Кәсіпорын табыстылығын арттырудың негізгі мәселелері

 

    Бірінші қатардағы факторлар тізбектеп ауыстыру әдісімен есептеледі. Есепті жылдағы активтер айналымдылығының нақты коэффициенті мен сату табыстылығының коэффициенті бойынша шартты көрсеткіш ретінде активтердің табыстылық деңгейін аламыз: 

Т_а = 20,66 · 0,62 = 12,81%. 

    Осы көрсеткішті және кестеде келтірілген өткен және есепті жылдағы активтер табыстылығы деңгейінің көрсеткішін пайдалана отырып, бірінші қатарлы факторлардың ықпал ету деңгейін есептейміз. Біздің мысалымызда ол келесі мәліметтермен сипатталады:

1. өткізілген өнімнің табыстылық коэффициентінің өзгерісі: 17,55 – 1281 = +4,74;
2. жалпы активтердің айналымдылық коэффициентінің өзгерісі: 12,81 – 16,52 = – 3,71.

    Сонымен қатар, жалпы активтердің табыстылық деңгейінің артуына өткізілген өнімнің  табыстылық коэффициентінің өсуі оң әсерін тигізіп отыр, ал активтердің айналымдылығының бәсеңдеуі, оның жылдам төмендеуіне әкеліп соқтырды.

    Кәсіпорын табыстылығының маңызды көрсеткіштерінің бірі – өндірістік қорлардың (негізгі  құралдардың) табыстылығы болып  келеді. Өнімнің табыстылығы неғұрлым жоғары болса, өндірістік құралдардың табыстылық деңгейі де жоғары болады. Жекелеген факторлардың өндірістік қорлардың табыстылық деңгейіне тигізетін ықпалының сандық бағасы тізбектеп ауыстыру әдісі бойынша анықталады (2.5-кесте). 

2.5-кесте  

Өндірістік  құралдардың табыстылық деңгейінің

өгеруінеәсер  етуші көрсеткіштер 

 

    2.5-кестеден байқайтынымыз, өндірістік қорлардың табыстылық деңгейі есепті жылы 9,32% құрайды, ал өткен жылы 7,75% болған, яғни оның көлемі 1,57 пунктке (9,32 – 7,75) өскен.

    Өндірістік  қорлардың табыстылық деңгейінің өзгеруіне  ықпал етуші факторлардың әсері  келесі есептеулер бойынша тізбектеп ауыстыру әдісімен анықталады:

1. өткізілген өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы таза табыстың көбеюі осы көрсеткіштің 2,82 пунктке өсуіне алып келеді (10,57 – 7,75), мұндағы 10,57 = 0,2821:(2,0427 – 0,6251) ·100;
2. қор сыйымдылығының көбеюі, яғни негізгі өндірістік қорлардың қор қайтарымдылығының азаюы олардың табыстылық деңгейінің 1,27 пунктке (9,30 – 10,57) төмендеуіне алып келеді, мұндағы  9,30 = 0,2821:(2,4069 +0,6251) ·100;
3. материалдық айналым қаражаттарын бекіту коэффициентінің азаюы, яғни олардың айналымының жылдамдауы, өндірістік қорлардың табыстылық деңгейінің 0,02 пунктке (9,32 – 9,30) өсуіне алып келді. Осылайша, факторлар бойынша өндірістік қорлардың табыстылық деңгейінің жалпы өсімі 1,57 пунктті құрайды (+2,82 – 1,27 + 0,02), ол өткен жылдың мәліметтерімен     (9,32 – 7,75) салыстырғанда бұл көрсеткіш деңгейінің жалпы өзгерісіне сәйкес келеді.

    Осылайша, негізгі құралдардың, жалпы активтердің  табыстылық деңгейі немесе қызметтің  барлық түрлерінің барлық табыстылық көрсеткіштері кәсіпорынның өз қызметін қаншалықты тиімді және табысты жүргізетінін көрсетеді. 
 

2.3. Кәсіпорын табысын  жоспарлау әдістемесі 

    Табысты жоспарлау қаржылық жоспарлаудың құрамдас бөлігі болып табылады. Ол кәсіпорын  қызметінің барлық түрлері бойынша  жеке-жеке жүргізіледі. Табысты қызмет түріне қарай жекелей құру қызметінен алынған табысқ салық салу ерекшеліктеріне байланысты. Жоспарлау барысында табысқа әсер етуші барлық факторлар ескеріледі және қаржылық шешімдер қабылдаудың нәтижелерінің түрлі нұсқалары қарастырылады.

