Экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация

    Өзін  өзі қаржыландыру принципі  тұтынушыға қажетті өнім өндірісін үлкен  шығындармен шығаратын және  әртүрлі  объективті себептерге байланысты тиімділіктің жоғарғы деңгейін қамтамасыз ете  алмайтын кәсіпорындар үшін әлі де болса қамтамасыз етілмеген. Оларға коммуналдық тұрғын үй, жолаушылар транспорты, ауыл шаруашылығы және бюджеттен ассигнация алатын басқа  да кәсіпорындар жатады. Осындай жағдай сонымен қатар шаруашылық қызметі  кәсіпкерлік деп есептелмейтін  қорғаныс мағынасындағы кәсіпорындарға да тән және олар өнімді өткізуден  түскен қаражаттар есебінен қаржыландырылады.

    Қаржылық  жоспарлау -   бұл кәсіпорынның дамуын қамтамасыз ету үшін оның  барлық кірістері мен ақшалай  қаражаттарының шығындалу бағыттарын жоспарлау болып табылады. Қаржылық жоспарлау жоспарлаудың тапсырмалары мен объектілеріне байланысты әртүрлі  мазмұн мен бағыттағы қаржылық жоспарларды  құру көмегімен жүргізіледі.

    Қаржылық  ресурстарды жоспарлаудың мақсаты  әртүрлі кәсіпорындарда әр қалай  болуы мүмкін. Қаржылық ресурстарды  жоспарлау қызметтеріне кәсіпорынның түрі мен көлеміне байланысты әртүрлі  мән берілуі мүмкін.

• Бюджет экономикалық болжау ретінде.
• Бюджет бақылау негізі ретінде
• Бюджеттік тапсырманың қойылу негізі.
• Бюджет өкілетті делегатын жіберу құралы ретінде. 

    Жоспарлауды ұйымдастыру кәсіпорынның көлеміне байланысты болады. Өте кіші кәсіпорындарда басқарушылық қызметтерді бөлу болмайды және басшылар осы мәселелердің барлығын жеке шешеді. Ірі кәсіпорындарда  бюджеттерді (жоспарларды) құру бойынша  жұмыстар орталықтандырылып жасалуы керек. Өйткені өндіріс, сатып алу, өткізу, жедел басқару және т.б. салаларында тәжірибесі мол мамандар бөлімшелер деңгейінде шоғырланған. Сондықтан бөлімшелерде  болашақта жасалуы  мақсатты болатын әрекеттер ұсынысы  жасалынады.

    Кәсіпорындарда  қаржылық ресурстарды жоспарлау  туралы әдебиеттерде бюджеттерді  (жоспар) құру бойынша жұмыстарды ұйымдастырудың екі сызбасын ерекшелейді: break-down  тәсілі бойынша (жоғарыдан төменге) және build-up (төменнен жоғарыға).

    Break-down   тәсілі бойынша  бюджетті құру  бойынша жұмыстар «жоғарыдан»  басталады, яғни кәсіпорынның  басшылығы мақсаттар мен тапсырмаларды,  оның ішінде пайда бойынша  жоспарлы көрсеткіштерді анықтайды.  Осыдан кейін  көрсеткіштер  бөлшекті түрде, кәсіпорынның  құрылымының төменгі деңгейлеріне  қозғалуы дәрежесіне байланысты  бөлімшелердің жоспарларына қосылады. Build-up тәсілінде керісінше.  Мысалы, өткізу көрсеткіштерінің есебін  жекелеген өткізу бөлімшелері  бастайды және осыдан кейін   кәсіпорынның өткізу бөлімінің  басшысы осы көрсеткіштерді біріңғай  бюджетке  (жоспарға) жинақтайды, ал  ол осыдан кейін кәсіпорынның  жалпы бюджетінің (жоспарының) құрамдас  бөлігі болуы мүмкін.

    Break-down  және build-up тәсілдері екі қарама-қарсы  тенденцияны көрсетеді. Тәжірибеде  осы тәсілдердің тек біреуін  ғана пайдаланған дұрыс. Бюджетті  жоспарлау мен құрастыру әртүрлі  бөлімшелердің бюджеттерін координациялауды  үнемі жүзеге асыруды қажет  ететін ағымды процесс. 

