Муниципалды меншікті басқару

                                          Жоспар 

Кіріспе......................................................................................................................3

1-тарау. Муниципалды меншікті басқарудың ғылыми-теориялық негізі.................................................................................................................5

2-тарау. Жекешелендіру кезеңіндегі муниципалды меншікті    қалыптастыру кезеңдерінің негізгі ерекшеліктері мен нәтижелері.............................................................................................................17

3-тарау. Мемлекеттік муниципалды меншіктің жауапкершілігін арттыру және тиімді пайдалану Оңтүстік Қазақстандағы муниципалды меншіктің ағымдық жағдайы және мемлекет тарапынан реттеу мысалында....................................................................................................29

  Қорытынды...................................................................................................41

  Пайдаланылған әдебиеттер........................................................................44 
 
 
 
 
 
 
 
 

                                             Кіріспе

Республикада  Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы                                   30 маусымдағы № 620 қаулысымен Мемлекеттік  активтерді басқарудың 2006 – 2008 жылдарға арналған бағдарламасы  бекітілді, онда «Қазақстан 2030 Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының  артуы» атты Қазақстан Республикасы Президентінің жолдауын, Қазақстан  Республикасы Президентінің 2001 жылғы 4 желтоқсандағы  №735 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2010 жылға  дейінгі Стратегиялық даму жоспарын іске асыруда Қазақстан Республикасының  Үкіметі қабылдап жатқан шаралар  мемлекеттік мүлікті басқару  жүйесінің тиімділігін арттыруға  және жетілдіруге мүмкіндік берілді деп атап көрсетілген.Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы экономикасының серпінді дамуы мемлекеттік активтерді басқару саясаты саласында айқындалған басымдықтарды үнемі қайта қарауды талап етеді.Осы Бағдарлама Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы               30маусымдағы №620 қаулысымен бекітілген Мемлекеттік активтерді басқарудың 2009-2010 жылдарға арналған бағдарламасын және 2010 жылғы                  26 сәуірдегі №169 Оңтүстік Қазақстан облысы әкімдігінің қаулысымен бекітілген Мемлекеттік активтерді басқарудың 2009 – 2010 жылдарға арналған Бағдарламасын, Қазақстан Республикасы Президентінің 2006жылғы                          1 наурыздағы «Қазақстанның әлемдегі бәсекегебарынша қабілетті елу елдің қатарына кіру стратегиясы» атты Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру жөнінде іс-шаралардың жалпыұлттық жоспарын және Қазақстан Республикасы Үкіментінің 2009 – 2010 жылдарға арналған бағдарламасын Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарын іске асыру мақсатында әзірленді.Қалыптастырылуы мемлекеттің функциялары мен мүдделеріне негізделуге тиіс мемлекеттік мүліктің құрамын нақтылау, мемлекеттік меншікті басқарудың тиімділігін бағалау өлшемдерін нақтылау және оны есепке алу жөнінде бірыңғай базаны қалыптастыру бүгінгі күні мемлекеттік мүлікті басқару саласындағы неғұрлым өзекті міндеттер болып табылады.

  Сондай-ақ, осы Бағдарламаның нысаны ретінде мемлекеттік кәсіпорындарды, мемлекеттік мекемелерді, акционерлік қоғамдар акцияларының мемлекеттік пакеттерін және жауапкершілігі шектеулі серіктестіктердің қатысу үлестерін (мемлекеттік активтер) басқару мәселелері болып қалады. «Меншік» ұғымы әрбір экономикалық жүйенің іргетасы болып табылады. Ол тарихи түрде адам және қоғаммен бірге пайда болды. Алғашқы кезде меншік деген ұғым тек жермен байланыстырылады. Сондықтан да меншік адамның дайын өнімдерге емес, жерге деген, яғни табиғи және өндіріс жағдайларына қатынастарын байқатады. Мұнда адам - өндіруші және өндіріс құрал – жабдығын иеленуші ретінде көрінеді, жер – қоғамдық өндірістің басты құралы. Өткен дәуірдегі экономикалық ойлар иелері меншіктің мәні мен мазмұнын қарастыруда ерекше қадамдар жасады. Физиократтар мектебінің негізін қалаушы француз экономисі Франсуа Кенэ (1694 – 1774 жж) «Экономикалық кесте» (1758 ж.) деген еңбегінде меншікті көбейту процесінде еңбек өнімділігі рөлінің басымдығын көрсеткен. Ол, меншікті молайтудағы еңбекшінің егін шаруашылығындағы еңбек өнімділігінің басымдылық рөлін ерекше қолдап, оны барлық байлықтың қайнар көзі ретінде санады.

