Бірлескен кәсіпорын түсінігі және оның даму тарихы

    Бірлескен кәсіпорында технологияны беру жеке келісім бойынша не лицензиялық келісім бойынша жиі БК туралы келісімнің бөлігі болып табылады.

    Бірлескен кәсіпорынға технология берген кезде  оның иесі технологияны БК шегінде  пайдалануға мүдделі болса да, мұндай ұсынуды ойланып және мұқият жүзеге асыру қажет.

    “ Технология” дегеніміз қандай да бір арнайы нәтижеге қол жеткізу  үшін жинап, пайдалануға жататын  құралдар сомасының жиынтығы. Халықаралық  тәжірибеде заңды мәртебесі қорғалған  патенттелген және патенттелмеген технология (сауда құпиясы, ноу-хоу,патенттелмеген өнер табысы) болып бөлінеді.

    Әдетте, бірлескен кәсіпорынды құрған кезде  қатысушылармен лицензиялар, патенттер, технологиялар беріледі. Мұндай берулер  бірлескен кәсіпорынға капитал  салымы ретінде қатысуы мүмкін.

    Өнер  табысын пайдаланған сияқты, пайдалану құқығы үшін төлем лицензия алған тұлғамен жүзеге асады.

    Мерзімді  төлем лицензияны иеленушінің пайдасынан алынатын пайызды, сатудан түскен таза пайданы қосып әртүрлі вариантта  есептеуі мүмкін.

    БК  туралы келісімдегі мәнді ерекшелік болып бірлескен кәсіпорынның дамуы үшін активтік негіз ретінде лицензияға, патентке, технологияға тиесілі құқықтар мен міндеттердің және төлемдердің пайдалану жағдайы табылады.

    Егерде, бір серіктес бірлескен кәсіпорынға  өз ноу-хауын енгізсе, онда БК өз тарапынан бұл ноу-хауды үшінші тұлғаға не оған сублицензия бермеуіне толық заңды мүдделі. Ноу-хауды беруші тұлға, сол ноу-хау негізінде өндірілген өнім, оның меншігіндегі өніммен үшінші елдің нарығында және ноу-хоудың иесінің елінде бәсекелеспеуіне мүдделі.

    Негізгі шартқа қосымша ретінде жазбаша  түрдегі келісіммен қатар, тараптардың  ауызша келісіміде орын алады. Бірақ:

1. Пікірлердің қарама-қарсы қақтығысы кезінде ауызша келісім дауласуға жатуы мүмкін, мұндай жағдайда оған сілтеме жасау мүмкіндігі жоқ;
2. Бірлескен кәсіпорынды басқару қызметіндегі басшылар ауысқан кезде жаңа басшы ауызша келісімнің бар екенін білмейді, не онымен келіспейді деген қорқыныш тууы мүмкін.

    Ситуациялар қатарында ауызша келісімдердің  өзіндік салмағы бар. Бірлескен  кәсіпорынның кәсіпкерлік қызметіндегі ауызша келісімнің мәні белгілі бір аспектілерге байланысты жазбаша келісім жасау мүмкіндігі жоқ кезде күшейеді (заңды себептердің салдарынан). Осы келісімді жақтаушылардың айтуынша ауызша келісілген құқықтар мен міндеттер серіктестер арасындағы белгілі бір қатынаста орналасуы тиіс және оны жазбаша келісімнің қосымшасы ретінде түсінуді ұсынады. Жазбаша және ауызша келісімдердің қатынасы серіктестердің кепілдік мүмкіндігін және сенімгершілік дәрежесін анықтайды. 

 2.2  Бірлескен  кәсіпорынды басқару  

    Басқару мәселесі шелел серіктесі үшін бірлескен  кәсіпорында өз мүддесін қамтамасыз етудің жалғыз мүмкіндігі болып табылады. Құқықтар мен міндеттерді бөлу, бақылау  мен басқару мәселелері БК қызметінің әртүрлі аясында серіктестердің ықпал етуін анықтайды. Шетел серіктестері бірлескен кәсіпорынның құрылуына, бәрінен бұрын өнімнің өтімділігіне қолайлы жағдай туғызуына мүдделі.

