Дене шынықтыру жүйесі

              Дене жаттығуларымен жүйелі түрде айналысуда білім беру міндетінің маңызы зор. Дене жаттығуларының ағ- заға тигізетін әсерін біле отырып, еркін, ырғақ, дүрыс орындау әдістерін үйренеді.

Сонымен ңатар спортпен айналысушы күнделікті спорт жаттыңтырушысынан дене төрбиесі ңүралдарын

пайдалану жөнінде нүсқаулар алады. Осы жағдайда спортпен айналысушы арнайы білім ала отырып, дене шынықтыру міндеттерін шешеді.

Дене жаттығуларын орындау кезде мінездің жақсы ңасиеттерін, адамгершілік қасиеттерін (өділеттілік, адалдың, жолдастықсезім, өзара көмек, үжымда жүмыс істей білу, дене шынықтыру қүрал-саймандарын күтіп үстай білу, т.б.) төрбиелеу үшін жаңсы жағдайлар жаса- лады.

Маңызды үйымдастырылған топтың жаттығулар, сая- хаттар, жарыстар, мерекелер оқушыларды достықңа, жолдастыңқа, үжымды сүюге төрбиелейді.

Адамның қозғалыс өрекетінде дененің сапалық қасиет- тері - күш-ңуат, жылдамдың, ептілік, төзімділік, икем- ділік маңызды орын алады. Дененің сапалық қасиеттері біріккен, байланыстырылып, үйымдастырылған жаттығу­лар арқылы іске асады.

Күш-қуат - ол адамның бүлшық еттері немесе бүлшық ет топтарын ширықтыру арңылы қозғалыс өрекеті бары- сында қалыптастырылады. Күш-қуат өр түрлі қимылдар- да немесе аз күш жүмсалғанда пайда болады. Күштің пай- да болуына себепші жаттығуларға - кермеге тартылу, белгілі ауыр заттарды көтеру, апару не лақтыру, бір орыннан үзындыққа секіру және т.б. жатады. Дененің сапалық қасиеті - күш-қуатты дамытуға өр түрлі салмақ- тағы заттарды (үрленген доптар, гантель, қүм салынған қаптар, шектеулі салмақты заттар) көтеру, қарсыласы- ның шабуылына қарсы шыға білу жаттығулары, дененің өз салмағы жеңетін жаттығулары (көлбеу жөне тік қойыл- ған сатының, тақтайдың бойымен өрмелеу, гимнасти- калық орындықта тартылу жөне т.б.), созылмалы зат­тар, резеңке экспандерлер, күрес элементі бар жаттығу­лары, допты лақтыру жөне итеру (соның ішінде алысқа) жаттығулары қолданылады.

Жылдамдық - бүл жаттығуларды мейлінше аз уақыт ішінде орындау қабілеті. О л қандай да бір белгіге жауап берудегі өрекет жылдамдығына (қимыл реакциясының жылдамдығы деп аталатын) жекелеген қозғаЛыстардың

жылдамдығына, сонымен қатар ңайталанатын қимылдың жиілігіне байланысты болады. Мысалы, қимыл жылдам- дығын қысңа арақашықтықта жүгіргенде, ал қимыл реак- циясының жылдамдығын кездейсоқ берілген дабыл ар- қылы жүгіру, жүзу ойындары, т.б. арқылы анықтайды. Дененің жылдамдың ңасиеттерін төрбиелеу үшін өр түрлі екпіндегі кездейсоқ берілген дабыл, қимыл жиілігін тез- дететін, эстафеталық жүгіру, жүгіріп келіп үзындыққа секіру, үзын жөне қысқа секіртпелермен секіру, жылдам реакция талап ететін, қимылдың өсері бар ойындар, т.б. қолданылады.

Ептілік - қозғалыс қызметін кездейсоқ жағдайлар ба- рысында пайда болған қызметке орай тез ауыстыру жөне жаңа қимылдарды меңгеру қабілеті. Ептілік қасиетіне төрбиелеу қимылдар үйлесімділігін жетілдіру, олардың екпіні мен амплитудасын, бүлшық еттердің қатаю жөне босаңсу дөрежесін айыра білу, сондай-ақ уақытқа жөне кеңістікке бағдарлай білудің негізінде жүзеге асады. Ептілік қасиеттерін төрбиелеу үшін күрделі гимнастика- лық жаттығулар (жатып жүгіру, акробатика снарядта орындалатын жаттығулар), суға секіру, шаңғымен жүру, конькимен жүру, биіктікке секіру, лақтыру жөне т.б. жаттығулар жатады.