    Кәсіпорын жоспарлау мен бақылауды негізгі  екі экономикалық облыста жүргізуі тиіс. Бұл жерде сөз оның қызметінің пайдалылығы (тімділігі) мен қаржылық жағдайы туралы болады. Сондықтан  пайда бойынша бюджет (жоспар) пен  қаржылық жоспар (бюджет) ішкі фирмалық жоспарлаудың орталық элементтері  болып табылады.

    Сапалы  жоспарлау керекті қорларды уақытында  ғана емес, сонымен қатар ең төменгі  бағада табу болып табылады. Бұл  үшін  осы кезде оны ұсына  алатын банкті табу,  қорлардың қайнар көзін олар пайдаланылатын мақсаттармен салыстыру, әртүрлі қайнар көздерді баланстау керек, өйткені тек қана банк займдарына, акция шығаруға немесе кірістерден түсімдерге ғана арқа сүйеуге болмайды. Бөлшекті түрде, уақытты дұрыс таңдау қажет: акция нарығы жанданып тұрғанда акцияларды сату, есепті ставкалар жоғары болғанда қарыз алмау және т.б.

      Екінші бөлімде  мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржы ресурстарын басқаруды ұйымдастырудың талдауы қарастырылады. Оның ішінде басты назар аударатын нәрсе  кәсіпорынның қаржы ресурстарын қалыптастырудың қайнар көздерін талдау жүзеге асырылады.

          Қаржы ресурстарының  құрылымы олардың түсу қайнар көздері  бойынша анықталады. Кәсіпорын деңгейінде қаржы ресурстары көп жағдайда меншікті қайнар көздер - жалпы кіріс пен  амортизация арқылы анықталады. Қаржы  ресурстарын қалыптастыру және пайдалану  екі формада жүргізілуі мүмкін: қор  және қорлық емес.

    Өзінің  функционалдық тағайындалуына байланысты орталықтандырылған қаржы ресурстарын  қалыптастырудың негізгі қайнар көзі -  ұлттық кіріс еңбек ақы  төлеу қоры мен қоғамның таза кірісіне бөлінеді.

      Еңбекақы төлеу қаржы ресурстарын  қалыптастырудың элементі ретінде  қатысады. Қаржының қызметі процесінде  еңбекақы қайта бөлінеді және  қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру  үшін тартылады. Қайта бөлу  формалары ретінде салықтар, бюджеттен  тыс мемлекеттік қорларға төлемдер, мүліктік, зейнетақы және жеке  сақтандыру қорларына ерікті  жарналар қатысады. Таза кіріс  толығымен, бірақ әртүрлі формада  қаржы ресурстарының құрамына  енеді. Таза кірістің барлық  құрамдас бөліктері әртүрлі қоғамдық  қажеттіліктерді қанағаттандыруға  пайдаланылады және қаржы ресурсының  түрі болып есептелінеді.

    Жиынтық қоғамдық өніммен бірге орталықтандырылған қаржы ресурсының қайнар көзі ретінде  ұлттық байлық та қатысады.  Кәсіпорынның қаржы ресурстарының ұлттық байлық есебінен қалыптасатын негізгі элементтеріне  төмендегілер жатады: амортизация, істен  шыққан мүлікті сатудан түскен түсім, тұрақты пассивтер, әртүрлі мақсатты түсімдер және т.б.  Амортизациялық аударымдар белгілі уақытта айналымнан кетеді және сол уақытта айналым  қорлары аванстала отырып үнемі  өнідірісте болады. Осы себептерге байланысты кәсіпорынның айналым капиталы қаржы ресурсы ретінде қарастырылмайды. Бірақ өндірістік-қаржылық қызмет нәтижесінде  белгілі жағдайда кәсіпорында меншікті айналым қаражаттарының артық көлемі қалуы мүмкін, олар кәсіпорынның өтеулі қаражаттарының (айналым капиталы) жетіспеушілігін жабуға бағытталады. Меншікті  айналым қаражаттарының артық көлемі айналымнан босаған  қаражаттарды көрсетеді және қаржы  ресурсының бір түрі болып саналады.

    Экономикалық  тұрғыдан кәсіпорынның  қаржы ресурстарын  біздің пікіріміз бойынша негізгі үш топқа бөлу дұрыс болады:

• меншікті және оларға теңестірілген қаражаттар есебінен қалыптасқан қаржы ресурстары;
• қаржы нарығында мобилизацияланған ресурстар;
• қайта бөлу есебінен түскен ресурстар.

Меншікті  және оларға теңестірілген қаражаттар есебінен қалыптасқан қаржы ресурстарына төмендегілер жатады:

• негізгі қызметтен түскен пайда, ғылыми-зерттеу жұмыстарының пайдасы, құрылыс-монтаж жұмыстарының пайдасы, қаржы операцияларының пайдасы, яғни ақшалай кірістердің бөлігі;
• ақшалай түсімдер, оларға: амортизациялық аударымдар, істен шыққан мүлікті өткізуден түскен түсім, тұрақты пассивтер,  азаматтардан түскен мақсатты түсімдер және  түсімдердің басқалай түрлері жатады.

    Қаржы  нарығында мобилизацияланған ресурстар  меншікті акцияларды, облигацияларды және құнды қағаздардың басқалай түрлерін сату, сонымен қатар несие  инвестициялары есебінен қалыптасады.

    Қайта  бөлу есебінен түскен ресурстар - бұл  пайда болған тәуекелдерді сақтандыру есебінен жабу,  басқа эмитенттердің  құнды қағаздары бойынша дивиденттер  мен пайыздар, бюджеттік субсудиялар  мен ресурстардың басқалай түрлері.

    Енді  қаржы ресурстарын құрайтын элементтерді жеке - жеке қарастырып көрейік.

    Жалпы кіріс.  Өндірістік категория ретінде  жалпы кіріс - жалпы өнімнің өндіріс  процесінде тұтынылған бөлігін шегергендегі бөлігі. Жалпы өнімнің осы бөлігінің  ақшалай формада сипатталған  құны - жалпы кіріс қаржы категориясы  ретінде сипатталады. Қаржы категориясы  ретінде жалпы кірістің мәнін  анықтау кезінде оның өнімді өткізу процесінде  түсімнің бұрын жүзеге асырылған еңбек шығындарынан асуы ретінде ақшалай сипатқа енетін, еңбекпен қайта құрылған құн екендігін  айта кеткен жөн.

    Жалпы кірістен қосылған құн сияқты ақшалай  категорияны ерекшелеу  еңбекті  керекті және қосымша деп бөлумен  байланысты.

    Қосылған  өнім - кәсіпорындарда жұмысшылардың  қосымша еңбегі арқылы құралған және қоғамның таза кірісі ретінде болатын  өнім. Қосымша өнім екі формада  болады: натуралды-заттай және құндық. Тауар-ақша қатынасы жағдайында қосымша  өнімнің құны ақшалай формада  өткізіледі және жеке қаржы категориясы  болатын ақшалай жинаққа айналады. Қоғамның таза кірісінің осы категориясының ерекше белгісі - оның бөлу айырмашылығында. Ақшалай жинақтардың өмір сүруінінің негізгі формалары: пайда, қосылған құн салығы, әлеуметтік және медициналық аударулар және т.б.

    Осыған  байланысты жалпы кіріс жан жақты  көрсеткіш және кәсіпорынның меншікті қаржы ресурстарының қалыптасу  элементі болып саналады олар қаржылық міндеттемелерді орындауға, кеңейтілген  қайта өндіріс пен жұмысшыларды экономикалық ынталандыру шығындарын жүзеге асыруға арналған.

    Өткізуден түскен түсім өнім (жұмыс, қызмет) өндірісіне жұмсалған шығындардың орнын  толтырудың, ақшалай қаражаттар қорын  құрудың негізгі қайнар көзі болып  саналады, оның  дер кезінде түсуі  қаражаттардың айналымының үздіксіздігін, кәсіпорынның қызмет процесінің үздіксізідігін қамтамасыз етеді. Түсімдердің дер кезінде түспеуі қызметтегі іркілістерге, пайданың төмендеуіне, келісім міндеттемелерін бұзуға, айыппұл санкцияларына әкеледі.