    Серіктестер арасындағы құқықтар мен міндеттерді  бөлу БК-да серіктестердің құқықтары  мен қызметтерінің нақты сипатын  және шектеуін шамалайды. Басқарудағы негізгі қызметі шетел серіктесіне ауыстыру капитал үлесін тәуелсіз басқару жөніндегі шарт мәніне байланысты жүзеге асады, тіпті шетел серіктесі қатысудағы төменгі үлеспен бірлескен кәсіпорындағы басқару құқығына қол жеткізуі мүмкін.   

    Мысалы: Қазақстанның “Мұнайгаз” компаниясы мен Түркияның ұлттық мұнай компаниясы “Казахтуркмунай” БК құрды. Түркия жағы 47% үлеспен қатысқанына қарамастан, басқармада Қазақстандық серіктестерімен  тең дәрежедегі дауысқа ие болды.

    БК  қызметін бақылау  және басқару жөніндегі мәселелері тараптардың келісімдерінің позицияларына тәуелді шешіледі. Бірақта келісімді талап ететін негізгі сәттерді бөлуге болады:

    - Директорлар кеңесіндегі шарттасушы  тараптардың әрқайсысының өкілдерінің  саны, бірлескен кәсіпорында тең өкілдікті қамтамасыз ететін акциялардың сандық және салалық қатынасы;

    - Басқарушы орынға тағайындау  және ол тұлғаның жауапкершілігі;

• “вето” құқығы;
•   Акционерлер мен директорлар арасындағы дауларды шешу;
•   Шарттасушы тараптардың акционер өкілеттігі мен міндеттер шеңберін анықтау.

    Дәстүрлі  акционерлік қоғам нысанында  серіктестер Директорлар кеңесі арқылы фирманың қызметіне өз бақылауын  жүзеге асырады. Директорлар кеңесі фирманың қызметі мен басқару  мәселелерінің барлығымен, директорлар  кеңесінің саяси өмірін жүргізетін жауапты атқарушыларды тағайындаумен айналысады.

    Заңгерлердің  айтуы бойынша, Бірлескен кәсіпорынның акционерлері дәстүрлі корпоративті иерархиядан  кетіп, БК қызметін басқаруды және бақылауды  өзі жүзеге асыру мақсатын жиі  мәлімдейді. Әрбір тарап директорлар орнынан өз өкілдерін көруді қалайды. Өйткені, олар БК қызметін бастағанға дейін өз мүдделерін қолдайды. Жабық корпорация не жауапкершілігі шектеулі қоғам акционерлеріне осындай құқықты ұсынады.

    Ереже бойынша, шарттасушы тараптар БК қызметін бақылау мен басқару мәселелерінде әрбір тараптан директорлар кеңесіне мүшелеінің тең сайлауына қол жеткізу мүмкіндігін қарастырады. Бірақ та, көптеген авторлардың пікірінше, әрбір тараптан кеңес мүшелерінің сандық теңдігінің артықшылығы директорлар кеңесінде қандай да бір шешім қабылдаған сәтте бір немесе бірнеше адамның қатыспауынан көрінеді. Сондықтанда, директорлар кеңесіндегі орындарды бөлуде теңдік міндетті емес.

    1985 жылы АҚШ-та жапондық “Тошиба”  компаниясы мен американдық “Вестингауз  Электрик” компаниясы түрлі-түсті дисплей мен жаңа тік бұрышты экрандық киноскоп үшін сәулелі түтікті өндіру мақсатымен “Тошиба-Вестингауз Электроник” бірлескен компаниясын құрды. Алғашында 51% капитал Тошибаға, 49% Вестингауз Электрикқа жатты. Артынан американдық компания капиталдың 50/50 болып бөлінуіне қол жеткізді, бірақ директорлар кеңесіне “Тошибаның” төрт өкілі, “Вестингауз Электриктің” үш өкілі кірді.

    БК  қызметін басқаруға тек директорлар  кеңесін тағайындау кірмейді. Бірлескен  кәсіпорынның жауапты жұмысшылары  теңдік және қатысушылық қағидасына сүйеніп таңдалады.