І-тарау. Муниципалды меншікті басқарудың ғылыми-теориялық  негізі

Муниципалды меншік мемлекеттік және басқа меншік түрлерімен салыстырғанда өте ерекше болып табылады. «Муниципал» - латынның «municipals» немесе немістің «munizipalitet» сөздурінен шыққан «қаланы басқару» деген ұғымды білдіреді. Ал, латынның «municipium» сөзі «қаланы өзін - өзі басқару құқығын білдіреді. Әдетте муниципалдық меншікке өкімет ұйымдары мүлік және әкімшілік – аумақтық құрылымдары басқару жатады. Қазақстан Республикасында осындай мүліктер комуналды меншік деп аталады.

 Жеке  меншік туралы мәселе – қоғамдағы  өндірістік қатнастарды зерттеудің  негізгі көзі болып табылады. Жеке меншік туралы талас бірнеше жылдан бері созылып келеді. Әсіресе, адамзаи қалыптасқан дәстүрді бұзып-жарып, қоғамдық меншікті қалыптастыруға алғашқы қадам жасағанда, олар орасан қарсылықтарға ұшырады «Меншік» түсінігінің экономикалық және заңдық мәнін ажырату қажет.Заңгерлер меншікті ие болу, пайдалану және заттардың, объектінің белгілі бір жиынтығын билеу тұрғысынан қарастырады. Заң түсінігі меншік құқығын объективті және субъективті мәнде қарастырады. Сонымен бірге заң актілері арқылы түрлі меншік субъектілеріне тиісті, иеболуға, пайдалануға және мүлікті билеуге байланысты адамдар арасындағы қатнастарды реттейтін құқықтық нысандар белгіленеді. Меншіктің пайда болу табиғатына қомақты үлесті Уильям Петти, Давид Рикардо және Адам Смит қосты. Олар алғаш рет қоғамның тапқа яғни жалдамалы жұмысшы, капиталист және жер иеленуші болып жіктелуіне негіздеді. Уильям Петтидің «еңбек – байлықтың атасы,  жер – оның анасы» деген қанатты сөздері өзінің мәнін осы күнге дейін жойған жоқ. Француз экономисі Пьер Жозеф Прудон (1809 – 1865 жж.) меншікке өзінің көзқарасын «Кедейліктің философиясы» деген еңбегінде баяндаған болатын. Онда ол ұсақ  буржуазиялық және жеке меншікті дәріптеп, капиталистік меншікті сынады. Прудон «Меншік – бұл ұрлық» деген анықтама берген. Меншіктің мұндай сиппатамасы кең тараған жоқ және ғылыми сынға ұшырады. К. Маркстың тұжырымдауы бойынша, меншік экономикалық категория ретінде адамдардың еркі мен санасынан тәуілсіз өмір сүреді. Меншік – бұл өндіріс құрал – жабдығын иелену қатынасы және материалдық игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау мен тұтыну процесі. Маркстің теорияға сәйкес – құралдар, заттар және т.б. меншіктің заттық мазмұнын  құрайды. Алайда меншік ұғымы тек қана затық мазмұнымен немесе адамның затқа қатынасымен шектеліп қана қоймайды. Меншік табиғи емес, ол заттардың қоғамдық қасиеті.

Меншік  қатынастары мынадай қызметтерді  қамтиды:

• иелену (затты иеленуді жүзеге асыру, қожалық ету);
• пайдалану (заттан өзіне пайдалы қасиеттерді табу);
• бөлу (заттың құқықтық тағдырын анықтау – сату, айырбастау, сыйға тарту т.б.)

Меншік  теориясына зор үлесті батыстың қазіргі  экономикалық мектебінің өкілдері, американ экономистері – Рональд Коуз (1910 ж.) және Армен Алчиан (1914 ж.) қосты.  Бұл теория кейінірек Й. Барцель, Г. Демесц, Д. Нарт, Р. Познер және басқалардың еңбектерінде өзінің жалғасын тапты. Осы ғалымдардың тұжырымдамасына сәйкес, ресурс өзінен өзі меншік бола алмайды, тек ресурстарды қолдану арқылы тұтас кешенді құқық - міне осы меншіктің мазмұнын құрайды. Бұл процеске қатынасатындардың барлығы меншік құқығын өткеру кезінде «ойын ережесін» білуі қажет. Меншік, кімге жатады, және өзара іс-әрекетті ұштастыруға қол жеткізу үшін олармен келісу керек пе?

