Қазақстанда кәсіпкерліктің дамуы

Өңдеу өнеркәсібінде 2008 жылғы қаңтар-наурызда 689,6 млрд. теңгенің өнімі өндірілді. Табиғи көлем индексі 2008 жылғы қаңтар-наурызда 2007 жылғы қаңтар-наурызбен салыстырғанда 98,8%-ды құрады, ол негізінен өзге де металл емес минералдық өнімдерді (78,3%); электр жабдықтарын, электр және оптикалық жабдықтарды (92,1%); сусындады қоса алғанда тамақ өнімдерін ( 96,0%); түсті металдар (96,5%); тоқыма өнеркәсібін (96,5%); көлік құралдары мен жабдықтарын (98,0%); ағаш және ағаш бұйымдарын (98,2%); қара металлургия (99,4%) өндірісін азайту есебінен болды.

Тоқыма және тігін өнеркәсібінде  2008 жылғы қаңтар-наурызда  5,4 млрд. теңгенің өнімі өндірілді. 2007 жылғы қаңтар-наурызбен салыстырғанда табиғи көлем индексі 96,5%-ды құрады. Мақта талшығын (Оңтүстік Қазақстан облысы); кілем; кілем бұйымдары және шляпалар, бас киімдер (Алматы қаласы) шығару төмендеді. Маталар; жейделер, жемперлер, полуверлер және соған ұқсас бұйымдар өндірісі өсті.

Химия өнеркәсібінде  2008 жылғы қаңтар-наурызда  17,8 млрд. теңгенің өнімі өндірілді немесе 2007 жылғы қаңтар-наурыздағыдан 2,7% жоғары. Минералдық немесе азотты химиялық тыңайтқыштар, ортофосфор (фосфор), трифосфат және натрий бихроматын, хром тотығы шығару өсті. Хром және триоксид хром малмасы (Ақтөбе облысы), күкірт қышқылы (Қарағанды облысы); минералдық және фосфор химиялық, фосфор тыңайтқыштар (Жамбыл облысы) өндірісі қысқарды.

Металлургия өнеркәсібінде 2008 жылғы қаңтар-наурызда  2007 жылғы қаңтар-наурыз деңгейіне қарағанда табиғи көлем индексі 98,7% құрады. Саланың үлесіне 44,2%  көлеміндегі өңдеу өнеркәсібі сай келеді.  Өткен кезеңде 131,2 млрд. теңгенің  қара металлургия, 158,5 млрд. теңгенің түсті металлургия өнімі өндірілді. Қарағанды облысында жалпақ прокат пен шойын шығарудың азаюы салдарынан қара металлургиядағы өндіріс  0,6% азайды. Түсті металдар өндірісінде нақты көлем индекстері 96,5% құрады. Тазартылған мыс, аффинирленген күміс , мырыш (Қарағанды облысы),  қорғасын (Шығыс Қазақстан облысы)  шығару қысқарды. Аффинирленген және  өңделмеген алтын,  глинозем,  мыс талшықтары өндірісі ұлғайды.

Өнеркәсіптің өзге де салаларында. 2008 жылғы қаңтар-наурызда 11,1 млрд. теңгенің өнімі өндірілді, бұл 2007 жылғы қаңтар-наурыздағыдан 17,1%-ға төмен. Ағаш қаңқалы отыру; ағаштан жасалған кеңсе және ас үй жиһазы; ювелир бұйымдары мен спорт тауарлары өндірісі төмендеді. Металл қаңқалы отыратын және металлдан жасалған кеңсе жиһазы; ағаш кереуеттер шығару ұлғайды [4; 5-12].

1.2 Өнеркәсіпте кәсіпкерлікті қалыптастыру және түрлері

Өнеркәсіптегі кәсіпкерлік – нрақытағы бәсекеге төтеп беру үшін жаңа мүмкіндіктерді іздеу, жаңа технологияны пайдалану, капиталды жұмсаудың тың салаларын іздеу, ескі ойлау шеңберінен шығу болып табылады. Өнеркәсіпте кәсіпкерлікті қалыптастыру іс-әрекеті белгілі бір кәсіпорындардың ұйымдық форма шекерасында жүзеге асады. Форманы таңдау кәсіпкерлердің жеке қызығушылықтар мен мамандығына байланысты болады, бірақ көбінесе объективті жағдайлармен анықтылады:

• іс-әрекет саласы;
• қаражаттардың көлемімен;
• белгілі бір кәсіпорын артықшылығы;
• нарық жағдайымен.