    Жоспарлау объектісі ретінде, бірінші кезекте, өнімді өткізуден алынатын табыс  қарастырылады. Табысты есептеудің негізі – сатылатын өнімнің болжамды көлемі болып табылады. Сатылым көлемі анықталғаннан кейін контрагенттермен жасалған келісім-шарттар негізінде өндірісік бағдарлама әзірленеді. Өндірістік бағдарлама өткізілетін өнімнің жоспарлы көлеміне және жоспарлау кезеңінің басындағы және соңындағы қоймадағы дайын өнім қалдықтарының көлеміне байланысты анықталады.

    Әрі қарай өндірістік өзіндік құнға  қосылатын өндірістік үстеме шығындардың сметасы құрастырылады. Бұл шығындардың сомасы олардың құрамына және өндіріс көлеміне байланысты болып келеді. Айнымалы және тұрақты шығындар жеке қарастырылады.

    Жүргізілген есептеулердің нәтижесінде дайын  өнімнің жоспарлау кезеңінің басындағы және соңындағы дайын өнімнің қалдығын ескере отырып, өткізілетін өнімнің өндірістік өзіндік құны қалыптасады.

    Келесі  кезеңде әкімшілік және коммерциялық шығындар сметасы құрастырылады. Бұл  шығындар өндіріске қызмет көрсетумен және басқарумен, сондай-ақ өнімді нарыққа жеткізумен және өткізумен байланысты.

    Осы есептеулердің негізінде өнімді өткізуден алынатын табыстың жоспары  қалыптасады. Табысты жоспарлау  үшін алдағы негізгі қызметтен, сондай-ақ негізгі емес қызметтен келетін  ақша кірістері мен шығыстары туралы мәліметтер қолданылады.

    Жоспарлаудың  жоғарыда келтірілген әдістемесі тікелей  есептеу әдісі деп аталады. Оның негізінде өнімді өндіруден және өткізуден түсетін табысты ассортименттік есептеу жатады. Жоспарлаудың тағы бір қарапайым нұсқасы жоспар баптары бойынша іріленген есептеу жұмыстарын жүргізуді қажет етеді.

    Өнімді  өткізуден алынатын табыс өнімнің  сатылу бағасы (қосылған құн салығын, акциздерді, кеден салықтарын, шегерімдерді есептемегенде) мен оның толық өзіндік  құнының айырмасы ретінде есептеледі. Өнімді өткізуден алынатын табысты есептеу үшін келесі формула қолданылады: 

Ө = Қ_б + Ш_ө - Қ_с,                                     (2.6) 

    мұнда Ө – екі бағам бойынша: сатылым  бағасы және толық өзіндік құн  бойынша есептелген өнімнің сатылым көлемі; Қ_б және Қ_с – сәйкесінше жоспарлы жылдың басындағы және соңындағы қоймадағы дайын өнімнің қалдықтары; екі бағам бойынша: сатылым бағасы және толық өзіндік құн бойынша есептелген; Ш_ө– шығарылған өнімнің көлемі; екі бағам бойынша: сатылым бағасы және толық өзіндік құн бойынша есептелген.

    Сатылған  өнімнің көлемі екі бағам бойынша  – сатылым бағасы және толық өзіндік  құн бойынша – есептелгеннен  кейін, өнімді өткізуден түсетін  табыс (Т_ө) келесі формула бойынша анықталады: 

Т_ө = С_ө – Ө_қ,                                                (2.7) 

    мұнда С_ө – өнімді өткізуден түскен сома; Ө_қ – өнімнің өзіндік құны.

    Табыстың  жоспарлы сомасын бағаның және өзіндік  құнның белгілі көрсеткіштеріне  және дайын өнімнің жоспарлы кезеңнің басындағы және соңындағы қалдықтарына сүйене отырып есептеуге болады. Бұл жағдайда есептеу формуласы келесідей болады: 

Т_ө = Т_қ/б + Т_ж – Т_қ/с,                                          (2.8) 

    мұнда Т_қ/б – жоспарлы кезеңнің басындағы өнім қалдығы бойынша алынатын табыс; Т_ж – жоспарлы кезеңде өнімді шығарудан алынатын табыс; Т_қ/с – жоспарлы кезеңнің соңындағы өнім қалдығы бойынша алынатын табыс.