Олардың ойынша, меншіктің кешенді құқығы төмендегідей он бір бөлімнен құралады:

• иелену құқығы, яғни игіліктерге міндеттелген денелік (күш - қуаттылық) бақылау құқығы;
• пайдалану құқығы, яғни игіліктің пайдалы қасиетін өзі үшін қолдану құқығы;
• басқару құқығы, яғни игіліктерді қолдануды кім және қашан қамтамасыз етуді шешу құқығы;
• табысқа деген құқық, яғни игіліктерді қолдану нәтижесіне ие болу құқығы;
• егеменділік құқығы, яғни бейтараптандыру, тұтыну, игілікті жою немесе өзгерту құқығы;
• қауіпсіздік құқығы, яғни игілікті қанаудан және сыртқы ортаның зияндылығынан қорғау құқығы;
• игілікті мұрагерге беру құқығы;
• игілікті иеленудегі мерзімсіздік құқығы;
• сыртқы ортаға зиян келтіретін әдістерді қолдануға қарсылық жасау құқығы;
• жауапкершілікке жазалау түрін қолдану құқығы, яғни қарызды төлеуге игіліктермен жазалау мүмкіндігі;
• қалдықты сипат құқығы, яғни бұзылған құқық шараларын қалпына келтіруді қамтамасыз ету институтының өмір сүру құқығы.

Меншіктің экономикалық мазмұнына жүргізілген  қысқаша талдау мынаны байқатады: меншік – бұл адамдар арасындағы материалдық  және рухани игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну салаларындағы күрделі әлеуметтік – экономикалық қатынастар.

Ерте  дүниенің өзінде–ақ ұжымдық (қоғамдық), жеке еңбектік және мемлекеттік (қауымдық меншік иелері) меншік түрлері қалыптаса бастады. Осылардың ішінен кейінірек жеке және мемлекеттік меншік түрлері көбірек дами түсті. Мелекеттік меншік өзінің барынша дамуын әкімшілік  - әміршілдік экономикалық жүйеде, бұрынғы КСРО – да ( 1917 – 1991 жж. ) жүзеге асырылып, оның үлесі басқа меншік түрлерінің жалпы құрылымында – 88,6% құрады. Алайда, нарықтық экономикасы дамыған елдерде мемлекеттік меншіктің үлесі 5 % – дан 30 % ға дейін ауытқиды.Нарыққа өту және ТМД елдерінде, оның ішінде Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік меншікті мемлекетсіздендіру мен жекешелендіру процессінің басталуы – мемлекеттік меншік үлесін қысқартыруға, оның монополиялық үстемдігін жоюға бағытталған. Сондай–ақ, қоғамдық өндірісітің тиімділігін арттыру үшін бәсекелестік ортаны құрып, оны тұрғындардың сұранымын  қанағаттандыруға бағыттау қажет. Қазіргі әлемдік қауымдастықта жеке меншіктің мағынасы өзгерді. Қазіргі уақытта жеке меншік жекеленген (еңбектік және еңбектік емес) ғана емес, сондай – ақ ұжымдық (топтық), акционерлік және кооперативтік түрде – меншік иесі ұжымдарын біріктіретін болды. Нарыққа өткенге дейін Қазақстан Республикасында кооперативтік меншік – колхоздың, кооператив меншіктің, тұтыну корпорациясы, тұрғын – үй, құрылыс және басқа да кооперативтік ұжымдармен көрсетілді. Қазіргі жағдайда ол акционерлік меншік, біріккен және аралас кәсіпорын меншіктерімен толтырылды.

