Дене шынықтыру жүйесі

Кіріспе

Дене шынықтыру жүйесі дегеніміз - өлеуметтік, экономикалық, қүқықтық, ғылыми өдістемелік, нормативтік бағдарлама негіздерінің жиынтығы жөне республикадағы дене шынықтыру мөселесіне жауапты үйымдар мен мекемелер жеткілікті. Дене шынықтыру жүйесінің басты мақсаты - күш-қуаты мықты, жантәні сау, елімізді қорғауға өзір, шығармашылық жүмысқа қүштар, жан-жақты дене шынықтыру дайындығынан өткен азаматтар төрбиелеу. Бүл мақсат темендегі жалпы міндет- терге негізделеді:

1.   Білім беру міндеттері - қимылдың ептілігі мен дағдысын меңгеру жөне дене шынықтыру көлемінде арнайы білім беру.

2.   Сауықтыру міндеттері - дене төрбиесі жаттығулары көмегімен денсаулықты күшейту.

3.    Төрбиелік міндеттер - адамгершілік, жігерлілік қасиеттерді қалыптастыру, өнегелік көркемдік танымдарды үйрету. Дене шынықтыру жүйесінің мазмүны қоғамның өлеу- меттік-экономикалық, қүқықтық, ғылыми-өдістемелік, бағдарлама-нормативтік жөне үйымдастыру негіздерінен көрінеді.

Әлеуметтік-экономикалық негіз. Дене шынықтыру жүйесі қоғамымыздың басқа өлеуметтік-экономикалық

жүйелерімен, саясатпен, ғылыммен, мөдениетпен тығыз байланысты. Бүл байланыстардың объективті негізі - дене төрбиесі жүйесінің қоғамдық өндіріске кіретіндігін- де. Жүйе қоғамдық өнім шығармаса да, со л ортаға өнді- рістік қатынастардың иесі адам арқылы эсер етеді. Ол адамның өлеуметтік жағдайын ңалыптастырып, қоғам- дың ңатынастарды жетілдіреді.

Қүқықтық негіз. Дене шынықтыру жүйесі өз жүмы- сын реттеуде қүқықтық күші бар, көптеген нормативтік актілерге сүйенеді. О л Қазақстан Республикасының Конституциясының 23-бабында нақтылы көрсетілген.

Жалпы дене шынықтыру жүйесі ғылыми-өдістемелік негіз де қүрылады. Оның барлық теориялық жөне төжірибелік үсыныстары ғылыми түрде баяндалады.

Дене шынықтыру жүйесін қоғамдық, психологиялық, педагогикалық, өдістемелік-биологиялық ілімдер, гигие­на, физиология, спорттық медицина, т. б. зерттейді. Осылардың ішінде негізгі орынды дене төрбиесі ілімі мен өдістеме пөні алады.

Оқушыларды дене шынықтыруға төрбиелеуде прези- денттік сынамалардың маңызы өте зор.

"Қазақстан Республикасындағы халықтардың дене шынықтыру даярлығының президенттік сынамалары туралы" ереже Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1996 жылғы 24 маусымдағы № 774 қаулысымен қабылданды.

Президенттік сынамалар - халықтың оқуға, еңбекке, өскери қызметке дайындығының жалпы деңгейін анықтайтын өр түрлі сынақ-жаттығулар жиынтығы.

12-ден 23-ке дейінгі жас шамасындағы жастарға ар- налған сынамалар президенттік жөне үлттық деңгейден түрады.

1. Президенттік деңгей жан-жақты дене қуаты даярлығы бар, дені сау адамдарға арналған.

2. Үлттық даярлық деңгейі оқу немесе жүмыс орны, түрғылықты жері бойынша спорттық секцияларда, топ- тарда дене төрбиесі жөне спортпен жүйелі түрде айна- лысатын адамдар үшін арналған.

23 жастан асқан адамның денсаулығын айқындайтын президенттік сынамаға Дүниежүзілік денсаулық сақтау үйымы үсынған адам ағзасы қызметін бағалаудың не- ғүрлым сенімді төсіліндегі 1,5 милге (2400м) жүгіру нөти- желері енгізіледі.

Президенттік сынамалар түрлері бойынша жарыстар жалпы білім беретін мектептердің 5,9,11-сыныптарын- да, көсіби-техникалық мектептердің, колледждер мен жоғары оқу орындарының соңғы курстарында өткізіледі.

Жастар үшін дене шыныңтыру-сауьщтыру бағытын- дағы жарыстар өткізіледі.

Президенттік сынамалар түрлері бойынша жарыстар- ды қалалық, аудандық жастар ісі мен саяхат және спорт басқармалары бекіткен ережелерге сөйкес, әр оқу орнының, көсіпорынның дене шынықтыру мүғалімдерінен, жаттыңтырушыларынан, спорт нүсқаушыларынан қү- рылған төрешілер алқасы өткізеді.

Президенттік сынамалардың республикадағы, облыс- тардағы, аудандардағы, ңалалардагы орындалуы жөніндегі жүмысқа басшылық жөне бақылау жасау ісін Қазақстан Республикасының жастар ісі мен саяхат және спорт бас- қармалары (комитеттері), Қазақстан Республикасының Білім жөне ғылым министрлігінің дене тәрбиесі бас- ңармалары жүзеге асырады.

Президенттік сынамалар бойынша жарысты үйымдас- тырудың жауапкершілігі жалпы білім беретін мектеп­тердің, көсіби-техникалық мектептердің, колледж- дердің, жоғары оқу орындары мен көсіпорындардың өкімшіліктеріне жүктелген.

Президенттік сынамалар бойынша негізгі төжірибелік жүмыстарды жүргізу оқу орындарында - дене шынық­тыру мүғалімдеріне, медициналық қызметкерлерге, ал көсіпорындар мен үйымдарда спорт мамандарына, спорт жөніндегі нүсқаушыларға, жаттықтырушылар мен ме­дициналық қызметкерлерге жүктелген.

Президенттік сынамаларға енгізілген сынақтардың түрлері: 60,100, 1000, 2000, 3000 метрге жөне 1,5 милге (2400 м) жүгіру, түрған орыннан үзындыққа секіру, биік кермеге тартылу, шалқалап жатқан қалыптан кеудені көтеру, мылтық ату, шаңғымен жүгіру, қол добын лақ- тыру жаттығулары.

Тағы да бір маңызды сынамалық негіз - спорттық топ- тастыру. Республикалық спорттық топтастыру дегеніміз - жасөспірімдер дәрежесінен бастап халықаралық дәреже- дегі спорт шебері атағыы беру, соның ережесін бекітіп, тәртібі мен сынамаларын белгілеу. О л спортта жоғары жетістіктерге жетуге, жаттықтырушы жүмысын жетіл- діруге, мектептердің, спорт ңоғамдарының жүмысын жаңсартуға ықпал етіп, Қазақстан спортының дамуына негіз болады. Спорттық топтастыру КСРО-да 1935 жылы қабылданды. Қазақстан Республикасының егеменді ел болып, төуелсіздік алуына байланысты қазір елімізде топтастыру мазмүны мен қүрылымы көп өзгерді, әлі де жетілдіріліп келеді. Дене шынықтыру жүйесі мемле- кеттік жөне қоғамдық негізде мектепке дейінгі балалар мекемелерінде, мектептерде, орта және жоғары оқу орын- дарында, әскери бөлімдерде, емханаларда және басқа да мемлекеттік, қоғамдық мекемелерде үйымдастырылады. Сабақ мемлекеттік бағдарламада көрсетілген ресми кес- те бойынша жүргізіледі. О л үшін арнайы уақыт белгі- леніп, қаржыландыру мөселесі шешіліп, материалдық негіз жасалады. Республикамызда дене шынықтыру жү­мысын басқарып, бағыт беріп отыратын арнаулы мемле­кеттік үйымдар бар.

Дене шынықтыру сабақтарын белгілі спорт саласының арнайы мамандандырылған мүғалімдері, оқытушылары, сондай-ақ, көсіби жаттықтырушы лары, нүсқаушылары жүргізеді. Қоғамдық үйымдастыру эр жастағы адамдар- ды дене шынықтыруына неғүрлым көбірек тартуға ба- ғытталған. Қоғамдық үйымдастыру түрінің ең бастапқы үйымы - спорт клубы. Дене шынықтыру және спорт қоз- ғалыстарын кәсіподақтық жөне ведомстволық ерікті спорт қоғамдары басқарады. Ерікті спорт қоғамдарын басқару демократиялық, орталықтан басқару қағидасы бойынша, сайлау арқылы өтеді. Кейінгі жылдары жеке жаттығу түрінің маңызы артты. Денсаулық сақтауға ба- ғытталған көптеген қозғалыстар, клубтар пайда болды. Жеке жаттығу үйымдары өрбір адамның қалауындағы спорт түрімен айналысуына мүмкіндік береді. Мемлекеттік жөне жеке меншік спорттық үйымдар бірін-бірі толықтырып отырады.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

Дене шынықтыру жүйесі қызметінің негізгі бағыттары мен шарттары

Дене шынықтыру жүйесінің үш бағыты бар: жалпы дене шынықтыру, көсіптік қолданбалы жөне спорттық дайындық.