    1999 жылы Қытайлық мұнай компаниясы  мен Қазақстандық “Ақтөбемұнай”  компаниясы мұнай бұрғылайтын “Ұлы қабырға” бірлескен кәсіпорынын құрды. Кәсіпорынның басқармасы алты  адамнан тұрды, оның үшеуі әр тараптан құрылды. Ал президентікке Қытай өкілі сайланса, басқарма төрағасы болып Қазақстан өкілі болды.

    Басшы органға тағайындау мәселелері бойынша  дау туғанда, директорды бір жылға тараптардың бірінің өкілін келесі жылы ауыстыру уәдесімен сайлайды.

    Бірлескен кәсіпорынның басқару қызметінің сипаттамалық белгілері:

1. Ұйымдастыру кезеңінде шетел серіктесі басқаруды барлық маңызды аймақта жүзеге асырады;
2. Басқарудағы басты ролді шетел серіктесіне ұсынады;
3. Басқармада дауыс саны тең болған жағдайда төраға қосымша дауыс алады;
4. Әрбір жергілікті басқарушы төраға алдында тікелей жауапты болады;
5. Аралас өнімді жеткізуді шетел фирмасының қызметшісімен бақыланады;
6. Аралас өнімді сатып алу бөлігін шетел фирмасы жүзеге асырады;
7. Өндіріске бақылауды шетел фирмасының қызметкері жүзеге асырады;
8. Өндірісті басқару шетел фирмасына жатады;
9. Жергілікті қызметкерлеріне квалификациясын көтеру міндеттемесін артады;
10. БК-ның өтімділік қызметі шартпен анықталады;
11. Тауарды үшінші елдің нарығына сатуға дайындықты шетел серіктестері жүзеге асырады;
12. БК-ның экспорттық қызметін кеңейтуде шетел серіктесінің келісімі қажет.

    Сонымен, бірлескен кәсіпорнды басқаратын органдар болып мыналар табылады: қатысушылардың жалпы жиналысы (өкілдер жиналысы) және оған есеп беретін атқарушы: алқалық(басқарма не дирекция; байқаушы кеңес; т. б.) және жеке-дара органдары.

    БК  органы басқарманың не кеңестің шешім  қабылдауы тәжірибеде кейбір қиындықтар туғызады. Бұл жерде құқыққа сайкес шешім қабылдау үшін дауыс беру, дауыс бөлу қағидасын және кворумды реттеу қажет. Бірлескен кәсіпорынның атқарушы органда (басқарма, кеңес) дауысты бөлуде көптеген варианттарды пайдалануға мүмкіндік бар. Ол варианаттар:

  1) Қатысушылардың әрбірінің дауыс саны жарғылық қорға салған салым мөлшеріне сай белгіленуі;

    2) Қатысушылардың әрбірінің дауыс  саны жарғылық қорға салған  салым мөлшеріне тәуелсіз түрде  бірге тең болады;

    Атқарушы  орган қабылдайтын отырыста белгілі  бір дауыс санына ие қатысушылардың өкілдері қатысатын болса, онда ол туралы жарғыда көрсетіледі. Қажетті кворум жарғылық құжаттарында нақты көрсеткенде ғана мәнге ие болады. Бұл шешімдер атқарушы органда көпшілік дауыспен немесе бір ауыздан қабылданады. Қаралатын мәселелердің белгілі бір шектелген шеңбері бір ауыздан қабылданады да, ал қалғандары көпшілік дауыспен қабылданады. 
 

2.3 Бірлескен кәсіпорынды қаржыландыру  

    Кейбір  елдерде қаржыландыру мәселесін  реттейтін және жобаға өзінің жеке капиталын салу туралы шешімге әсер ететін қандай да бір нормативтік ұйғарымдар бар. Оның бірінде, өз капиталының не заемының есебінен қаржыландыру аз дегенде 50% шамасында БК не оның мүшесіне ұсынылатын ереже бар. Ал басқа елдерде, бірлескен кәсіпорынның белгілі бір салада капиталының ең төменгі мөлшері мемлекеттік органдардың рұқсатымен анықталады.

    Көптеген  елдерде, жобаны жүзеге асырғанда рұқсатпен  қатар, валюталық-құқықтық мәселелерге  байланысты Орталық банктен арнайы рұқсат қажет. Валюталық-құқықтық аспектада  ерекше көңілді валюталық балансы дефицит елдерге аударуы керек.