   Көптеген әлем елдерінде меншіктің кооперативті түрі жан – жақты дамыған. Айталық, өндірістік кооперативтер – бұл тауар мен қызмет көрсетуді бірге өндіру мақсаты, азматтардың өз еркінде. Кооперативтер Англияда XIX ғасырдың басында пайда болып, кейінірек мұндай ұжымдар Батыс Европа елдерінде, АҚШ-та кеңінен тарады. Алғашқы кооперативтер Дания мен Швецияда ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу және өткізу бойынша пайда болды. Яғни, 100 жылдан соң әлемнің он екі елінде олардың үлесіне ауыл шаруышылығы 60 % - ы келді. Бұрынғы Одақта да шаруашылық жеке еңбек меншігін кооперативтик (колхоздық) меншікке алмастырылды. Ол алғашқы бесжылдықтарда жүргізілген ұжымдастыру (коллективтендіру) негізінде құрылды. Алайда, шын мәнінде колхоздарда әкімшілік ұйымдар билеп – төстеп үстемдіген жүргізді. Олар өзіндік өніміне билік жүргізу құқығынан айрылды. Себебі, өнімнің негізгі бөлігі бекітілген баға бойынша мемлекетке түсіп отырды. Бұл кооперативтік процестердің бұзылуына алып келді. Меншіктің кооперативтік түрінің нарықтық эканомика жағдайында кооперативтік кәсіпорынның толық өзінше болуы – оның өндірісті дамыту мүмкіншілігінің ең жоғарылығын иеленді. Мұнда, қозғаушы күші – меншік иесі, топтары – кооперативтік экономикалық мүдделері болып табылады. Тұтыну кооперациясы өндірістік кооперативтен өзгешелеу. Өндірістік кооператив өндіріс саласында қызмет етсе, тұтыну кооперативті – айналыс саласында қызмет жасайды. Ресейде тұтыну кооперативінің алғашқы ұйымдары XX ғасырдың басында пайда болды. Оның пайда болуының басты мақсаты – тауарларды сатып алуда шаруа мен тұтынушыны сауда делдалдарынан құтқару. Қазіргі кезде тұтыну кооперациясы өзінің қызметін қалада, ауылдық жерлерде жүзеге асырады. Ол әртүрлі фирмалар және ұйымдармен кең халықаралық байланыста болады.

   Меншік экономикалық мағынадағы техникалық, технологиялық ғылыми және зияткерлік әлеуеттің , шығарылған материалдық және рухани игіліктердің өндірістік қатнастарын көрсетеді. Бұл қатнастар шаруашылық, табыстарды бөлу нысандарында, адамдардың экономикалық және әлеуметтік сұраныстарын қанағаттандыру дәрежесі мен сипаттарында қалыптасады. Экономикалық қатнастардың қатысушылары бір-біріннің тең ерекшеленген меншік иелерін мойындайды.

   Иемдену қоғамдық өндірістің мәнін білдіреді. Иеліктен айыру – сол немесе басқа экономикалық ресурсты, қоғамдық қатынастардағы субъектінің өзінің өмірлік қызметінің игіліктерін иемдену үрдісі және мүмкіндігі.

    Меншік – бұл игіліктерді иеліктен айыру – иемденудің белгілі бір нысанын көрсететін, адамдар арасындағы қатнастар, қоғамдық қатнастардың барлық жүйесінің негізгі. Бөлу, айырбастау және тұтыну нысаны меншік нысанының сипатына (қоғамдық немесе жеке) байланысты.Қоғамдағы топтар мен әр түрлі таптардың жағдайы және олардың өндірістің барлық факторларын пайдалануға қолы жету мүмкіндігі меншікке тәуелді.

  Меншік – тарихи дамудың нәтижесі. Ол әлеуметтік-экономикалық жүйенің және оған тән өндіріс тәсілінің өзгеруіне орай нысанын өзгертеде. Экономикалық жүйе шеңберінде меншіктің әр түрлі нысанының – қоғамдық, жеке, мемлекеттік, муниципалдық, қоғамдық ұйымдардың, ұжымдық меншіктің көптеген түрлерінің бірге өмір сүруі мүмкін.

 ҚР Конституциясының 6-бабында меншіктің екі түрі бегітілген: мемлекеттік және жеке меншік танылады және тең шамада қорғалады. Сонымен бір уақытта меншік пайдалану қоғамдық игілікке қызмет ету тиіс. Меншіктің объектілері мен субъектілері, меншік иелерінің өз құқықтарын жүзеге асырудың көлемі мен шектері, олардың қорғау кепілдігі заңда белгіленеді.

Қағидада  нарықта меншіктің үш түрі барлық уақытта көрінеді:

1. Мемлекет:

• билеуші

• парламент
• сеньория

2. Корпорация: храм, монастырь, цех, қауымдастық

3. Жеке кәсіпкер:

• жеке тұлға

• заңды тұлға

  Кез келген кәсіпкерлік қызмет белгілі бір ұйымдастыру нысаны шегінде жүзеге асырылады. Кәсіпорынның нысанын таңдау жеке ынта мен талғамға байланысты, бірақ басты жағдайда объективті жағдаймен – қызмет аясымен, ақшалай қаражаттың болуымен, кәсіпорынның болжамды нысанының жағымды және жағымсыз жақтарымен байланысты.     Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында төмендегідей меншіктің эканомикалық түрлері қалыптасады: