Бақылау менеджмент функциясы ретінде

Басқару процедуралары бастапқы бақылауды  жүргізудің ережесін бекітеді содан  соң: сол немесе басқа көрсеткіштерді қалыптастыруға қатысатын қызметкерлер шеңбері немесе олардың сапалық  сипаты; бастапқы ақпараттарды қалыптастырудағы қызметкерлердің өзара қары-қатынасы, олардың құқықтары, міндеттері немесе жауапкершіліктері, бақылау қызметкерлерінің берген бағасымен анықталады.

Егерде бақылау процедурасын, басқарушы  есеп тұрғысынан қарастыратын болсақ, онда ол екі деңгейде жүргізілетіндігін  атап өту керек. Бақылаудың бастапқы процедурасының сызбасы (1сызба)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 сызба

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Бюджеттік бақылау-процедурасының сызбасы

Демек, басқарушы  есепте ақпараттың сапасын тексеру  және бақылау жасау, оның негізгі  қағидасы болып саналады. Бұл мәселе күннен күнге ең бір өзекті мәселеге айналып келеді. Әрқашанда бақылау, басқарушы есептің элементі ретінде  өндірістің тиімділігін арттыруға  үлкен септігін тигізеді. Бақылаушы  әр түрлі аспектіде қарастыруға  болады, бірақ оны басқарушы есеп тұрғысынан қарастырсақ, ол алға қойылған мақсатқа жетудің сара жолын салуға және келеңсіз жайлар туралы дабыл  қағуға, жоспардың орындалуын қадағалауға, алынған мәліметтерді экспертизден өткізуге, ең соңында ол құжат айналымын  арттыруға өз септігін тигізеді. Кәсіпорын  бойынша құжат айналымының сызбасы (3-сызба)

 
3-сызба

 

 

Кейінгі кездері басқарушы есеп аудиторлық бақылаудың қызметін кеңінен пайдалануда, өйткені ол қойылған мақсаттардың орындалуын, қабылданатын шешімінің дұрыстығын қамтамасыз етіп қана қоймай, сондай-ақ: әр түрлі саладағы экономикалық процестердің мазмұндық ерекшеліктеріне, төлем  қабілеттілігі мен қаржылық тұрақтылығын беретін коэффициенттердің көрсеткіштеріне  ерекше сақтықпен қарауды, құнсыздануға (инфляцияға) және т.б. факторларға қырағы болуды ескертеді.

Бұның себебі де жоқ емес: біріншіден, бұндай бақылаудың арқасында бүгінгі жағдайымен қатар, оның жоспарлы және болжамды көрсеткіштерін де бақылай алады; екіншіден, бақылаудың бұл процедурасын өте жеңіл автоматтандыруға болады, әсіресе:

а) заемдық  қаражаттың стратегиясын анықтау;

б)төлем  қабілеттілігін зерттеу;

в)кешендік аудиторлық талдау мәселелері бойынша.

Аудиторлық  бақылаудың тәсілдері арнайы әдебиеттерде толық сипатталған. Сондықтан мен  бұл арада оны тек сызба  ретінде ұсынып отырмын.Бақылаудың әдістемелік тәсілдері мен әдістері (4 сызба).

 

 

 

 

 

 

 

4-сызба

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Көптеген  авторлар 4-ші сызбада көрсетілген әдістемелік тәсілдерін көзбен анықтайтын тәсілдер деп атайды, өйткені кейінгі кездері көптеген ақпараттар компьютердің көмегімен өңделеді, осыған байланысты болатын кемшіліктер де жоқ емес. Сондықтан құжаттық бақылауды келесідей екі топқа бөлуге болады:

а) құжаттардың  формалды-құқықтық тәсілі;

б)құжаттардағы бейнеленген жағдайлар мен процестердің ақиқаттық (шыншылдық) тәсілі.

Бірінші топқа мыналар жатады:

• құжаттардың толтырылуы, түп нұсқада рәсімдеу ережесі сақталғанын тексеру;
• есептік және есеп беру көрсеткіштерін бизнес-жоспарымен және белгіленген нормативімен салыстыру;
• кейбір жекелеген шаруашылық операцияларының есебін жүргізудің ережесін сақтау;
• клиенттермен есептесуінің арифметикалық есебің тексеру, яғни арифметикалық есебін қайта есептеп көру.

Ал екінші топқа мыналар жатады:

• операцияларды бейнелейтін құжаттардың мәліметтерін, осы операцияның жасалуына негіз болған құжаттардың мәліметтерімен салыстыру;
• кредиторлық, дебиторлық, ақша қаражаттарының есеп айырысу шоттарындағы қалдықтарын, үшінші тұлғаның мәліметтерімен салыстыру (батыс елдерінде осы әдіске кең мағына береді);
• бухгалтерлік есеп регистрлеріндегі жазуларды, есеп беруді, шоттар корреспонденциясын тексеру;
• талдау процедурасын пайдалану;
• арнайы әдістерді пайдалану (қарсы тексеру жұмыстарын жүргізу, салыстыру т.б.);
• баламалы баланстарын жасау: аралық ресурстары бойынша да, қорытынды есеп беруі бойынша да, батыста бұл балансты «сынақ балансы» деп атайды.

Ал нақты  бақылау әдісі дәстүрлі жолымен  жүргізіледі. Тіптен оларда компьютерлік есеп жүйесі қалыптасса да. Бірақ бұл  аталған аудиторлық бақылаудың екі  әдісі де (процедурасы да ) бір  бірімен тығыз байланыста болады. Аудиторлық бақылаудың бұл түрін  басқарушы есепте операциялық немесе басқарушы, немесе кеңесші аудиті деп  те атайды. Бұл кезде кәсіпорынды  үшін пайдаланатын аудиторлық бақылау  талдаумен де, басқарушы есебімен де тығыз байланыста болады. Мысалға, кәсіпорынның экономикалық жағдайының диагностикасын, қаржылық тұрақтылығын, инвестицилық және маркетингтік саясатын, сату мен өндіріс көлемін, ауыспалы қорларын, материалға мұқтаждығын, тікелей жалақы мөлшерін, кезеңдік шығындарын, өнімнің өзіндің құнын және т.б.атауға болады.

 

2. Қаржылық бақылау

 

Қаржылық бақылау-қаржы жүйесінің  барлық звеноларының ресурстарды құру, бөлу, пайдалану негізін тексеруге  бағытталған ерекше қызметі.

Қаржылық бақылаудың мақсаты мемлекеттің  қаржы саясатын ұтымды жүргізуге, қаржы  ресурстарын құру мен тиімді бөлу үдерісін қамтамасыз етуге бағытталған. Қаржылық бақылаудың құн катигориясын пайдаланумен байланысты бақылаудың ерекше саласы ретінде мақсаты және белгілі бір қолдану аясы бар.

Қаржылық бақылаудың объектісі  болып қаржы ресурстарын, оның ішінде ұлттық шаруашылықтың барлық звенолары  мен деңгейлерінің ақша қаражаттары  қоры нысанында, құру және пайдалану  барысындағы ақшалай, бөлу үдерістері танылады.

Қаржылық бақылау мынадай тексерулерді қамтиды: экономикалық заңдардың талаптарын сақтау; жалпы қоғамдық өнім құны мен  ұлттық табысты бөлу және қайта бөлудің  оңтайлы пропорциясы; бюджетті құру және орындау (бюджеттік бақылау); шаруашылық жүргізуші субъектілердің, бюджеттік мекемелердің, қоғамдық ұйымдар мен қорлардың, басқа да заңды тұлғалардың қаржылық жағдайы мен еңбек, материалдық, қаржы ресурстарын тиімді пайдалану; салықтық бақылау.