Кәсіпкерлік алуан түрлі және кешенді  ұғым. Мсалы, кәсіпкрелік атқаратын  қызметіне байланысты өндірістік, коммерциялық, кеңес беру, қаржылық және т.б. болып  бөлінеді. Бұлар бірігіп немесе өз алдына әрекет етуі мүмкін. Олардың  әрқайсысының өзіне тән даум ерекшеліктері бар.

Өндірістік кәсіпкерлік – кәсіпкерліктің жетекші түрі ретінде тауарлар мен  өнімдерді өндіруді жүзеге асыратын, қызметтер көрсетіліп, белгілі бір  құндылықтар жасалатын кәсіпкерлік  түрі. Оған негізінен материалдық, рухани және интеллектуалдық өндіріс құрайтын іскерлік қызметтің түрі жатады. бұл іскерлік қоғамдық тұрғыдан алғанда ең қажетті, өте салмақты, күрделі, сондықтан да біршама ауыр түрі. Өндірістік бизнес – бұл, негізінен алғанда, өнеркәсіптік және ауыл шаруашылық өнімдерін шығару. Ең кең мағынада өндірістік бизнес – бұл тұтынушыға қажетті, ақшаға сатуға келетін келесі басқа атуарға айырбастау ниеті бар кез келген пайдалын өнімді шығару [3;23-29]. 

Коммерциялық кәсіпкерлік –  нарыққа өту кезеңімен, тауарлар мен қызметтерді сату және сатып алу операцияларымен сипатталатын кәсіпкерлік түрі, пайда және табыс алуға бағытталған сауда-делдалдық, сауда-дайындық жұмыстарының жиынтығы. Коммерция өзінің бастапқы мағынасында сауда ұғымын білдіреді, ал коммерсант – саду, тауар айырбастау, тауар-ақша операцияларымен айнаоысатын саудалық іскер, бизнесмен. Коммерциялық бизнес өндірістік бизнеспен тікелей байланысты. Өйткені, өндірілген тауарды ақшаға өткізу немесе басқа тауарларға айрбастау керек. Дәл осы саудалық іскерлік тауарға деген тауарға деген сұранымда анықтап қандай болсын өнімнің түрін өндіруді көбейтуге немесе керісінше шектеуге әсер етеді.

Кеңес беруші кәсіпкерлік түрін  жүргізу формалары сан алуан. Олардың ішінде кең тарағаны –  бір мәре ауызша кеңес беру, ең жиі  кездесетні – консалтингтік жобалар. Бұл кәсіпкерлік түрі басқа кәсіпкерлік түрлеріне қарағанда өте табысты болып табылады.

Өнеркәсіптегі кәсіпкерлік формасы бойынша екіге бөлінеді: ұжымдық-құқықтық және ұжымдық-экономикалық.

Ұжымдық-құқықтық кәсіпкерліктер. Серіктестіктер – адамдардың бірлестігі, онда екі және одан да көп серіктестер болады. Олар өз капиталдарын қосады және әрбір мүше өзінің капиталымен жеке жауап береді. Олар жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер, командитті (сенімге негізделген) серіктестіктер, толық және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер.

Ұжымдар (қоғамдар) өздерінің қаражаттарымен бірігеді. Шектелген жауапкершілікті қоғам мүшелері ұжымның міндеттемелеріне жауап бермейді. Олардың жауапкершілігі өздерінің қосқан пайларының мөлшерінде болады. Ал қосымша жауапкершілігі бар ұжымдар өздерінің барлық дүние-мүлкімен жауапты.

Акционерлік қоғам – қаражатты капиталға біріктіру, акцияны шығару арқылы пайда болатын кәсіпорын формасы, яғни өзінің қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту мақсатында акциялар шығаратын заңды тұлға. Акционерлік қоғамдар ашық және жабық түрде болады.

Кәсіпкерліктің ұжымдық-экономикалық формалары.

Концерн – тығыз өндірістік әріптестік құру мақсатында персоналдық немесе басқа да шарттардың болуымен сипататлатын жүйе арқылы бірнеше кәсіпорындарды біріктіретін дербес кәсіпоырн.    Ассоциация – экономикалық дербес кәсіпорындардың ерікті бірлестігі. Маманданған кәсіпорынның негізгі мақсаты ғылыми-техникалық, өндірістік, экономикалық және әлеуметтік міндеттерді бірігіп шешу.   Концурциум – бұл ірі қаржы операцияларын істеу үшін біріккен кәсіпкерлердің бірлестігі.

Синдикат – бір саланың кәсіпкерлерін тауар сатуға біріктіру.

Картель – тауар, қызмет көрсету  бағасы, нарық аудандарын бөлу, өндіріс  мөлшері жөнінде келісім.

Қазір Қазақстандық өнеркәсіптерде мынадай ұжымдық-құқықтық формалы кәсіпкерліктер құрылуда.