    Баланс  активтерінің құрамы мен құрылымының  динамикасын талдау – кәсіпорынның барлық  мүліктерінің және оның жекеленген түрлерінің  абсолютті және  салыстырмалы арту немесе кему мөлшерін  белгілеуге мүмкіндік береді.

    Қаржылық  есептің маңызды элементі болып  саналатын активтерді, талдау барысында, осы  активтердің нақты қолда  бары, құрамы, құрылымы және  оларда болған өзгерістер зерттеледі. Активтердің  жалпы құрылымын және оның жеке топтарын талдау,  олардың рационалды таратылуын талқылауға мүмкіндік береді.

    1 кесте мәліметтерінен активтердің  нақты құнын көрсететін баланс  валютасының 2003 жылы 176806 мың. теңгеге, 2004 жылы 503687 мың. теңгеге, немесе 11,6 %-ке, 29.7 %-ке, артқандығын көретін  болсақ, ал 2005 жылы -965715 теңгеге -43.8 %-ке  кемейгенін көріп тұрмыз.  Бұл  кәсіпорынның 2003 және 2004 жылдары әрі  қарайғы дамуын көрсететіндігін,  оның жұмысының оң нәтижесін  сипаттайды, ал 2005 жылы болса бұл  көрсеткіштің құлдырағанын көрсетіп  отыр. Алайда активтерді талдай  отырып, олардың қалай таратылғанын  және есепті жылдарда неге  кебірек көңіл бөлінгенін, сондай-ақ  кәсіпорыннын өндірістік потенциалы  мен оның негізгі құралдарының  жағдайын және кәсіпорын мүлкінің  мобильділігін (іске тартылу деңгейін) анықтау қажет. Ол үшін, ең алдымен  кәсіпорынның өндірістік потенциалының  көлемін анықтау қажет, бұл  мәселе  бойынша түрлі көзқарастар  кездеседі. Бірінші әдістеме бойынша  оның құнына негізгі құралдардың,  өндірістік қорлардың, аяқталмаған  өндірістің құндары қосылады.

    Анықтайтын  активтер құрамына жоғарыда көрсетілгендерге қосымша, аяқталмаған күрделі қаржылар және қондырылатын жабдықтар құны қосылады. Бұл әдістеме кәсіпорындарда болып  жатқан даму процесін әлдеқайда дәл  сипаттайды. "Шаруашылық тәжірибесінін  мәліметтері негізінде, өндірістік мақсаттағы мүлік коэффициентінің келесі шегі, яғни К„ > 0,5 қалыпты болып есептеледі" деп жазады А.Д. Шеремет пен Р.С. Сайфулин. Көрсеткіштердің мәні ең төменгі (қатерлі) мәннен аз болған жағдайда, кәсіпорынның есепті кезеңдегі қызметінің қаржылық нәтижелері. Екінші әдістемеде кәсіпорынның өндірістік потенциалын   активтерді меншікті қаражат есебінен толықтыруға мүмкіндік бермейтін болса, өндірістік мақсаттағы мүлікті арттыру үшін ұзақ мерзімді қарыз қаражаттарын тартқан жөн.

          Екінші әдістеме бойынша анықталған өндірісті потенциал құны біз талдау жүргізіп отырған кәсіпорындарда 2002 жылда -  612602 мың теңгені 2003 жылда 190086 мың теңгені құрайды, яғни  422516 мың    теңгеге немесе 68.97 %-ға  кемейген, ал 2003 жылда -  190086 мың теңгені 2004 жылда 13965 мың теңгені құрайды, яғни  17121 мың    теңгеге немесе 9,0 %-ға  кемейген, ал соңғы 2004 жылда -  13965 мың теңгені 2005 жылда 619561 мың теңгені құрайды, яғни  605596 мың    теңгеге немесе 48,36 %-ға  әскен. Баланс активтерінің жалпы құнындағы    өндірістік    потенциал    үлесі    есепті   2003  жылы 35,34    пунктке    кемігенмен    4,98 %-ды құрады, бұл өндірістік мақсаттағы мүлік коэффициентінің қалыпты мәніне сай келеді. 

Кесте 1 - ЖШС “ Мақта “ кәсіпорындағы 2002 - 2005 жылдардағы баланс активтерінің құрамы мен құрылымы, мың тенге