бірі  екенін  әбден  ұғынған.   

Кесте 1 - А.Құнанбаев, М.Әуезов  шығармаларындағы  тәлім-тәрбиелік  ойларды оқу – тәлім-тәрбие  үрдісіне  ендіру  атты арнайы  курстың  жоспары

 

№	Тақырыптар	Мазмұны	лек	пр
1	Абай Құнанбаев, М.Әуезов шығармаларындағы  педагогикалық  идеялардың  маңызы	Абай  Құнанбаев, М.Әуезовтың   өмірі,  сол  кездегі  саяси  – әлеуметтік  ахуалдың  шығармасына  ықпалы; ақынның  педагогикалық  ойларын  оқу-тәрбие  тұрғысынан  зерттелуі	2	2
2	А.Құнанбаев, М.Әуезов  шығармаларындағы  өлеңдері  мен  қарасөздері,  эпостық  жырларындағы  адамгершілік,  еңбек, діни  тәлім-тәрбие  мәселелері	Оқу – тәлім-тәрбие  туралы  ұғым.  Ақын  шығармаларындағы  тәрбиелік  ойлар:  «Ақыл  азбайды,  білім  тозбайды»,  «Тіршіліктің  тұтқасы  ақыл-білімде»,  «Еңбек  етсең  ерінбей  тояды  қарның  тіленбей», «Үш-ақ  нәрсе  адамның  қасиеті:  ыстық  қайрат,  нұрлы  ақыл,  жылы  жүрек»,  «Әкенің  баласы -  адамның дұшпаны,  адамның  баласы - бауырың», «Ұстаздық  еткен  жалықпас  үйретуден  балаға»	2	2
3	А.Құнанбаев, М.Әуезов  шығармаларындағы  дидактикалық  ойлар	«Ақыл,  қайрат,  жүрек»  идеясының  мәні  оқыған  халықтың  қамын  жейтін  болуы  керек,  ең  барып  тұрған  арсыздық  жұмыссыздық  «Тамағы  тоқтық  жұмысы  жоқтық  аздырар  адам  баласын», «Ғылым тілі»,  «Оқу  ісі» атты  шығармалары  жас  ұрпаққа  тәлім-тәрбие  беру, білім  ғылымға  итермелеу, ақыл-ой тәрбиесі	2	2
4	А.Құнанбаев, М.Әуезов  шығармаларындағы  оқу-тәрбиелік  ойлардың  педагогикалық    сабақтастығы	А.Құнанбаев,  М.Әуезов  шығармаларындағы  педагогикалық  ойлардың  сабақтасуы,  Абай Құнанбаевтың  «кітаптан   ерінбей  оқу  арқылы,  ғылым   іздеу» деген  пікірмен  сай   келеді	2	2
5	Абай, Мұхтар  идеяларындағы  стетикалық  тәлім-тәрбие	Абай, Мұхтар шығармаларындағы  «Көзімнің  қарасы», «Абай  опералары», «Айман-Шолпан»  тәлім-тәрбиелік мәселелерді  қарастыру	2	2
6	Абай, Мұхтар идеяларындағы   отбасы   мәселелері	Педагогикалық  идеяларындағы «Адамның  кейбір  кездері», «Ата-анаға  көз  қуаныш», «Жетім»,  «Бәйбіше  тоқал» т.б. шығармалардың  байланысы	2	2
7	Абай, Мұхтар  идеяларындағы  экологиялық  тәлім-тәрбие	«Желсіз  түнде  жарық  ай», «Шегіртке  мен  құмырсқа», «Бүркітші»,  «Көксерек» шығармаларындағы   экологиялық  ой-пірлердің  қалыптасуы	2	2
8	Абай, Мұхтар  педагогикалық  идеяларындағы  этнопедагогикаға  байланысты  ой-пікірлер	Халық  педагогикасындағы   идеялармен  ұштасуы және ой-пірлердің  қалыптасуы	2	2
	Барлығы		16	16

    

Абай Құнанбаев,  Мұхтар Әуезов мұраларындағы  тәлім-тәрбиелік  ой-пікірлерді  педагогикалық  пәндерді  оқытуда  пайдалану  барысында,  жоғары  оқу  орындарында  өткізілетін  лекция сабағын  ұсынамыз:

Пәні: Жалпы педагогика

Тақырыбы:  А.Құнанбаев пен М.Әуезовтің шығармаларындағы  адамгершілік,  еңбек,  отбасы  тәрбиесі  мәселелері

Жоспары:

1. А.Құнанбаев  пен М.Әуезовтің   адамгершілік  тәрбиесі 

2. Еңбек  тәрбиесі 

3. отбасы  тәрбиесі 

Пайдаланылған  әдебиет:

