Кәсіпорынның тиімділігін жоғарлату жолдары

      Финанс - өнеркәсіп топтары – инвестицияны тарту үшін, кәсіпорындар арасындағы коперативтік, технологиялық байланыстарды қалпына келтіруге, өндірістің тиімділігінарттыру үшін құрылады. Бірінші кезеңде  финанс -  кәсіпкерлік топтары мемлекет деңгейінде құрылады, ал екінші кезеңде оның шеберінің басқа елдердің кәсіпорындарын және финанс - өнеркәсіп топтары есебінен өсуі мүмкін.

      Экономикада  әртүрлі заңды тұлғалар қызмет істейді, олар ерекшеліктерімен салалық құрамда болушылығымен, мамандану дәрежесімен, ұйымдастыру тәсілімен, механизация және автоматизация ерекшеліктерімен, ұйымдастыру – парволық формаларымен т.б. бөлінеді.

            Кәсіпорындардың салалық құрамына  жату сипаттамалары.

Белгілері	Кәсіпорынның сипатамасы(салалар құрамына жатуы)
1. Тұтынатын шикізат сипаттамасы	1. Қазып шығаратын өнеркәсіп 2. Өңдейтін өнеркәсіп
2. Әзір өнімнің пайдалануы	1. Өндіріс құралдарын өндіретін 2. Тұтыну заттарын өндіретін
3. Технологиялық бірлігі	1. Өндірістің үздіксіз процесі 2. Өндірістің дискретті процесі
4. Жыл ішіндегі жұмыс  уақыты	1. Жыл бойына 2. Маусымды
5. Кәсіпорын мөлшері	1. Ірі  2. Орташа  3. Шағын
6. Мамандану деңгейі	1. Маманданған  2.Диверсификацияланған (жан  -жақты,әрқилыбір–бірімен байланысы жоқ өндіріс) 3. Құрастылылған
7. Өндірісті ұйымдастыру әдістері	1. Үздіксіз 2. Мөлшерлі  3. жалғыздап шығару
8. Негізгі ісі	1. өндірістік 2. сауда 3. инвестиция 4. транспорттық 5. байланыс  т. б.
9. Экономикалық мақсаты	Коммерциялық және коммерциялық емес

 

      Заңды тұлғалар  мекемелердің көп түрлі болу кез келген мемлекеттің экономикасының тиімді қызмет істеуі негізін құрайды.

      Заңды мекеме  кәсіпорын деп саналады, егер: 1) ерекше мүліктері болса; 2) өзінің мүлкімен алған міндеттемеге жауап бере алатын болса; 3) өзінің меншікті ресурсымен айналымға шыға алатын болса; 4) өз атынан талап қоя алатын және сотта жауапкершілікті өзіне ала алатын болса.

      Заңды тұлғалар  мақсаттарына байланысты мына  екі категориялық ұйымдардың  біріне кіреді:

      -  коммерциялық;

      - коммерциялық  емес.

      Коммерциялық  мекемеге өзінің іс - әрекеттерінде  негізгі мақсаты пайда табуға  бағытталған заңды тұлғалар кіреді.Коммерциялық  мекемелер шаруашылық серіктестіктер  және қоғамдар, өндірістік кооперативтер, мемлекеттікжәне муниципалдық формаларында құрылады.

      Коммерциялық  емес мекемелер өздерінің алдында  пайда тауып оны қатынасушыларға  бөлуді көздемейді. Коммерциялық  емес заңды тұлғаларға тұтынушылар кооперативтері, қоғамдық, діни бірлестіктер, меншік иелері қаржыландыратын қайырымдылық және басқа да қорлар жатады.

      3.2 Шаруашылық серіктестіктер және қоғамдар.

      Шаруашылық  серіктестіктер және қоғамдар  – ең көп тараған ұжымдық кәсіпкерлік форма.