    Орталық банктен рұқсат тек капитал салғаны  үшін ғана емес, бірлескен кәсіпорынға  оның мүше-құрылтайшыларының бірлескен  кәсіпорынның билік етуіне берілген шетел серіктестерінің заемы  да кіреді. Лицензия, ноу-хоу және техникалық жәрдем көрсетуде арнайы рұқсатты жиі талап етеді.

    Жеке  фирмалармен жобаларды қаржымен көтермелеу бірлескен кәсіпорынға  өзіндік капитал енгізу, несиеге  пайыз төлеудегі субсидия, төменгі  пайыздық несие нысанында болады.

    Әртүрлі шетелдік қаржы серіктестердің қатысуымен құрылған БК санының өсуі Германдық фирманың қызметіндегі халықаралық қаржы корпорациясының ролінің күшеюіне әкелді. Дамушы елдердің кіші және орта фирмаларының инвестициялық қызметіне қаржылық қолдауды Германияның даму қоғамы көрсетеді. Мұндай көмек қатысушылардың үлесін иелену есебінен және дамушы елдердің фирмаларына несие ұсынудан, бірлескен кәсіпорынға серіктестер таңдаудан, БК мүмкіндігі туралы консультация алу мақсатынан тұрады. Көп жағдайда Германияның даму қоғамы жергілікті даму банкісімен және халықаралық қаржы корпорациясымен бірігіп, бірлескен кәсіпорынның қаржылық негізіндегі капиталына тікелей қатысады. Мұндай қатысу Германия кәсіпорындарының тәуекелін төмендетіп, БК ұйымдастыруға әкеледі.

    Басқа да қаржылық көмек нысаны қатарындағы маңызды ролді мемлекеттік несие алады. Бұл екінші дүниежүзілік соғыстан кейін, экономиканы қалпына келтіру мақсатымен, еуропалық мемлекеттерден алынған несиені төлеуден құрылған қор есебінен ұсынылатын несие.

    БК  ұйымдастырылған және оның басшы органдары орналасқан елдің салық заңнамасын талдап оқу әрбір жеке жағдайларда қажет етіледі. Инвестиция туралы ережелер шегінде көптеген елдер белгілі мерзімге салықтық жеңілдіктер ұсынады.

    Бірлескен кәсіпорынды ұйымдастырған кезде  серіктестер кәсіпорын меншігіне, оған қатысу құқығын айырбастау үшін материалдық және материалдық емес салымдар енгізеді. Әдетте, мұндай салымдарға салықтар салынады. Әрбір серіктес сондықтанда өз салымдарын салық салудың ең төменгі деңгейін иеленетін технологияны немесе осындай дәрежедегі құндылықтарды салуды жөн санайды. Сонымен қатар, қос салық салудан бас тарту мақсатында жасалған халықаралық келісім-шарттар кәсіпорынды салық ауыртпалығынан қорғайды. Бұл жерде ұлттық салық заңнамасымен анықталған салық сомасы шектеледі. Салық салу аймағындағы мемлекет көмегі БК құру туралы шешім қабылдауда маңызды ролді атқарады. Халықаралық инвестициялық қызметті дамытуға әсер ететін мемлекеттік шаралардың арқасында БК құрудағы тәуекел шегі азаяды.

    Қазақстан Республикасындағы бірлескен кәсіпорындарды қаржыландырудың мынадай қайнар көздері бар:

1. Бірлескен кәсіпорынның Отандық және шетелдік қатысушыларының салымдарынан тұратын жеке капиталдары. Оған: материалдық емес активтер, мысалы: жер қойнауы мен ресурстарды пайдалану құқығы, лицензия, ноу-хау, үй-жай, ғимарат, құрал-жабдықтар, техника, қаржы құралдары.
2. Отандық және шетел қатысушыларының бір-біріне тәуелсіз тартқан заемдық капиталы. Бұлар халықаралық қаржы және экономикалық институттардың заемы мен несиелері, банктік емес мекемелердің ссудалары, заңды және жеке тұлғалардың салымдары мен депозиттері, облигациядан алынған инвестициясы.