Кәсіпорынның тиімділігін жоғарлату жолдары

      Қаржылық  тұрақтылық көрсеткіштері

      Кәсіпорынның  қаржылық жағдайының негізгі  бір сипаттамасы – ұзақ мерзімді жоспардағы оның іс - әрекетінің тұрақтылығы. Ол кәсіпорынның жалпы қаржылық құрылымымен және оның кредиторлар мен инвесторлардан тәуелділік дәрежесіне байланысты. Қаржылық тұрақтылық ұзақ мерзімді жоспарларда, меншіктік және қарызға алынған қаражаттардың арақатынасымен сипатталады.

      Көрсеткіштері:

• Меншік капиталын шоғырландыру коэффициенті (меншік капиталы / активтер).Кәсіпорын жұмысына қажетті қаражаттардың жалпы көлеміндегі, кәсіпорын иелерінің үлесін көрсетеді. Бұл коэффициент неғұрлым жоғары болса, кәсіпорын сыртқы кредиторлардан неғұрлым қаржылы тұрақты және тәуелсіз.
• Қаржылық тәуелділік коэффициенті (активтер / меншік капиталы) – меншік капиталын шоғырландыруға кері коэффициент. Бұл көрсеткіш динамикада өсуі, кәсіпорынды қаржыландырудағы қарыз қаражаттары үлесінің көбейгенін көрсетеді. Егер оның маңызы бірге дейін төмендесе (немесе 100%), онда ол, кәсіпорын иелерінің өз кәсіпорынын толық қаржыландырып отырғанын көрсетеді.
• Меншік капиталының оңтайлылық коэффициенті (меншіктік айналым қаражаттары / меншіктік капитал). Меншіктік капиталдың қай бөлігі, ағымдық іс - әректтерді қаржыландыруға жұмсалатынын көрсетеді.
• Ұзақ мерзімді салымдардың құрылымдық коэффициенті (ұзақ мерзімді міндеттемелер / негізгі қаражаттар және басқа да айналымнан тыс активтер). Бұл коэффициент, негізгі қаражаттар мен басқа да айналымнан тыс активтердің қай бөлігі сыртқы инвесторлар арқылы қаржыландырылғандығын көрсетеді, яғни кәсіпорын иелеріне емес, сыртқы инвесторларға тиесілі.
• Меншіктік және тартылған қаражаттардың арақатынас коэффициенттері (тартылған капитал / меншіктік капитал). Бұл коэффициент кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының жалпы бағдарламасын көрсетеді. Оның 0,155 – ке тең белгісі, кәсіпорынның активтеріне кіргізілген, меншік қаражаттарының 1 теңгесіне 15,5 тиын қарыздық қаражаттар келетіндігін көрсетеді. 

 

 

 

 

 

 

 

 

      1.2 Салыстырмалы тиімділік.

      Кәсіпорынның  іс - әрекетінің неғұрлым үнемді  бағытын таңдап алу үшін, салыстырмалы  тиімділік көрсеткіштерінің жүйесі қолданылады. Салыстырмалы тиімділік көрсеткіштеріне – үлестік күрделі қаржы, өнімнің өзіндік құны, күрделі қаржы қайтарымдылығы, табыс пен шығындардың арақатынасы жатады.

     Үлестік күлделі қаржылар іске қосылатын өндірістік қуаттың бірлігіне есептелінген немесе дайын өнімнің өсіміне есептелінген күрделі қаржылардың көлемін сипаттайды. Инвестицияландыру варианттары бойынша алынған үлестік күрделі қаржылар азайту критерийлары арқылы өзара салыстырылады. Бұл арада, жаңа техника мен технологияны қолдану мүмкіншіліктері, өндірістік объектілерді жобалау және конструкциялау кезінде, аса үнемді шешімдерді қолдану жолдары қарастырылады.

     Өнімнің өзіндік  құны – кәсіпорынның өнім өндіруге  және жеткізуге  жұмсалған  шығындарының ақшалай тұлғалануы. Варианттарды салыстырғанда, өнімді  тұтынушыларға тасмалдау шығындары кіргізілген толық өзіндік құнды қолданған жөн.