1. Шаруашылық серіктестік – толық серіктестік. Олардың мүшелері өзара кәсіпорын құру жөнінде келісімге қол қояды. Құруға керекті серіктес мүшелердің қаражаттарын біріктіру. Серіктестіктің пайдасы, зияны пайға қарай бөлінеді. Әрбір мүше өзінің табысына пайданы қосып сонан салық төлейді.
2. Коммандиттік серіктестік. Барлық серіктестік мүшелері серіктестік атанған іс жүргізушілер ішінен біреу немесе бірнеше мүшелері зиянның тәуекелін өздерінің қосқан үлестері мөлшерінде жауапкершілікке алады.
3. Шектелген жауапкершілікті қоғамдар. Оның мүшелері қоғамның міндеттемелеріне жауап бермейді, ал зиян тәуекеліне өздерінің үлестерімен жауап береді.
4. Қосымша жауапкершілігі бар қоғам міндеттемелеріне өздерінің заттарымен жауап береді.
5. Ашық және жабық акционерлік қоғам.
6. Өндірістік кооперативтер – ерікті түрде біріккен қоғамдар.
7. Унитарлы кәсіпорын – коммерциялық мекеме, меншіктік құқығы жоқ. Унитарлық кәсіпорынның мүліктері бөлінбейді. Унитарлық кәсіпорын тек мемлекеттік немесе муниципалдық болады. Унитарлы кәсіпорын федералдық қазына кәсіпорны болып есептеледі [28]. 

1.3 Кәсіпкерлікті қалыптастыруда шетелдік тәжірибе

Кәсіпкерлік экономиканың қарқынды дамуының негізгі күре тамыры болып табылады. Оны дамыту үшін алдыңғы қатарлы елдердің тәжірибесін зерттеу кезек күттірмейтін мәселе болып табылады. Жаплы энергетикалық, шикізат және басқа да дағдарыстармен қоса жүрген, 70-ші жылдардағы дүниежүзілік дағдарыс кәсіпкерліктің жағдайын түбегейлі өзгертті, нарық өзгерістеріне тез бейімделетін кәсіпорындар дағдарысты аз шығындармен бастан кешірді. Кәсіпкерліктің сәтті дамуының негізгі алғышарттары келесілер болады:

- басымдық сандық көрсеткіштерден  сапалық көрсеткіштерге ауысты, яғни кәсіпорын көлемінің мәнділігі өнімге, қызметке, жаңалықтарға жол береді. Осы жағдайларда индустрия алыптары ұсақ фирмалардың икемділігімен, олардың нарықтағы болатын кез келген өзгерістерді тез сезінуімен, тұтынушылық сұраныстың аз ғана өзгерістерін тез сезіну мүмкіндігімен, клиенттердің қайтадан пайда болатын қажеттіліктерін қанағаттандырумен салыстырғанда ұтылыста болады;

- ғылыми-техникалық прогрестің  жаңа сатысы, кәсіпкерліктің көлеміне  сәйкес келетін техниканы ұсынды;

- тұтынушылар психологиясының  өзгеруі. Ол стандарттан бас тартты, бірдей киімді кигісі келмейді, бірдей жиһазды, көлікті және т.б. сатып алғысы келмейді. Сұраныстың дифференциациялануы мен тұтынушылардың жекешеленуі жүзеге асырылды  [30].

Кәсіпорындар дамып, экономикадағы  позицияларды жеңіп алуда, ірі бизнестің тең құқылы серіктері болды. Сонымен қоса, барлық елдер мемлекеттері кәсіпкерліктің дамуын қолдау мен ынталандыруда. Соғыстан кейінгі он жылдық ішінде кәсіпкерлік қалыптасу мен дамудың бірнеше фазасынан өтіп, бастау сәтінен өзін реттеуге дейін, осы кезде кәсіпкерліктің үдемелі дамушы секторы алыптармен әректтеседі. Жапонияда, Италияда, Францияда, АҚШ-та кәсіпкерлік үлкен дәрежеде таралған.

АҚШ 1953 жылы кәсіпкерлік мәселелері бойынша атқарушы үкіметтің арнайы органы құрылды – жалпы ел бойынша  орналасқан, 400 жуық қызметкері бар, он өңірлік және 120 жуық жергілікті бөлімдерден тұратын, тармақталған жүйесі бар, бизнес әкімшілгі. Әкімішіліктің орталық аппараты 1100 қызметкерден тұарды, оның негізгі қызметтері техникалық және кеңес беру қызметтерін көрсету, шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында мемлкеттік тапсырыстарды үлестіру, кәсіпкерлік субъектілеріне қаржылық көмек көрсету механизмін дайындау болып табылады.