Дененің ептілік қасиетін дамытуға арналған жатты- ғулардың өр түрі қиындықты жеңу жөне жаттығуларды сөйкестендіріп үйлесімді қозғалыс жасау үшін қолданы­лады.

Шыдамдылық қозғалыс өрекеті барысында алған қар- қын мен шаршауға қарсылық қабілеттілігі. Шыдамды­лық жалпы жөне арнаулы шыдамдылық болып бөлінеді.

Жалпы шыдамдылық - ол адамның бүлшық еттері топтарының жүмыс жасап түрған кезіндегі үаақ уақыт жүмыс істеу, шаршауға қарсылық білдіру қабілеті (мы­салы: үзақ жүру, жүгіру, шаңғымен жылжу, суда жүзу).

Арнаулы шыдамдылық - ол адамның (спортшының) өр түрлі жағдайда жөне жүмыс ерекшелігі жағдайында, сондай-ақ, спортта жоғары жетістікке жету үшін денеге ауыртпалық түсіру кезінде шаршауға қарсылық білдіру

қабілеті. Мысалы, спортта шыдамдылық жылдамдығы болуы мүмкін, бүл жерде жүгіру жылдамдығының сапасы төзімділік қасиетімен үйлеседі. Шыдамдылық (мысалы, ңысқа қашыңтықңа жүгіргенде) күштілігі дегеніміз - күш- қуат шыдамдылық ңасиетімен үйлеседі (бірнеше рет оты- рып-түру жаттығуы, затты көтеру, т.б.).

Шыдамдылық қасиетін дамытудың қүралы - үдемелі салмақ түсірудегі уақыт сәйкестігі бар өр түрлі жатты- ғулар (жүру, жүруді жүгіру мен алмастыру, жүгіру шаң- ғымен жылжу, коньки тебу, жүзу, секіртпелермен секі- ру, қимыл-қозғалыс жөне спорттық ойындар) болып табылады.

Икемділік - ол адамның қажетті тербеліс шегінде қи- мыл жасау қабілеті, бүлшық еттер жүйесі мен буындар, тірек қимыл аппаратының қызметімен сипатталады.

Қимыл амплитудасы икемділік қасиетінің көрсеткі- шінің бірі болып табылады.

Дененің сапалық қасиеттері жылдамдық, шыдамды­лық, ептілік, тағы басқа қасиеттерді қалыптастыруда қимыл амплитудасының әсері зор. Икемділік қасиетін қалыптастырудың негізгі жолдары сіңір созғыш жатты­ғулар мен тербелісі кең аумақты жаттыгуларды орындау болып табылады. Бүл жаттығулар қол, аяқ, дене, бас қимылдары, аяқты алшақтап жүгіру, адымдап секіру, бір орында секіру, аяқты кеудеге бүгу, табанмен толық отыру, гимнастикалық қабырғада жаттығулар (еденде тұру) қабырғаға бетімен не арқасымен алға, артқа, жан- жаққа түру.

Дененің сапалық қасиеттері қозғалыс іскерлігі дағды- сымен тығыз байланыста, сондай-ақ, ерік-жігер қасиет­тері: жылдамдық, күш-қуат, ептілік, шыдамдылықтың пайда болуы адамның бойындағы табандылық, батыл- дық, үстамдылық қасиеттерінің пайда болуын талап етеді.

Дене шынықтырудың негізгі міндеттерінің бірі - адам­ның бойында дененің сапалық қасиеттерін төрбиелеу.

Спорт адамға жан-жақты эсер етеді: денсаулығын ны- ғайтады, дене жүмысын дамытады, іс-жүзінде қажетті іскерліктерді меңгереді, сондай-ақ, жоғары көңіл-күй жагдайын тугызумен ерекшеленеді.

Біздің еліміздің спортшылары дене шыныңтыру және спорттың дамуын өздерінің жоғары жетістіктері нөтиже- сімен көрсетіп келеді. Дене тәрбиесі міндеттерінің бірі - жоғары спорт жетістіктері нөтижесін көру, спорттың тех- никаны оқып-үйрену, меңгеру жөне іске асыру.

Дене шыныңтыру процесінде адамгершілік аңыл-ой, эстетика және политехникалың оқу еңбек төрбиесін жүзеге асыруға үлкен мүмкіндіктер бар.

Ақыл-ой және дене шыныңтыру өзара тығыз байла- ныста. Дене жаттығуларымен жөне дене төрбиесінің ңүралдарының басңа түрлерін ңолдану денсаулыңты нығайтуға, жүйке жүйесінің және ағзаның барлың жүйе- лерінің ңалыпты ңызметі үшін ңолайлы жағдай туғыза- ды, мүның өзі ңабылдауға жөне есте саңтауға көмекте- седі, сондай-аң нөтижелі аңыл-ой іс-өрекеті тууына жағ­дай жасайды. Дене шыныңтыруды аңыл-ой іс-өрекеті- мен алмастыру жүмыс істеу ңабілеті мен жаңсы ңабылдау, білімді тиянаңты меңгеру ңабілетін ңалыптастырады.

Дене шыныңтыру мен аңыл-ой төрбиесінің байланы- сы спортпен шүғылданушының дене шыныңтыру ңүрал- дарының (дене жаттығулары, жаратылыстың табиғи күштері, еңбек, түрмыс гигиенасы) эр түрлілігін, есте саңтау ңабілетінің жан-жаңты дамуын ңалыптастырады.

Дене шыныңтыру адамгершілік тәрбиесімен тығыз байланысты.

Жүйелі үйымдастырылған дене төрбиесі адамгершілік төрбиесін ңалыптастырады. Топпен үйымдастырылған сабаңтар, секция л ар, айналысушылар арасындағы өзара дүрыс ңарым-ңатынас, үжымның нөтижелі бір маңсатңа жетуіне, жеке басының ңызығушылығын ңоғамдың ңы- зығушылыңңа айналдыруға көмектеседі. Мүндай өрекет- терге ерікті түрде спорт алаңдарын үйымдастыру, спорт­тың ңүралдарды реттеу, дайындау, ңоғамдың мүлікке жауапкершілікпен ңарау сияңты жүмыстар жатады.

Дене шыныңтыру үрдісінде оңудағы, түрмыстағы, жүмыс орнындағы төртіп көрсеткіші бекемдене түседі. Оңушылардың ерік-жігер, мінез-ңүлық, төртібін тербиелеуде спорттың жарыстардың алатын орны бөлек. Спорттық жарыстарда ңатысушылардың моральдық, дененің сапалық ңасиеті, шыдамдылық, ережені, спорт- тың этиканы сақтай білу талаптары іске асырылады.

Еліміздегі дене шынықтыру мен спорт жөніндегі жүмыстарды үйымдастыру жене дамытуда орындалып жатңан іс-шаралар, Қазаңстан Республикасы спортшы- ларының халықаралық жарыстар мен Олимпиада ойын- дарындағы жоғары жетістіктері Отанға деген патриоттың сезімін тербиелейді.

Дене шыныңтыру эстетикалың төрбиемен тығыз бай- ланысты. Дене шынықтыру арңылы ңимыл-қозғалыс үйлесімділігі, дене түлғасының сүлулығы, өсемдігі, мө- нерлігі, киімі, дене шыныңтыру жабдыңтарын, айнала- да ңоршаған бүкіл ортаның өдемілігін қабылдау, сезіну, түсіну, дүрыс бағалау қабілеті дамиды. Дене жаттығула- ры өсерінен адамның денесі қалыпты дамып, қимылы үйлесімді, жеңіл, сенімді болады.

Мерекелерде дене шынықтыру шерулерінде, көпшілік би жаттығулары мен гимнастикалық ңойылымдар эсте­тикалың сезімге бөлейді. Бүл жаттығулар көркем гим­настика, коньки тебу арңылы өр түрлі фигуралар жасау болып табылады. Аталған жаттығулар эстетикалың төр- биенің негізгі талаптарының орындалуына сөйкес келеді.

Дене шынықтыру сабақтары көбінесе табиғи жағдай- да өткізіледі. Мүндай сабақтар кең-байтаң Отанымыздың табиғат сүлулығынтанып-білуге көмектеседі.

Дене шынықтыру политехникалық оқу жөне еңбек төрбиесіне өсерін тигізеді.

Дене шыныңтыру қүралдарын еңбек процесінде пай- далану денсаулықты жақсарту, дененің сапалың қасиет- тері күш-ңуат, ептілік, жылдамдық, шыдамдылық, т.б. қасиеттерге тербиелейді.

Дененің дамуына, политехникалың оқытуға дене төр­биесіне қажетті ңүрал-жабдықтар дайындау, жөндеуден өткізу, сабақ өткіэөтін орынды өзірлеу жатады.

Дұрыс үйымдастырылған еңбек балаларға ңажетті еңбек дағдыларын қалыптастырады. Сондай-ақ, ептілік,

күш-қуат, төзімділік ңасиеттерімен бірге денесінің дамуы- на өсерін тигізеді. Дене жаттығулары дене еңбегін ауыс- тыра алмайды. Себебі еңбектің қай түрі болмасын дене жаттығулары сияқты бүкіл ағзаға өсер етуі мүмкін емес. Еңбек ету барысында өр түрлі дене жаттығуларын (де- ненің үзіліс жаттығулары, сергіту минуттары) орындау қажет, ал дене шыныңтыру барысында күш жүмсала- тын жаттығуларды орындау қажет (үжымдың түрде са- баққа қүрал-жабдық дайындау, спорттық қүралдарды реттеу, жөндеуден өткізу). Осындай үйлесімділік оқушыларды еңбекке даярлау міндеттерін шешеді.

Дене шынықтыру жүйесінің негізгі белгілері

Біздің елімізде дене шыныңтыру маңсаттары, міндет- тері адамның жан-жақты дамуы жөніндегі ілім езінің наңты бейнесін тапқан. Жеке адамның жарасымды да­муы жан-жақты ңоғам ңүру шарттарының бірі ретінде қаралды.) Біздің елімізде дене тәрбиесінің маңсаты - өмір- ге, еңбекке жәнө Отанды ңорғауға даярлау болып табы- лады. Бүл маңсат адамдардың дене шыныңтыруды жүзе- р ге асыратын барлың мекемелер мен үйымдар үшін бірдей болады.              `

Дене шыныңтырудың аталған маңсатына сөйкес төмендегідей міндеттерді шешу ңарастырылады:

Сауықтыру міндеттері: денсаулыңты нығайту, де- нені жан-жақты дамыту, ағзаны шынықтыру, адамдар­дың үзақ шығармашылық өмірін қамтамасыз ету.

Білім беру міндеттері: қозғалыс дағдылары мен іо- керлікті қалыптастыру, дене қасиеттерін (жылдамдық, ептілік, икемділік, күш-қуат, шыдамдылық, т.б.) қалып­тастыру, арнаулы білімді меңгеру, үйымдастырушылық қабілеттерді бойға сіңіру.

Тербиелік міндеттері: жан-жақты төрбие арқылы ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық жөне еңбек төрбие- сіне ықпал ету.

Бүл міндеттер дене шынықтырумен айналысушы жас- тарға байланысты олардың жас ерекшеліктеріне, денсау- лық жағдайына, дене дамуының деңгейіне, дене әзірлігіне, сондай-ақ кәсіптік ынта-ықыласына қарай нақтыланады.

Жан-жақты мақсаттылық, халықтық-ғылымилық дене шынықтыру, дене төрбиесі жүйесінің негізгі белгі- лері болып табылады.

Дене шынықтыру жүйесінің мақсаттылығы - жан-жақ­ты бағытта екендігі. Дене тәрбиесі үрдісінде дене төрбиесі- мен айналысушылардың жан-жақты дүниетанымы қалыптасады, адамгершілік қасиеттерге тәрбиеленеді.

Дене шынықтыру жүйесін одан әрі дамыту Н.Ә.Назар- баевтың "Қазақстан - 2030" стратегиясында 1997 жылғы Қазақстан Республикасының халқына Жолдауында, дене шынықтыру және спорт жөніндегі Заңда, нақты қаулы- ларда көрініс тапқан.

Дене шынықтыру жүйесінің халықтығы - оның өмір талабына сөйкестігі. Еліміздің түрғындарының денсау- лығын нығайтудағы, денені дамытуды жақсартудағы табыстары, жеке адамның өл-ауқатын сондай-ақ, халық- тық, үлттық спорт ойындары түрлерін дамыту болып та­былады.

Халықтың дене шынықтырумен айналысу — мемле- кеттік маңызды іс.

Ғылымилық - дене шынықтыру жүйесінің сипатты белгісі болып табылады. Зерттеу негізінде бағдарламалар, оқулықтар, оқу қүралдары жасалады және жетілдіріледі. Дене шынықтыру қүрал-жабдықтарына қойылатын та- лаптар анықталады, әрбір жас кезеңіне қарай дене дамуы- ның, дене әзірлігінің өлшем көрсеткіштері жасалады.

Зерттеулер нәтижесінде алынған жаңалықтардың бәрі мемлекеттік мекемелердің, қоғамдық орындардың және отбасы төжірибесінде жүзеге асырылады.

Дене шынықтыру мәселелерін негіздеу мен ғылыми- зерттеу жүргізуге жүмылдыратын ғылыми-педагогика мамандарын даярлау жөнінде маңызды шаралар жүргі- зіледі.

Дене шынықтыру жүйесі төмендегі топтардан қүрыл- ған.

Мектеп жасына дейінгі балалар дене шынықтыруы (отбасында, балабақшада, балалар үйінде 1 жастан 7 жас- қа дейін).

9 жылдық және орта мектепте, арнаулы оқу орын- дарындағы дене шынықтыру. Жоғары оқу орындарындағы дене шынықтыру.