Жалпы дене шынықтыру денсаулықты нығайтуға, дене қуатын арттырып, қимыл ептілігін дамытуға негізделген арнайы спорттық дайындық шаралары. Дене шынықты- руға өр түрлі дене төрбиесі амалдары, жаттығулары жөне санитар лық-гигиеналық фактор лар жатады.

Көсіптік қолданбалы дене шынықтыру дайындығы дегеніміз - еңбек пен өскери іс-өрекеттерге тікелей бағыт- талған дене төрбиесінің арнайы мамандану үрдісі. Көсіп­тік дене шынықтыру дайындығына ең алдымен, көсіптік іс түріне үқсас жаттығулар қолданылады. Көсіптік дене шынықтыру дайындығы төсілдерін қолдану еңбектегі қимыл ептілігі мен дағдысының қалыптасуын тездетеді. Еңбек өнімділігін арттырады, адам ағзасының сыртқы қолайсыз фактор ларға қарсылығын күшейтеді.

Адамның өзі қалаған спорт түрі бойынша жоғары нөтижелерге жету жолындағы ізденістері мен талпыныс- тарын спорт дайындығы дейміз.

Дене шынықтыру жүйесінің қағидалары

Қағида - бастапқы негіз, қандай да бір теория ілімінің даму заңдылығы. Дене шынықтыру жүйесінің қағидала- рына: адамның үйлесімді дамуы; дене шынықтыру қағи- даларының еңбек ету жөне Отан қорғау төжірибесі мен үйлесімі; дене шынықтыруының денсаулықты нығайту пөрменділігі жатады.

Адамның жан-жақты үйлесімді даму қағидасы екі ба- ғытқа бөлінеді:

1. Дене шынықтыру тәрбиенің басқа түрлерімен ты- ғыз байланыста болып, жастарды өнегелі төрбиеге бау-

лиды, зейінділік, еңбексүйгіштік қасиеттерін қалыптас- тырады, адамның көркемдік-өсемдік танымына өсерін тигізеді.

2. Дене шынықтырудың эр түрлілігі. Дене күшін жан- жақты дамытуға арналған жаттығулар дене шынықты- РУ ҮРДісі кезінде спортшылардың қимыл шеберлігін, дағ- дысын жетік игеруіне көмектесуі керек. Дене шынықты- ру қағидасының еңбек ету жөне Отан ңорғау төжірибесі мен үйлесуі дене шыныңтырудың жеткіншек үрпақты еңбекке және Отан қорғауға бейімдейтін ңолданбалы ерекшелігін көрсетеді. Қазір азаматтық жөне өскери ма- мандық адамның дене күшін көп талап етеді. Дене шы- нықтыру жаттығуларымен айналысу адамның денсаулы- ғын нығайтып, қимыл ептілігі мен дағдысын меңгеруге көмектеседі. Жүмыс істеуге ынтасын арттырады. Дене төрбиесі жөне спортпен айналысңан адамдар мамандық игеруге, спортпен айналыспаған адамдармен салыстыр- ғанда уаңытты 1,5-2 есе аз жүмсайды.

Дене күші дайындығына, өсіресе өскерде үлкен мөн беріледі. Сарбаздың көсіптік қабілеттілігі - оның жылдам жүгіретініне, төтенше жағдайғабейімділігіне, өске­ри мамандықты тез меңгеруіне, т.б. байланысты. Сондықтан жалпы білім беретін мектептерде, көсіптік-тех- никалың лицейлерде, арнаулы орта білім беру орында- рында жеткіншектерді өскер ңатарына шаңыруға дейін дайындаған жөн. Әскери мамандыңты жаңсы игеру үшін сол кезеңнен бастап ептілікке, жылдамдыққа, шыдамды- лыңңа, т.б. төрбиелеу керек.

Дене шынықтырудың денсаулықты нығайту қағида- сы. Барлық дене шыныңтыру жаттығулары, сабақтары адам денсаулығын нығайтуға арналуы тиіс. Бүл сабақ- тардың нөтижесі олардың көлемі мен жаттығуды орын- дау қарңынына байланысты. Оңытушы ағзаның биоло- гиялық заңдылыңтарын, адамның жас ерекшеліктері мен барлық мүмкіндіктерін білуі керек, педагогикалық төсілдерді жөне дөрігерлік бақылауды жақсы меңгеруі қажет. Сонда ғана о л денсаулықты нығайту жолында же- місті еңбек ете алады.