      Азаматтық  кодекс бойынша шаруашылық серіктестік және қоғамдар болып жарғылық капиталы құрылтайшылардың салым үлесіне бөлінген коммерциялық ұйымдарср саналады.

      Шаруашылық  серіктестіктер мен қоғамдардың  жалпыға бірдей ерекшелігі болады:

- құрылтайшылар есебінен  құрылған, сонымен бірге шаруашылық  серіктестіктер немесе қоғамдар  іс - әрекеті негізінде өндірілген және сатып алынған мүліктер оған меншіктік право ретінде қолданылады;

- олардың барлығы жалпы  меншіктік праволылығы бар коммерциялық  ұйымдар болады;

- серіктестіктер және  қоғамдар заңды тұлғалар ретінде басқа да серіктестіктерге және қоғамдарға мүше бола алады;

- қоғамдар және серіктестіктер  өздерінің мүліктеріне иелігі  болуымен байланысты, олардың құрылтайшылары  қоғамға міндеттемелік праволығы бар, бірақ мүлікке заттық праволық ретінде емес.

- Шаруашылық серіктестіктер  және қоғамдар ұйымдық – праволық  шаруашылық жүргізу формалары  жағынан өте жақын, сондықтан  формаларын өзгерту мүмкіндіктері  бар. Сонымен бірге олардың  түбегейлі өзгешеліктері бар:  серіктестіктер – бұл адамдардың бірлестігі, ал қоғамдар – капиталдың бірлестігі. Осымен байланысты серіктестіктер мен қоғамдардың әртүрлі правлық жағдайлары бар:

- Серіктестіктерде оның  құрылтайшылары кәсіпкерлік іспен  айналысуы дербес кәсіпкерлікпен  немесе коммерциялық ұйымдар  болуы тиіс;

- қоғамдарды бір адам жасақтауы мүмкін.

      Серіктестіктердің  түрлері.

      Толық серіктестік  - өзара жасақталған шарт бойынша  кәсіпкерлік іс жүргізетін қатынасушы адамдар және өздерінің мүліктерімен міндеттемеге жауап беретін серіктестіктер. Толық серіктестік мекеме, кәсіпорын қатынасушылардың өзара жасаған, қол қойған құрылтай шарттары бойынша құралады және жұмыс істейді. Басқару жұмысы өзара келісілген келісім бойынша жүргізіледіжәне әрбір құрылтайшы бір дауысқа ие болады. Серіктестіктің пайдасы, зияны қатынасушылардың қосқан капиталының ара салмағына бөлінеді:

      Коммерциялық  практикада мұндай серіктестіктер  көпшілігінде семьялқ кәсіпкерлік формада орын алады.

      Шаным негізіндегі  серіктестік – толық серіктестіктің  бір түрі, бірақ оның мынадай ерекшеліктері бар. Оөзара жасаған, қол қойған құрылтай шарттары бойынша құралады және жұмыс істейді. Басқару жұмысы өзара келісілген келісім бойынша жүргізіледіжәне әрбір құрылтайшы бір дауысқа ие болады. Серіктестіктің пайдасы, зияны қатынасушылардың қосқан капиталының ара салмағына бөлінеді:

      Коммерциялық  практикада мұндай серіктестіктер  көпшілігінде семьялқ кәсіпкерлік формада орын алады.

      Шаным негізіндегі  серіктестік – толық серіктестіктің  бір түрі, бірақ оның мынадай ерекшеліктері бар. Оған қатынасушылар екі топқа бөлінеді: толық серіктестіктер өз серіктестіктері атынан кәсіпкерлік жұмыс жүргізеді және серіктестіктің міндеттемелері бойынша толық және шексіз жауапкершілікке жауап береді. Ал екінші топ – салым салушыларды коммандиттер дейді, олар өздерінің мүліктерімен серіктестіктің міндеттемелеріне жауап бермейді. Сонымен шаным серіктестікте басқа адамдардың капиталын пайдалануға мүмкіндік береді. Салым салушы – екінші топтың адамдары серіктестік жұмысын басқаруға, финанстық жұмысына кірісуге праволары жоқ. Бұл серіктестіктің ерекшелігі, қосымша капиталды өндіріске қоса алады.

