Дене шынықтыру жүйесі

Қазақстан Республикасы Қарулы Күштеріне дайын- дық дене шынықтыру.

Қала, ауыл азаматтарының дене шынықтыруы, өз еркімен үйымдастырылған спорттық қоғамдар.

Сонымен қатар, дене төрбиесі сауықтыру-профилак- , тикалық, емдеу мекемелерінде, демалыс орындарында, // дене жаттығуларын радио, телехабарлары арқылы беру түрінде үйымдастырылады.

Дене шынықтыру құралдары

Дене шынықтырудың негізгі қүралдары: дене жатты- ғулары, гимнастика, спорт, ойын, саяхаттар. Жаратылыс- тың табиғи күштері (ауа, күн, су) жөне еңбектегі гигие- налық жағдай.

Дене жаттыгулары. Дене жаттығулары - дене шынық­тырудың негізгі өзіндік қүралы. Дене жаттығулары адам- ға жан-жақты эсер етеді: олар адамның дене жағдайын өзгертеді, арнайы іріктеп өткізілетін дене жаттығулары дене шынықтыру міндеттерін шешеді. Дене жаттығула- рының ағзаға әсері толық жағдайға байланысты. Мүндай жағдайлар:

-    жаттығулар түрлерінің ағзаға өр түрлі эсер етуі;

-    дене жаттығуларын орындау барысындағы өткі­зілетін орын мен жағдайға байланыстылығы;

-    жаттығулар өлшемі, үзақтығы, саны жас ерекшел\- гіне қарай жаттығудың орындалуы, жынысы, дене дайындығы деңгейі және айналысушының денсаулық жағдайы;

-     сабақ барысындағы әдіс-тәсілдерді қолдануымен анықталады.

Жасөспірімдер мен балаларды дене төрбиесіне тәрбие- леуде эр түрлі жаттығулар түрлері қолданылады. Дене шынықтыру міндеттерін іске асыруда жаттығулар тиім- ділігіне, орындалу барысындағы жағдайға, дене жатты­ғуларын іріктеп алуға ғылыми түрғыда қарау мен дене

жаттығуларының денеге өсерін қадағалау қатаң есеп бе- руд і талап етеді.

Гимнастика. Гимнастика - дене шынықтырудың не- гізгі қүралының бірі - адамның денсаулығын нығайту мақсатындағы арнайы іріктелген дене жаттығуларының ағзаға өсері, қозғалыс іскерлік дагдыларын дамыту, ерік- жігер ңасиеттерін ңалыптастыру, сондай-аң дене дамуын- дағы кейбір қайшылықтырды жою болып табылады.

Гимнастика жаттығулардың өр түрлілігі, ең қарапа- йым жаттығудан, күрделі жаттығуға ауысуы, аралас жат- тығулардан, снарядсыз жасанды жаттығуларға көшуі, снарядтар қолданылатын жаттығулардың ағзаға жан- жаңты өсері, сонымен қатар спортшының денесіне түсетін салмаңтың нақты реттелуі арңылы ерекшеленеді.

Гимнастикалық жаттығулар өдемі, көркем, мөнерлі, нақты орындалуымен ерекшеленеді. Ағзаға эсер ететін салмаңты реттеудің дене қызметімен қатар, емдік маңы- зы бар.

Әр түрлі жастағы спортшылардың гимнастикалық жаттығуларды кең көлемде пайдалануы жоғарыда атал- ған ерекшелікті дөлелдейді.

Дене шынықтыру жүйесінің даму кезеңінде гимнас- тиканың міндеттері анықталып жөне олардың түрлері белгіленеді.

а)                 негізгі гимнастика;

б)              гигиеналық гимнастика;

б)              спорттық гимнастика;

в)              акробатика;

г)              көркем гимнастика;

д)              қолданбалы гимнастика, оның қүрамына спорттық қолданбалы гимнастика, өндірістік жөне емдік гимнас­тика жатады.

Негізгі гимнастика. Негізгі гимнастиканың міндеті - денсаулықты нығайту, қозғалыс дағдыларын жетілдіру жөне жалпы дене дайындығы, түлғаны дүрыс қалыптас- тыруға төрбиелеу, ағза жүйелерінің қызмет дөрежесін арттыру жөне дененің шынығуын қамтамасыз ету болып табылады.

Негізгі гимнастикаға: сапқа түру жөне қайтадан сап- қа түру, жалпы дамыту жаттығулары, еркін, ңолданба- лы жаттығулар, снарядта орындалатын жаттығулар, тірек секірулер, қарапайым акробатикалық жаттығулар жөне қимыл қозғалыс ойындары жатады.

Негізгі гимнастика мектеп жасына дейінгі балалар жөне бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың, орта мектеп, арнаулы оқу орындарының жөне жоғары оқу орындарының міндетті оңу бағдарламасында маңызды орын а лады.

Негізгі гимнастика спорттың өр түрімен айналысуға ңажетті алғашңы кезеңнің негізін қалыптастырады.

Гигиеналың гимнастиканьщ міндеті - адам денсаулы- ғын нығайту, денесін ңалыптастыру, денесінің дамуын жөне жүмыс істеу ңабілетін жоғарылату. Гигиеналық гимнастиканьщ негізгі міндеті - жаттығуларды іріктеп алу барысында ағзаның негізгі жүйелерінің - тыныс алу, қан айналымы, зат алмасу, бүлшық ет топтарының жүмыс істеу қызметін нығайту.

Гигиеналың гимнастиканьщ кең көлемде ңолданатын түрі ертеңгілік гимнастика болып табылады. Гигиеналың гимнастикамен жеке жөне топ түрінде айналысады. Жеке адам гимнастикамен күнделікті үйқыдан кейін айналы­сады. Осы жағдайда ертеңгілік гимнастиканың қүрылы- сы ңарапайым, жалпы дамыту жаттығулар тобынан ңүрылады. Бүл жаттығулар тобына кең көлемді жүрт- шылың үшін радиохабарлар арңылы берілген жаттығу­лар үлгісі жатады.

Гигиеналық гимнастиканың топтың түрі балалар үйін- де, мектеп интернаттарында, жазғы демалыс лагерінде, балалар алаңдарында, демалыс ойындарында, сауыңты- ру мекемелерінде, өндіріс орындарында өткізіледі.

Жеке жөне топтың сабаңтар ңысңартылған дене төрбие- сі сабағы болып табылады. Сабаң ңүрылысына жатты­ғулар топтары: сапқа түру жөне қайтадан сапқа түру, кедергілерден өту, снарядтарда жаттығулар түрлерін орындау кіреді.

Спорттық гимнастика - дене шынықтыру ңүралдары- ның бір түрі болып табылады. Негізгі міндеті дененің

қалыптасуы мен спорттың шеберліктің жоғары дәреже- сіне жетуге бағытталған адамның икемділігін жетілдіру болып табылады.

Оқу жүмысында спорттың гимнастиканың жүйелік бағдарламасы бар, осы бағдарлама негізінде гимнастика- лың жарыстар өткізіледі.

Акробатика қимыл-қозғалыс пен моральдық-ерік ңа- сиеттерін, күшті, ептілікті, икемділікті дамытуға кө- мектеседі, өз денесін ширақ меңгере білуге, үшңыр сезім- талдықңа, батылдыққа, табандылыңңатөрбиелейді. Ак- робатикалық жаттығулар - алдыға айналып түсу, артқа айналып түсу, көпірше жасау, пирамида жасау, тік түру. Акробатикалың жаттығулар жеке, екі адам, топпен де орындалады. Жаттығулар түрлері снарядсыз және сна- рядтарда орындалады.

Акробатикалық жаттығулар жүйелі бағдарлама бойынша орындалады, жарыстар өткізіледі.

Көркем гимнастика ңимыл-ңозғалысты жетілдіруде де спорттық сипатқа ие. Көркем гимнастиканың негізгі жаттығулары - қимыл-ңозғалыстың жоғары әсемділі- гін, үйлесімділігі мен мәнерлігін меңгертеді. Көркем гимнастика, спорттың гимнастика, акробатика сияңты спорттың бағыты бар. Көркем гимнастикамен тек әйел- дер айналысады.

Көркем гимнастиканың мазмүнынан арнайы жатты­ғулар, жалпы дамыту жаттығулары, сондай-аң акроба­тикалың жаттығулар орын алады.

Арнайы жаттығуларға жүру, жүгіру, секіру, эр түрлі айналулар, халық билері элементтері, кейбір ңимыл-ңоз- ғалыстар, өр түрлі би үйлесімділігі, музыкалық ойындар кіреді. Көркем гимнастикада доптар, қүрсаулар, орамал, жалауша секіртпелер, ленталар кең көлемде ңолданылады.

Көркем гимнастиканың ерекшелігі жаттығуларды орындау музыкамен, би жаттығуларымен тығыз байла- ныстылығы. Жаттығуды музыкамен, би элементтерімен көркемдеу, жаттығудың мөнерлігін арттырып, айналы- сушыны ырғаңтыңқа, эстетика л ық сезімге баул иды.

Көркем гимнастиканың жүйелі бағдарламасы бар. Жарыстар өткізіледі.

Қолданбалы гимнастика: спорттың ңолданбалы гим­настика, өндірістік гимнастика, емдік гимнастика болып бөлінеді.

Спорттық қолданбалы гимнастика спортшының жал- пы және арнайы дене шынықтыру дайындығына, оның дене қасиеттерін дамытуға, олар зерттеп үйренетін спорт­тық қимыл-қозғалыс өрекеттеріне кіретін жекеленген қимылдарды жетілдіруге багытталган. Спорттық қолдан­балы гимнастиканың мазмүны белгілі бір спортшы шың- далып жетілетін спорттың түріне байланысты нақтыла- нады.

ҚОРЫТЫНДЫ

Көсіптік-қолданбалы гимнастика белгілі бір маман- дықты меңгеруге көмектесетін қимыл-қозгалыстар даг- дысы мен сапасын дамытады жөне жетілдіреді (биіктік- те жүмыс істейтін қүрылысшы, шахтер, жүргізуші, т. б.).

Өндірістегі гимнастика адамдардың жүмыс істеу қабі- летін арттыру жөне олардың денсаулығын сақтау мақса- тында үйымдастырылады. О л жүмыс күні төртібіне кі- реді:

а)              кіріспе гимнастика - жүмыс басталар алдында (үзақ- тыгы 8-10 минут);

б)              дене тәрбиесі үзілісі (үзақтыгы 5-7 минут) жүмыс күні барысында үзілісте жасалады. Гимнастикалық жат- тығулар қүрамына өндіріс сипатына байланысты жалпы дамыту жаттығуларының қарапайым түрлері мен ар­найы жаттыгулар іріктелініп алынады.

Емдеу гимнастикасы. Емдік гимнастикасы дене тәрбие- сінің негізгі қүралдарының бірі болып табылады және денсаулық пен жүмыс істеу қабілетін қалпына келтіру- ге багытталган. Кез келген аурумен сырқаттанган кезде қо л даны лады, емдеу ісінің қүралы болып табылады. Ол, мысалы, жарақат алганнан жөне аурудан төуір болган- нан кейін қимыл-қозғалыс аппаратының қызметін қал­пына келтіру үшін, дене бітімінің кемшіліктерін түзе- ту үшін (дене бітімінің өр түрлі өзгерістерінен) пайда- ланылады. Емдеу гимнастикасы жүйке жүйелерінің жагдайын жөне ауру адамның өзін-өзі сергек сезінуіне, олардың өмірлік көңіл-күйін көтеруге жөне жагымсыз өсерлерді жоюга багытталган.

Спорт - бүл жарыс барысында денені жаттыңтыру- дың белгілі бір түрінен жоғары нөтижеге жетуге бағытталған арнаулы ңарекет. Спорт дене шыныңтыру ңүралы ретінде денсаулыңты нығайту, дене күшінің дамуын, ңозғалыс қабілеттерін, дене төрбиесі жөнінен алға ңойған міндеттерді шешу болып табылады.

Спортшы бойында дене күші, моральдық ерік-жігер ңасиеттері толың ңалыптасңан жағдайда жөне үзаң уаңыт бойы жүйелі жаттыңтыру шараларын жүргізу ба­рысында зор жетістікке жетеді. Арнайы таңдап алынған спорт түрін жоғары нөтижеге жету үшін дене дамуын, жалпы арнайы дайындыңты үзбеген абзал.

Ұзақ жаттыңтыру барысында еңбек кестесін, спорт- тың сабақтарды, демалысты, жеке басының гигиенасын дүрыс үйымдастырудағы ережені ңатаң сақтау ңажет. Спорттың көптеген түрлері дене төрбиесінің ңолданбалы ңүралы болып табылады. Мысалы: жүру, жүгіру, секі- ру, лаңтыру, шаңғы, велосипед, мотоцикл спорты, жүзу, есу, бокс, сайысу, ат спорты. Бүгінгі күні біздің елімізде спорттың өр түрімен айналысу іс жүзіне асып келеді. Мек- теп оқушыларының өмірінде спорт үлкен орын алады.

Спорттың дене шыныңтырудың басқа қүралдарымен салыстырғандағы ерекшелігі - спорттың жарыстарды өткізу болып табылады. Спорттың жарыстарды өткізу - спорт жүмысының жағдайын, жаңсы техникалың нөти- желерді көрсету. Сонымен ңатар, маңсаты - спорттың түрлерін дамыту, спорттың техниканы меңгерту, дене шыныңтыруға ңызығушылығын туғызу болып табылады.

Ойын. Дене шыныңтыру ңүралдары ішінде кең тара- ған ңарекет. Ойын саналылыңты, белсенділікті, айналы- сушының өз бетімен өрекет жасай білу ңабілетін талап етеді.

Ойын ңимыл-ңозғалыс жөне спорттың ойындар болып бөлінеді.

Қимыл-ңозғалыс ойындары арнайы дайындыңты та­лап етпейді. Жалпы дене дайындығы бағытында іске асы- рылады; олар еркін өр түрлі ңимылдарды орындаумен аныңталады, сонымен ңатар мазмүны мен ережесіне

сөйкес үлкен бүлшық ет топтарына өсерін тигізеді. Спорттық ойындарға спорттың барлың белгілері бар ойын- дар жатады: ойнаушылардан спорттың іскерлікті, дайын- дықты талап етеді.

Спорттық ойындар топтың немесе жеке адамдардың жеңіске, нөтижеге жетуімен аяқталады.

Спорттық ойындар қимыл-қозғалыс ойындарынан орындалу техникасы, ереженің күрделілігі, ойын жағ- дайының нақтылығымен ерекшеленеді.

Балаларды жөне жасөспірімдерді жан-жақты төрбие- леуде спорттық ойындар ерекше орын алады, ойын қүра- мына күнделікті өмірге қажетті табиғи қимылдар кіреді (жүру, жүгіру, секіру, лақтыру, қағып алу, қарсы түру т.б.). Сондай-ақ, ойын барысында жоғарыда аталған қи- мыл-қозғалыстыңүйлесімділігі кездесіпотырады. Бала- лармен жасөспірімдерді дене төрбиесі үрдісіне төрбиелеу- де ойындарды жүйелі түрде өткізу негізгі қимыл-дағды- ларын, жылдамдық, ептілік, күш-ңуат, шыдамдылық қасиеттерін, ағза қызметінің жүмысын күшейтеді.

Доппен ойнайтын қимыл-қозғалыс ойындарының негізгі міндеті: мүғалімнің нүсқаулары мен бүйрықта- рын қатаң сақтау; жаңа жаттығуларды меңгеру кезінде сабақтықты қамтамасыз ету; дидактикалық принцип- терді сақтау, үйымдастыра білу, төртіпті сақтау.

Саяхатқа шығу қимы л-қозғалыстық дағдыларды ны- ғайтуға жөне дене қасиеттерін табиғи жағдайларда дамы- туға мүмкіндік береді.

Саяхатқа шығу қысқа жөне үзақ мерзімді түрде үйым- дастырылады. Саяхат кезінде саяхатшылар тірі табиғат- пен, табиғатта болып жатқан өр түрлі қүбылыстармен танысады. Мектеп саяхатшылары өр түрлі табиғи мате- риалдар жинайды. Бүл іс-өрекет оқушылардың сабақта алған білімін бекітеді.

Саяхатқа шығу оқушылардың жан-жақты дамуының негізгі қүралы ретінде денені шынықтыру, дененің сапа- лық қасиеттерін төрбиелеу, жағымды дағдыларды төр- биелеу болып табылады.

Саяхатқа шығу - дүрыс жүру, секіру, жүзу, өрмелеу, затты апару, өр түрлі табиғи жөне жасанды кедергілер-

ден өте білу, қыс кезінде шаңғымен жүре білу іскерлік- терімен байланысты.

Жаратылыстың табиғи күштері. Дене тәрбиесі қүрал- дарының ішінде жаратылыстың табиғи күштері - күн, ауа, су, маңызды орын алады. Жаратылыстың табиғи күштерін тиімді пайдалану денсаулықты нығайтады, ағ- заны шыныңтырады. Дене шыныңтыруда бүл ңүралды дене жаттығуымен үштастырып, өз еркімен пайдалануға болады. Жаратылыстың табиғи күштері балабақшалар- да, мектептерде, оқу орындарында, өндірісте, демалыс орындарында, стадиондарда, су кешендерінде, жазғы оңушылар демалыс лагерінде кең ауқымда қолданылады.