Дене шынықтырудың міндеттері

Дене шынықтыру жүйесінің барлық буындарындағы бір мақсат - өмірге, еңбекке, Отанды ңорғауға даярлау.

Дене шынықтыру үзаң уақытты қажет ететін, үлкен талаптарға негізделген педагогикалың үрдіс.

а)              денсау лықты нығайту, д енені шыныңтыру, д ененің даму деңгейін көтеру, дамыту, еңбек ету қабілеттерін күшейту;

ө) өмірге ңажетті қозғалыс дағдылары мен іскерлік- терін ңалыптастыру, оның ішінде қолданбалы сипаттағы ңозғалыстар;

б)              адамның моральдық, ерік-жігер қасиеттерін тәрбие- леу;

в)              дененің сапалың ңасиеттерін (жылдамдық, күш, икемділік, төзімділік) дамыту;

д) арнайы спорттық жаттығулардың орындалу техни- касын меңгеру.

Адамдардың денсау л ығын нығайту, өмір сүру қабілет­терін күшейту дене шынықтырудың негізгі міндет- терінің бірі болып табылады.

Әр түрлі дене шынықтыру қүралдарын қолдану, қа- жетті дене шынықтыру дайындығымен қамтамасыз ете отырып, адам ағзасына жан-жақты өсерін тигізеді, ден­сау лығын нығайтады.

Дене жаттығулары - дене шынықтырудың негізгі қү- ралы болып табылады. Дене жаттығуларымен жүйелі айналысу адамның дене жагдайын өзгертеді, орталық жүйке жүйесінің қызметін күшейтеді, тыныс ал у, қан ай- налым жүйелерінің қызметін, сондай-ақ бүлшық ет топ- тарының қызметін күшейтеді, дамытады, еңбекке деген қабілетін арттырады.

Дене жаттығуларымен айналысудың тағы бір маңыз- дылығы жаттығулардың тірек-қимыл аппаратын дамы- туға және бекітуге әсері: сүйек дүрыс жөне уақтылы бе- киді, омыртқа иілістері қалыптасады, байланыс буын- дық аппараттары күшейеді, адам денесі икемді болады. Бүлшық еттердің барлық топтарын (кеуде, арқа, қарын, аяқ, қол, алақан, саусақ, табан, мойын, ішкі ағзалар,

оның ішінде жүрек, ңан тамырлары бүлшың еттерін) да- мытуға көмектеседі. Дене жаттығулары ішкі ағзалардың ішінде жүрек пен өкпе қызметінің де жүмысын жақсар- тып отырады.

Дене жаттығуларымен айналысу барысында адамның бүкіл денесі, соның ішінде жүрек бүлшың еттерінің ңыз- меті д амиды және жаттықтырылады.^

Қарапайым жағдайдағы спортшының жүрегінің соғуы 1 минутта 50-60 рет болса, ал ауыр жүмыс орындау ба­рысында жүрек соғуы көтеріледі (1 минутта 240 рет).

Зерттеу жүмыстарына ңарағанда дене жаттығуларын орындау барысында спортшының жүмыс істеу ңалпы төмендемейді, қайта жүмыс істеу ңабілеті жоғарылап, мықтылық қасиетпен ерекшеленеді.

Дене жаттығуларының әсерінен тыныс алу жолдары- ның жүмьтс істеу ңабілеті дамиды және нығаяды, кеуде ңуысының ңозғалғыштығына, тыныс алудың тереңдеуі- не, ауаны үздіксіз жүмсауға, өкпенің сыйымдылығын арттыруға себепші болады. Кеуде қуысының тыныс алу жағдайы 4-6 см орнына 10-15 см жетеді.

Жалпы дене шынықтыру дайындығы адамдардың өмірде, еңбек әрекетінде маңызды орын алады: жылдам жүру, жүгіру іскерлігі, суда жаңсы жүзе білу, секіре білу, шаңғымен жүре білу, кедергілерге ңарсы түру, алысқа нақты лақтыра білу, т.б. Осы аталған дағдылар мен іскер- ліктерді балалық шаңтан ңалыптастыру дене шыныңты- рудың іс-жүзіндегі міндеттерінің бірі болып табылады.

              Дене шыныңтыру міндеттерін жүзеге асырудың тиім- ділігі: негізгі және ңосымша (жаратылыстың табиғи күштері, жеке жөне қоғамдық гигиена) ңүралдарды дү- рыс үйлестірген кезде арта түседі, адамның денсаулығы- ның жаңсаруына әсерін тигізеді.