      Шектелген  жауапкершілікті қоғам – бұл  бір немесе бірнеше адам ұйымдастырған уставтық капиталы, құрылтай құжаттары мен мөлшеріне байланысты ара салмағына бөлінген, мүшелері қоғамның іс жөніндегі міндеттемелерге жауап бермейтін және қоғамның ісімен байланысты тәуекелділік зияеға қосқан үлесіне қарай жауап бертін қоғам.

      Қоғамның  уставтық капиталы қатынасушылардың  салған салымдарынан тұрады. Уставтық  капитал – бұл несие берушілердің мүддесін кепілдейтін, қоғамның мүлкінің минималды мөлшері. Уставтық капиталдың мөлшері қоғам құрардағы берген мәлімдемесіне кем болмауы керек. Уставтық капиталға заң бойынша капитал қойылған талаптар болады. Сонымен бірге уставтық капиталдың мөлшері заңмен тағайындалған мөлшерден кем болмауы керек.

      Қосымша  жауапкершілігі бар қоғам –  бұл шын мәнінде шектелген  жауапкершілікті қоғамның бір түрі. Бірақ бұл қоғамның маңызды ерекшелігі мынада: қоғамның мүлкі жетіспеген жағдайда, кредиторлардың (несеи берушілердің) талабын қанағаттандыру үшін қоғам мүшелері мүліктік жауапкершілікке ынтымақты негізде қосымша тартылуы мүмкін. Бірақ бұл жауапкершілік шектелген, себебі олардың дербес меншіктеріне тиюге болмайды, ол тек толық серіктестіктерге тарайды. Қосымша жауапкешілікті қоғамның артықшылығы несие берушілерге тартымдырақ, себебі қоғамның жауапкершілігіне қосымша дербес жауапкершіліктері бар.

      Акционерлік  қоғамдар – бұл уставтық капиталы  белгілі бір акциялар санына бөлінген қоғамдар. АҚ қатынасушылары қоғамның жұмыс бабындағы міндеттеріне, тәуекелділік шығынына жауап бермейді. Акционерлік қоғамнан шығарда өзінің үлесіне ешқандай төлем талап ете алмайды, шығу үшін ол акциясын біреуге сату, немесе беруі мүмкін. Сондықтан АҚ, жауапкершілігі шектелген қоғамдардан айырмашылығы қғам мүшелері шығуымен байланысты АҚ – ның негізгі капиталы кемиді. АҚ ұсақ салым салушылардың қаржыларын ірі капиталға шоғырландыруға мүмкіншілігі бар. Жылдам мүлікті меншіктен алу және акцияларды әсіресе биржа механизмі арқылы алу және уәкілдік акцияларды алу көп капиталды бір саладан екінші салаға жылдам ауысуын конъюктураға байланысты ұйымдастыру мүмкіншілігі бар.

      АҚ ашық  немесе жабық болуы мүмкін. АҚ  ашық түрі шығарылатын акцияларға ашық жазалауға, сатып алуға барлығына бірдей мүмкіндік береді. АҚ жыл сайын жылдық есепті, есепшілік балансына, пайда мен зиян туралы мәліметтерді жариялайды. АҚ акциялры тек алдын ала белгілі адамдар арасына тартылатын қоғамды жабық АҚ дейді. Жабық АҚ қоғам мүшелері заң бойынша белгіленген қоғам мүшелерінен ауыспауы керек. Олай болмаса, ол ашық АҚ – ға айналады немесе жабылады. Жабық АҚ – да жариялы іс жүргізілмейді. Уставы жалғыз құрылтай құжаты болады, басқа құрылтайлық құжаттар керегі жоқ. Жабық АҚ – ның жоғарғы органы акционерлер қозғалысы.