      Инвестициялық  жобаларды салыстырып, олардың ішінен  тиімділерін таңдап алуға мынадай көрсеткіштерді пайдалану арқылы шешкен жөн:

• таза табыс (интегралдық әсер);
• табыстылық индексі (ТИ);
• табыстылықтың ішкі нормасы (ТІН);
• инвестициялардың қайтарым мерзімі (ИҚМ);
• басқа да көрсеткіштер.

      Инвестициялар варианттарының тиімділігін бағалағанда, берілген көрсеткіштерді салыстыру уақытының құнына келтіру қажет, себебі, ақша түсімдері мен шығындарының көлемі әртүрлі уақыт аумақтарында әртүрлі болып келеді, мысалы ертерек алынған табыстың құны, кейінірек алынған табыстың құнынан жоғарырақ болады.

      Шығындар  мен нәтижелердің көлемін келтіру,  оларды дисконттау коэффициентіне (Кt) көбейту арқылы жүзеге асырылады. Тұрақты дисконт нормасы Е бойынша:

                                       Кt = 1 / (1+Е)t,

Мұндағы: t – нәтижені алынған  мерзім мен салыстыру мерзімінің аралығындағы уақыт, жыл.

      Дисконт  нормасы Е – капиталдың табыстылық коэффициенті (табыс көлемін күрделі қаржыға бөлу). Бұл жағдайда, басқа инвесторлар өз қаражаттарын басқа да осы тектес жобаларға салуға әзір.

      Таза дисконтталған  табыс – барлық есеп айырысу  кезеңіндегі ағымды әсерлердің жиынтығы ретінде анықталады, интегралдық нәтижелердің интегралдық шығындардан асып түсуімен мына формула:

                                   ТДТ= Σ(Нt – Шt) / (1+Е) ,

Мұндағы: Ht – есеп айырысудың t – уақытындағы нәтижелер;

                  Шt – сол уақыттағы шығындар;

                  Е – есеп айырысудың уақыт  кезеңі.

      Инвестициялардың  табыстық индексі (ТИ) келтірілген әсер жиынтығын инвестициялардың көлеміне бөлу арқылы анықталады:

                                    ТИ= ТДТ / К, 

мндағы: К – инвестициялар  көлемі;

      Егер ТИ= 1 немесе ТИ › 1, онда таңдап  алынған вариант тиімді, ал егер  ТИ ‹ 1 – тиімсіз деп есептелінеді.

      Таза дисконтталған  табысқа қарағанда (ТДТ), табыстылық индексі (ТИ) салыстырмалы көрсеткіш болып табылады.

      Сондықтан  да ТДТ – лары шамамен бірдей  жобалардың ішінен біреуін таңдап  алуда ол өте ыңғайлы және  қолайлы. 

      Инвестициялар  табыстылығының ішкі нормасы  (ИТІН) – Е дисконтының, келтірілген әсердің көлемі мен келтірілген күрделі қаржылардың көлемінің тепе – теңдігін көрсететін нормасы.

      Есептелінген  табыстылық нормасының көлемі, инвестор  талап ететін капиталға берілетін табыс көлемімен салыстырылады. Егер ИТІН қажетті табыс нормасымен тепе – тең болса, не болмаса одан көп болса, онда таңдап алынған вариант тиімді деп есептелінеді.

      Инвестициялардың  қайтарым мерзімі (Т қай) –  инвестициялық жобаны атқаруды  бастаған уақыттан ең аз мөлшердегі  уақыт кезеңі, шектігінде интегралдық  экономикалық әсер (ТДТ) пайдалы  болып есептелінеді, яғни қайтарым  мерзімі – инвестициялық жобаны  іске асырудан бастап алғашқы  инвестициялық қаржылар мен басқа да инвестициялық жобаға кеткен шығындар, олардың жиынтық нәтижелері арқылы жабыла бастаған уақыт аралығы.

      Салыстырмалы  варианттарды сапа жағынан талдағанда, әлеуметтік тиімділік факторларына  көңіл аударылады.

      Әлеуметтік  тиімділік бойынша, инвестиция  варианттарын таңдауда және талдау  процестерінде, жұмыс жағдайын  жақсарту және жеңілдету, оның  қауіпсіздігін арттыру, кәсіпорын  қызметкерлерінің мәдени – техникалық  деңгейін өсіру сияқты факторларға көңіл аударылады. Кейбір жағдайларда, осы факторлар арқылы варианттар таңдау мүмкіншілігі туады.

      Өндіріс тиімділігін әлеуметтік талдау жасаудың мақсаты – қолданушылар үшін жоспар варианттарының жарамдылығын анықтау.

      Әлеуметтік  тиімділікті талдау объектілері:

• жоба бойынша, тұрғындардың мәдени - әлеуметтік және демографиялық сипаттамасын беру;
• жобаны іске асыру ауданында халықты ұйымдастыру, жұмыс күшінің саны, ресурстарды бақылауды қадағалау;
• жобаның жергілікті мәдениетке сай қолданылуы;
• жобаның нәтижелерін қолданатын тұрғындар тобы мен ұйымдарды қажетті міндеттемелермен қамтамасыз ету стратегиясы.

      Тиімділікті  есептеудегі, өндірістің әлеуметтік нәтижелерінің негізгі түрлері:

• аймақтағы жұмыс орындары санының өзгеруі;
• жұмысшылардың үй – мәдени – тұрмыстық жағдайларының өзгеруі;
• жұмысшылардың жұмыс жағдайының өзгеруі;
• өндірістік персоналдың құрылымының өзгеруі;
• халықты тауарлардың жеке түрлерімен қамтамасыз етудің сенімділігінің өзгеруі;
• жұмысшылар мен жалпы халықтардың денсаулық деңгейінің өзгеруі;
• халықтың бос уақытын үнемдеу.

 

         1.3 Өндірістің тиімділігін арттырудың негізгі жолдары.

      Еліміз нарық экономикасының орнауы әртүрлі тауарлар мен қызметтерді өндіру, сату және тұтыну процестерін реттейтін механизмдердің пайда болып, дамуына жағдай жасайды. Экономикалық іс - әрекеттің төлем қабілетті сұранысы мен талаптарына сай келетін, өндірістің оңтайлы инфрақұрылымын құру, ұлттық нарық пен өзгеріп отыратын нарық жағдайларына байланысты тауар өндіріп, қызмет атқаратын кәсіпорындар мен экономика секторларының жағдайлары нарықтың тұтыну құрылымына, оның бағытына, оны бағдарлау мүмкіншіліктеріне байланысты.

      Республиканың  «Мемлекеттік өнеркәсіп саясатының 1999 – 2003 жылдар аралығындағы негізгі бағыттарына » сәйкес, өнеркәсіптік саясат өндірістің тиімділігін арттыру жолында мақсатқа жетуде, жаңа жұмыс орындарын ашуға, тауар нарықтарында ұлттық өнеркәсіптің үлесін арттыруға бағытталған.

      Қазіргі  Қазақстан экономикасының бір қалыпсыз дамуы, өндіру, сату көлемдерінің ауытқуы, өндіріс қарқынының төмендеуі жағдайында, кәсіпорындардың өндіріс тиімділігін арттыру жолындағы мынадай тактикаларды кездестіруге болады:

      Қорғаныс  тактикасы – оперативтік қорғану  шараларын жүргізуге бағытталған,  негізгі нышаны - өндіріс пен сатуға, негізгі қорлар мен персонал ұстауға кеткен шығындарды азайту, сонымен бірге ішкі резервтерді анықтау, кадрлар ауыстыруды жүргізу, тәртіпті нығайту, кемшіліктерді жою және т.б. шаралар. Бұл тактика, бүкіл экономикалық жүйенің бір қалыпсыз даму жағдайында, көптеген кәсіпорындарға тән. Бірақ, сонымен бірге бұл тактика, өйткені қорғаныс тактикасын жаппай қолдану ұлттық экономиканы крезиске ұшыратуы мүмкін, себебі көп жағдайларда крезистік ситуациялардың себептері кәсіпорыннан тыс болады.

      Ал басып алу тактикасы тиімдірек саналады. Мұнда стратегиялық шаралар жүргізіледі – маркетингтік зерттеулер, сатудың жаңа нарықтарын табу, жоғарырақ баға қою, модернизациялау арқылы өндірістің дамыту шығындарын көбейту, негізгі қорларды жаңарту, жаңа технологияларды енгізу.

      Қоғамдық  өндірістің тиімділігін арттырудың негізгі факорлары болып ғылыми – техникалық прогресс саналады. ҒТП – ның негізгі бағыттары:

• жаңа прогрессивті – мембрандық, плазмалық, лазерлік, жоғарғы қысымды технологияларды кеңінен игеру;
• өндірісті автоматтандыру – робот техникасын, роторлық, роторлы – конвейерлі линияларды, автоматтандырылған жүйелерді қолдану;
• метал өнімдерінің, пластымассаның, метал ұнтақтарының, керамиканың және де басқа прогрессивті конструкциялық материалдардың жаңа түрлерін шығарып, қолдану.

Өндірістің экономикалық тиімділігін арттырудың келесі бір факторы – үнемдеу режимі, яғни материал, шикізат, отын, энергия ресурстарын, еңбек, қаржы ресурстарын үнемді қолдану, жоғары тиімді аз қалдықсыз технологиялық процестерді қолдану.

      Сонымен  қатар қоғамдық өндірістің тиімділігін арттыратын факторларға-

• өндіріс процесінде негізгі қорларды қолдануды жақсарту;
• экономиканың құрылымын дамыту, оңтайлы инвестициялық саясат;
• ұйымдық – экономикалық факторлар;
• басқару;
• өндірістік әлеуметтік инфрақұрылымды әрі қарай дамыту;
• өнімнің сапасын арттыру және т.б. жатады.

 

II Кәсіпорынның жұмысын жоспарлау.

2.1 Кәсіпорынның даму жоспарының негізгі бөлімдері.

      Кәсіпорынның даму жоспары мынадай бөлімдерден тұрады:

• Өнеркәсіп өнімін шығару жоспары (өндірістік бағдарлама) – негізгі бөлім болып саналады. Бұл бөлімде әртүрлі өнімдерді құндық және табиғи өлшемдерде шығару жоспарланады және өнім сапасын арттыру қарастырылады. Сонымен бірге кәсіпорындарды мамандандыру, шоғырландыру, жинақтау, құрамдастыру жоспарланады.

• Ғылым мен техниканы  дамыту жоспары. Бұл бөлімнің негізгі  маңызы – ғылыми – техникалық прогресті  жылдамдату, ғылыми – зерттеу жұмыстарын жоспарлау, таза өнімдерді шығаруды жоспарлау, прогрессивті технологияларды  қолдану, өндіріс процесін автоматтандыру, автоматтандырылған басқару жүйесін қолдануды жоспарлау, еңбекті ғылыми түрде ұйымдастыру. Бұл бөлімге  стандарттандыру мен метрологиялық өлшемдерді жоспарлау да жатады. Ғылым мен техниканы дамыту жоспарының көрсеткіштері: өндірісте жаңадан шығарылған өнім, еңбекті механикаландыру және автоматтандыру деңгейі, жұмысшылардың санын салыстырмалы түрде азайту, өндірістің техникалық жағдайын жақсарту арқылы еңбек өнімділігін арттыру және тауар өнімінің өзіндік құнын азайту, өнімнің сапасын арттыру, құрал – жабдықтарды, материал сыйымдылығын, табиғи өлшемдегі еңбек өнімділігін қолдану және т.б. жатады.