Көптеген елдердің тәжірибесінде  кәсіпкерлікті қолдау, белгілі Министрліктердің құрамына кіретін, арнайы Департаменттермен байланыстырылады. Мысалы, Германия және Голландияның экономика Министрлігінде шағын және орта бизнестің арнайы бөлімдері бар, Францияда осындай бөлім өнеркәсіп Министрлігінде. Канада да кәсіпкерлікті дамыту саясатын өнеркәсіп, ғылым және тенология Министрлігінің Департаменті, Италияда - өнеркәсіп, коммерция, сауда және кәсптер Министрлігінің жанындағы бөлім жүзеге асырады.

Францияда кәсіпкерлікті реттеу саясатын бірнеше ұйымдар жүзеге асырады: шағын және орташа кәсіпкерлік Конфедерациясы, Сауда және Өнеркәсіптік палаталар, қызметін жаңадан бастаған және дамушы кәсіпкерлердің Ұлттық агентігі, қаржы институттары және т.б..

Оңтүстік Кореяда арнайы үкіметтік  құрылыммен – 11 аймақтық орталақтарда жұмыскерлер саны 900 адамнан тұратын  штаты бар, шағын және орта бизнес Әкімшілігімен қоса, кәсіпкерліктің дамуына мүмкіндік туғызатын, ұйымдардың толық жүйесі қызмет етеді. Сонымен, Әкімшілік жанында технология мен сапаның Ұлттық институты, үкіметтік несиелік кепілдемелер жүйесі, арнайы тағайндалған коммерциялық банктер бар.

Қазіргі кезе Қытайда шағын және орташа кәсіпорындардың қызметін басқарудың негізгі органдары Мемлекеттік  сауда-экономикалық комитеті шеңберіндегі шағын және орташа кәсіпорындар бөлімі, Қытайдың шағын және орташа кәсіпорынның шетелдік ынтымақтастығын Үйлестіру оратлығы, шағын және орташа кәсіпорындардың дамуын ынталандыру жөніндегі Бүкіл қытайлық жұмысшы жетекші тобы, банк және басқа да ұйымдар.

Бұл елдердің тиімді экономикасына  кәсіпкерліктің әсері арнайы қабылданған  заңдар мен дайындалған Бағдарламалардың арқасында болып отыр. Айталы, Жапонияда шаруашылық етуші субъектілердің қызметі 12 заңмен реттеледі, соның ішінде экономикасы осы саланың мәнін, міндеттерін, құқықтарын және жеңілдіктерін анықтайтын, «Ұсақ және орташа кәсіпорындар туралынегізгі заңы( арқылы жүзеге асырылады. АҚШ-та кәсіпкерлікті дамытудың негізгі құжаты болып «Ұсақ бизнес туралы акт» табылады. Германияда – «Жазалаушы құқық», Қытайда шағын және орташа кәсіпорындарға көмектесу туралы заңның жаңа жобасы дайындалған.

Кәсіпкерлікті қолдаудың әр түрлі  формалары мен түрлері экономиканың осы секторының тиісті нәтижелерін, оның қоғамды дамытуға қосқан үлесін қамтамасыз етті. Әлемдік тәжірибеде кәсіпкерлерге несиелер формасында қаржылық қолдау көрсету кеңінен  етек алған. Италияда өнеркәсіптегі кәсіпкерлік субъектілеріне қаржылық көмекті индустриалды несиелік банктер, орта және ұзақ мерзімді ссудаларды беретін 600 астам ауылдық және кәсіптік банктер көрсетеді. Францияның кәсіпкерлікке қаржылық көмек бірнеше көздерден көрсетіледі. Бірінші – тікелей бюджеттік қаржыландыру. Екінші көзі – жергілікті органдармен жаппай қаржыландыру. Үшінші көзі – бұл ЕО елдері жағынан көмек. АҚШ-та кәсіпкерлікті қаржылық қолдаудың кең таралған формасы мемлекетпен кепілденген коммерциялық банктердің несиелері болып табылады.

Кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың  ұйымдастырушылық аспектілерін талдау, нарықтық экономикаға өткен елдерде  бағдарламалы-мақсатты тәсіл жатқандығы көрсетті. Ол бірнеше негізгі міндеттерді  шешуге мүмкінді береді: орталықтандырылған қолдаудың бағыттарындағы айқындылықты көтеру; кәсіпкерлікті дамытудың қоғам үшін басым бағыттарына оны шоғырландыру, ал экономиканың осы саласының даму мәселелерін ұлттық экономиканы дамытудың қабылданған бағыттары мен мақсаттарының жалпы жүйесімен кешенді түрде қарастыру.