      Акционерлер  саны 50 – ден асқан АҚ – дарда бақылау кеңесі құрылады. Олар акционерлердің мүддесін көздейді және АҚ директорларының іс - әрекетін бақылайды. АҚ – дар акционерлердің жалпы жиналысының қаулысы бойынша жойлуы немесе шектелген жауапкершілігі бар қоғамға, әлде өндірістік кооперативке айналуы мүмкін. 

3.3 Мемлекеттік  және муниципалдық унитарлық  кәсіпорындар

      Кәсіпорынның  унитарлық принципі дегеніміз  – беркілген мүлікке меншіктік  право берілмейді. Меншіктік иесі, яғни құрылтайшы мемлекет немесе  муниципалитет. Унитарлық кәсіпорынның  мүлкі бөлінбейді, қандай жағдайда  да салынған салымға, пайға,  үлеске сәйкес, соның ішінде унитарлы  кәсіпорын мүшелеріне де бөлінбейді. Меншік иесінің міндеттемесіне  жауап бермейді.

      Унитарлық  кәсіпорынның ерекше мүліктік  статусы: мүлікке иелікті тек  ұстаушыға сақтау және унитарлық  кәсіпорынға мүлікті бекіту тек  шектелген деңгей жағдайында  мүмкін (шаруашылық істі жүргізу  немесе оперативті басқару).

      Унитарлық  кәсіпорынды басқарудың өзіндік  ерекшелігі бар. Олкәсіпорынды  басқару органы тек бір кісіге, оның бастығына беріледі, ол меншік  иесінің немесе оның өкілінің  бұйрығымен тағайындалады және  оған есеп беруге міндетті.

      Унитарлы  кәсіпорын екі категорияға бөлінеді, оларға меншік иесінің берген  правосына байланысты: 1 ) шаруашылықты  жүргізу правосымен; 2 ) оперативті  басқару правосымен.

      Шаруашылық  жүргізу правосы – бұл мекеме  немесе муниципалдық унитарлық  кәсіпорынның меншік  иесінің  мүлкіне иелік етуге, пайдалануға  және билік етуіне заңмен басқа  праволық актілер шеңберінде  жүрзізу болып табылады.

      Оперативті  басқару правосы – бұл мекеме  немесе қазыналық кәсіпорыннын  беркітілген меншік иесінің мүлкіне  иелік етуге, қолдануға, билік  етуге, беркітілген заң бойынша  кәсіпорынның мақсатына сәйкес  іс жүргізуіне праволы. Шаруашылықты  жүргізу правосы бар унитарлы  кәсіпорынның оперативті басқару  правосынан кең тәуелсіздігі  бар. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

      Кәсіпорын  – экономиканың даму сатысының  негізгі бір бөлігі болып табылады. Өйткені кәсіпорындарда қоғамға  қажетті өнім шығарылады және  жұмысшы мен жұмыс құралдарының  арасында байланыс орнатылады.

      Кәсіпорындар  белгілі бір өндіріс өнімін  шығару үшін, не болмаса жұмыс  атқару үшін, әртүрлі қызметтер  көрсетулер арқылы қоғамның қажеттілігін  қанағаттандыру және пайда табумақсатында  құрылады.

      Кәсіпорын  (фирма) – бұл өнім өндіру  үшін құрылған дербес шаруашылық  жүргізетін субъект, өндірген  өніміне иелік етеді, пайда  табады, салық төлегеннен кейін  қалған пайданы керегіне жаратады.

      Қазақстан  Республикасы АК – ке байланысты  заңды тұлғалар болып шаруашылық  жүрзізуде немесе жекешеленген  мүлікке оперативті басшылық  етуде, өзінің міндеттемелеріне  мүлкімен жауап беретін, өзінің  атынан мүліктік және дербес  мүліктік емес право ала алатын, сотта, талапкер және жауапкершілік  міндетті атқара алатын кәсіпорындар  аталады.