1. К.Бержанов, С.Мусин «Педагогика   тарихы» Алматы, Мектеп,  2003 ж

2. Ж.І.Асанов  «Қазақстан  педагогика  ғылымы»  Алматы,  2010 ж 

3. «Педагогика»  көрнекі  дәрістер  жинағы Алматы,  2009 ж 

        Арнайы курстың  мақсаты - Абай Құнанбаев, Мұхтар  Әуезовтің шығармаларындағы тәлім-тәрбиелік  ойларды отандық педагогиканың  мазмұнына ендіру мүмкіндіктерін  қарастыру; оқу үрдісіне ендіріп,  тәжірибеде өткізу арқылы ондағы  педагогиканың теориясына қатысты  пікірлерін студенттердің меңгеруін  тексеру. Осыған орай арнайы  курстың міндеттері белгіленді:

Абай шығармаларындағы тәлім-тәрбиелік  ойлардың бар екендігін және оның педагогиканың теориясын оқытудағы  маңызын көрсету;

  Болашақ педагог мамандардың  білімін оқу тәбиеге қатысты  ұлттық ой-пікірлерімен толықтыру; 

Абай Құнанбаев Мұхтар Әуезовтің  шығармаларының тәрбиелік мүмкіндіктерін зерттеген ғалым-педагогтар К.Құнантаева, К.Шаймерденова, І.Халитова, А.Елемесовалар ақын мұраларын оқу-тәрбие процесіне  енгізудің ғылыми теориялық негізі қаланбағанын көрсетеді. Сол себепті  педагогикадан оқу құралдарында Абай шығармаларындағы тұнып   тұрған тәлім-тәрбиелік идеялар өте жеткіліксіз  орын алған тіпті, «Этнопедагогика», «Педагогика тарихы», «Қазақстан педагогика ғылымының дамуы» сияқты пәндерге өте  жеткіліксіз қарастырылатынын зерттедік. Сондықтан біз «Абай Құнанбаев, Мұхтар  Әуезовтің шығармаларындағы педагогикалық ойларды, жүзеге асыру» бағдарламасын, «Абай Құнанбаев, Мұхтар Әуезов   шығармаларындағы тәлім-тәрбиелік  ойларды оқу-тәрбие процесіне ендіру»  атты арнаулы курс бағдарламасы, сынып  сағаттарының сценарийлерін, студент  практиканттардың оқушылармен өткізген әңгімелерінің тақырыптары, дөңгелек стол басындағы сұхбаттар, ата-аналар жиналысында оқылған лекция мәтіндері  дайындалып өткізілді.

Болашақ мұғалімдердің Абайдың  тәлім-тәрбиелік ойларын пайдалануға  даярлықтарының деңгейін анықтау үшін қазақ тілі мен әдепті, педагогика және психология мамандықтарында оқитын студенттерге төмендегідей сұрақтар қойдық:

1. Абай мен  Мұхтардың  қай  шығармаларында  ғылым, білім,  оқу туралы ойлар бар және  олардың ата?

2. Абай қара сөздеріндегі тәрбие  туралы ойлары қандай?

3. Абай мен Мұхтардың  адам  мінезі туралы не деген?

4. Ұлы ақын,  ғұламаларымыз махаббат, табиғат, білімнің пайдасы туралы  ойларына байланысты тәрбиелік  іс-шаралар өткізуге даярлығыңыз  қандай?

5. Абай мен Мұхтар  айтқан  «Толық адам» қандай болу керек?

 Сауалнама арнаулы курс оқылмай  тұрғанда және оқытылғаннан кейін  өткізілді.

 

Кесте 2 - Болашақ мұғалімнің арнайы курстар мен семинарлар, тәрбиелік  іс-шаралар бойынша оқу-тәрбие жұмысына даярлықтарының көрсеткіштері

 

(Кестенің сұлбасы ғалым К.Бөлеевтің  кітабынан алынды)

	Педагогика және психология		Қазақ тілі және әдебиеті
Сұрақтар	Оқытылғанға дейін %	Оқытылған соң %	Оқытылғанға дейін %	Оқытылған соң %
1	12	83	18	92
2	5	79	12	95
3	7	68	16	81
4	3	80	12	88
5	6	71	11	86

 

Ескерту: сауалнамаға 42ден  47студент  қатысты.

Абай  Құнанбаев  пен Мұхтар Әуезовтің  педагогикалық ойларына байланысты рефераттардың тақырыптары:

1. Абай «иман» және «имандылық»  туралы.

2. Абайдың қара сөздеріндегі  дидактикалық ойлар. 

3. Еңбек тәрбиесі туралы.

4. Абай мен Мұхтар  шығармаларындағы  «Толық адам», «Толық мұсылман»  ұғымдарына талдау.

5. Абай мен Мұхтар  мұрасындағы  имандылық идеялар құран және  хадистердегі насихаттармен, ортағасырлық  ғұламалардың ой-пікірлерімен үндестігі.

6. Абай және қыздар тәрбиесі.