    Коммерциялық  кәсіпорындар үшін табысты жоспарлау  барысында шығындардың өтелу  шегін анықтау маңызды. Шығындардың  өтелу шегінен бастап кәсіпорын  өнім өндіруден табыс ала бастайды. Бұл үшін залалсыздық нүктесін анықтап алу қажет. Залалсыздық нүктесін табу кәсіпорындарға өнім шығарудан зиян шекпейтін шегін көрсетеді. Жоспарлаулың бұл әдісі шығындарды шартты тұрақты және шартты айнымалы деп бөлу принциптеріне, сондай-ақ маржиналды табысты есептеуге сүйенеді. Өнімді өткізуден алынған сомадан шартты айнымалы шығындар алынып, маржиналды табыс анықталады. Содан кейін маржиналды табыстан шартты тұрақты шығындар алынып, қаржылық нәтиже анықталады. Залалсыздық нүктесі – бұл кәсіпорын ешқандай зиян және ешқандай табыс көрмейтін өндіріс көлемі болып табылады. Залалсыздық нүктесі түсінікті түрде 2.1-суретте бейнеленген.

      

    2.1-суреттегі үш негізгі сызық айнымалы шығындардың, тұрақты шығындардың және өткізуден алатын соманың өндіріс көлемінен тәуелді екенін көрсетеді. Өндірістің қауіпті көлемінің нүктесі өнімді өткізуден түскен соманың өнімнің толық өзіндік құнына тең болатын өндіріс көлемін көрсетеді.

    Залалсыздық нүктесін анықтағаннан кейін табысты  жоспарлау өндірістік левередж әсерінің негізінде құрылады. Өндірістік левередж әсері ешқандай зиян шекпейтіндей дәрежеде өндіріс көлемін азайта алатын қаржылық тұрақтылықты білдіреді. Өндірістік левередж тиімділігінің мағынасы келесідей: өнімді өткізуден түскен соманың кез-келген өзгерісі табыс көлемінің қатты өзгеруіне алып келеді. Бұл заңдылықтың күші шартты тұрақты шығындар мен шартты айнымалы шығындардың өндіріс және сатылым көлемінің өзгеруі салдарынан қаржылық нәтижеге түрлі әсер ететіндігімен байланысты. Өнімнің өзіндік құнында шартты тұрақты шығындар неғұрлым басым болса, өндірістік левередждің әсері де соғұрлым күшті болады. Керісінше, сатылым көлемі артқан сайын шартты тұрақты шығындардың өзіндік құндағы үлесі төмендей береді, сәйкесінше, өндірістік левередждің әсері де төмендей бермек. 

 =                (2.9) 

    Мысал. Кәсіпорында өнімді өткізуден түскен сома 500 мың теңге, шартты айнымалы шығындар – 250 мың теңге, шартты тұрақты шығындар – 100 мың теңге. Заласыздық нүктесі мен өндірістік левередж әсерін анықтау қажет. Есептеуге қажетті бастапқы мәліметтерді кестеге енгіземіз (2.6-кесте). 
 

2.6-кесте 

Жоспарлауға қажетті бастапқы мәліметтер 

мың теңге 

 

    Маржиналды  табыстың өнімді өткізуден түскен сомасына пайызын анықтаймыз: 

250 : 500 · 100% = 50%. 

    Залалсыздық нүктесі бұл жағдайда тұрақты  шығындардың өткізілім көлеміндегі маржиналды табыс үлесіне қатынасы ретінде анықталады: 

100 : 50% · 100% = 200 мың теңге. 

    Өндірістік  левередж әсері маржиналды табыстың табысқа қатынасы ретінде есептеледі. Біздің мысалымызда өндірістік левередждің  әсер ету күші мынаған тең болады: 

250 : 150 = 1,67. 

    Басқаша айтсақ, өткізілім көлемінің кез-келген өзгерісі табыстың 1:1,67 қатынасындағы  өзгерісіне алып келеді. Айталық, кәсіпорын  өнімді өткізуден түсетін соманы 10%-ға арттыруға мүмкіндік алды. Онда табыс 16,7%-ға өседі: