Мемлекеттің инвестициялық саясатын қалыптастыру негіздері

Бірінші типті инвестициялық  банктер капиталды тарту, бағалы қағаздар нарығында қызмет көрсету  бойынша бірқатар функцияларды атқарады:

 Акциялар мен облигацияларды  қайта орналастырумен айналысады;

Халықаралық бағалы қағаздарды еуровалюта нарығында орналастыруда делдал болады;

Корпорацияларға инвестициялық  стратегияның сұрақтары бойынша  және бухгалтерлік есеп пен есеп беру жөнінде кеңестер береді.

Қазіргі кезде бұл  банктерсіз бағалы қағаздарды сату өте  қиынға түседі. Көптеген компаниялар  инвестициялық банктердің көмегінсіз ұзақ мерзімді ақша қаражаттарын ала алмаған болар еді. Кейбір мемлекеттердің қазіргі тәжірибесінде мұндай банктер компанияның бағалы қағаздарын орналастырумен айналыспасада, компаниялар құрылып қызмет ете алмайды. Осындай елдердің қатарына келесі елдерді мысалға келтіруге болады: Канада, Ұлыбритания, Австралия, Америка Құрама Штаттары.

Екінші типті инвестициялық  банктер соғыстан кейінгі . Батыс  Еуропаның экономикасын қалпына  келтіруде және дамушы елдердің салаларын  құруда үлкен рөл атқарды. Осыған байланысты келесі бірқатар елдерді ерекше бөліп көрсеткен дұрыс болады: Франция, Италия, Испания, Португалия, Скандинавия елдері. Аталған елдерде аралас және мемлекеттік инвестициялық банктер өндірісі ұзақ мерзімді несиелеудің және онда жаңа салалардың құрылуының жоғары деңгейін қамтамасыз етті. Аралас және мемлекеттік типтегі инвеетициялық, әлеуметтік экономикалық даму бағдарларын және экономиканы тұрақтандыру жоспарларын іске асыруға белсенді қатысты. Қазіргі кезде бұл инвестициялық банктер ссудалық капитал нарығында әртүрлі операцияларды жүргізеді: заңды және жеке тұлғалардың жинақтарын аккумуляциялайды, орта және ұзақ мерзімді несиелеу жүргізеді, жеке және мемлекеттік бағалы қағаздарға салымдар жасайды, әртүрлі қаржылық қызметтерді дамытады.

Дамушы мемлекеттердегі мұндай инвестициялық банктер негізінен 1960 жылдары олар саяси тәуелсіздік алғаннан кейін пайда болды. Бұл банктерді құруға дамыған елдердің банктерді белсенді қатысты. Дамушы елдердің инвестициялық банктері орта және ұзақ мерзімді несиелеумен, бағалы қағаздармен операциялармен айналысады. Сонымен қатар, бірқатар елдердің бірінші типті және екінші типті инвестициялық банктердің операцияларын қатар асыратын банктер қызмет етуде.  
Көптеген елдерде инвестициялық банктердің қызметін басқа да қаржылық-несиелік мекемелер немесе коммерциялық банктер атқарады.

 

 

 

2.ИНВЕСТИЦИЯЛДЫ  ОРТА МЕРЗІМДІ ҚАРЖЫЛАНДЫРУДА  ЛИЗИНГТІҢ ОРНЫ

2.1 Қаржылық  лизингтің рөлі

 

  Лизинг сөзі «to lease» ағылшын етістігінен аударғанда  “жалға беру” беруде екі тарап  қатысса: жалға беруші және алушы болса, ал лизингте үш қатысушы:лизинг беруші, лизинг алушы және жабдықтаушы болады.

 Лизинг – бұл  лизинг берушінің (жалға берушінің)  өзіне тиесілі құрал-жабдықтарды,  машиналарды, ЭЕМ, ұйымдастыру  техникаларды, өндіріске, сауда-саттыққа және қоймаға арналған құрылғыларды лизинг алушыға (жалгерге) лизингтік төлем төлеу шартымен, белгіленген мерзімге пайдалануға беруін қарастыратын жалға беру шарты.

 Банктердің лизингтік  операциялары несиелік операциялармен  ұқсас болып келеді. Алайда, лизингтің несиеден бір айырмашылығын келісімшартта көрсетілген төлемдер төленіп, мерзімі аяқталғаннан кейін де лизинг объектісінің лизинг берушінің меншігінде қала беруінен көруге болады. Ал несиеде банктің меншік объектісі ретінде қарыз алушының берген кепілдігі қалады.

 Тарихта лизингке  ұқсас операцияның б.э.2000 жылдай  бұрын ертедегі Вавильонда жасалғандығы  белгілі болғанмен, шетелдік зерттеушілер  лизинг операциясының жасалғандығы  туралы нақты зерттеулер ретінде  1877 жылы «Белл Телефон Компани»  деген американдық компанияның телефондарды сатудың орнына жалға бергендігін тілге тиек етеді. «Юнайтед Стейтс лизин корп.» атты алғашқы лизингтік компания 1952 жылы Сан Францискода (АҚШ) құрылған.Европада 1962 жылы «Дойче лизинг ГМ6Х» деген бірінші лизингтік компания Дюссельдорфта (Германия) пайда болыпты.1972 жылдан бері еуропа лизинг нарығы дамып келеді.

Лизингтік мәмілелердің бірнеше түрлері бар. Барлық лизингтік  операциялар екі түрге бөлінеді: шұғыл және қаржылық лизингтер.

  Шұғыл лизинг – бұл мүліктің қызмет ету мерзіміне қарағанда, оның пайдалану мерзімінің қысқалығын және мүліктің құнын толық өтемеуін сипаттайды.

  Қаржы лизингі – бұл уақытша пайдалануға берген лизинг затының мерзімі ішінде өзінің толық амортизациялық құнын төлеп шығуымен немесе өзін-өзі өтеуімен байланысты сипатталады.

 Осы лизингтердің  отандық және халықаралық тәжірибеде  қолданылатын мынадай түрлері  бар:

 Ішкі лизинг –  бұл өзінің қатынасушыларының  бір елден болып келуімен байланысты  сипатталады.

 Халықаралық лизинг  – бір тарап немесе барлық  тараптардың әр елден болып келуін сипаттайды.

 Банктердің лизингтік  операциясы несиелік операциялармен  ұқсас болып келеді. Алайда лизингтің  несиеден бір айырмашылығын келісімшартта  көрсетілген төлемдер төленіп,  мерзімі аяқталғаннан кейін де  лизинг объектісінің лизинг берушінің меншігінде қала беруінен көруге болады. Ал несиеде банктің меншік объектісі ретінде қарыз алушының берген кепілдігі қалады.

 Қаржылық лизинг  – бұл мүліктің толық құнын  төлеп алатын мүліктің түрін  жалға беру, онда уақытша пайдалануға  берілген мүліктің мерзімі шамамен мүліктің амортизацияланатын және пайдаланатын мерзіміне жақын болады. Лизингтік мәміленің тараптары:

- лизинг беруші(жалға  беруші);

- лизинг алушылар(жалға  алушылар) болып табылады.

 Басқаша сөзбен  айтқанда, қаржылық лизинг – бұл инвестициялық қызметтің бір түрі; онда:

- лизинг беруші сатып  алушыдан лизинг бұйымын лизинг  келісім шарты бойынша өз меншігіне  алуды, сосын оны лизинг алушыға  белгілі бір ақыға, белгілі  бір мерзімге, белгілі бір уақытта  иелік ету жағдайына және кәсіпкерлік мақсаты үшін пайдалануына беруді міндетіне алады. Бұл кезде лизинг бұйымы лизинг алушыға берілгенде, оның мерзімі амортизацияланатын мерзіммен шамалас немесе оның 80% бөлігіне сәйкес келуі тиіс;

- лизинг алушы келісімшартқа  сәйкес төленуге жататын төлемдерді кезеңімен тиянақты түрде төлеп тұруды өз міндетіне алады. Келісімшарттың мерзімі өткен соң, лизинг бұйымылизинг алушының меншігіне өтуі мүмкін, егер бұндай жағдай шартта қарастырылған болса.

 Лизинг бұйымдарына:  ғимараттар, қондырғылар, машиналар, құрал-жабдықтар, транспорт құралдары, жер телімі т.б. мүліктер жатады. Лизинг бұйымына бағалы қағаздар, табиғи ресурстар жатпайды.

 Лизинг лизингтік  мәмілеге қатысушылардың қарастырған  жағдайына  байланысты және  олар әрқилы болып бөлінеді:

- қайтарылатын лизинг – лизингтің бұл түрі, онда сатушы осы бұйымды кері қайтарыпала алатын болса ғана лизинг алушыға лизинг ретінде сатады;

- банк лизингі –  лизингтің бір түрі, онда лизингті  беруші ролін банк атқарады;

- толық лизинг –  лизингтің бір түрі, онда лизинг беруші ағымдағы жөндеу және оның лизинг бұйымына техникалық қызмет көрсету жұмысын атқарады;

- таза лизинг –  лизингтің бір түрі, онда лизинг  алушы ағымдағы жөндеу және  оның лизинг бұйымына техникалық  қызмет көрсету жұмысын атқарады.

 Лизинг өз нысаны бойынша ішкі және халықаралық болып бөлінуі мүмкін. Ішкі лизингте лизинг беруші де, лизинг алушы да және сатушы да Қазақстан Республикасының резиденті болып табылады. Халықаралық лизингті, негізінен Қазақстан Республикасының резидентті емес тұлғалары жүзеге асырады. Лизинг берушінің де, лизинг алушының да және сатушының да жауапкершілігі лизинг келісімшартымен, сатып алу-сату келісімшартымен және Қазақстан Республикасының заң актілерімен белгіленеді. Лизинг келісімшарты мынадай міндетті мәнді жағдайлардан тұруы тиіс, онсыз ол келісілген деп саналмайды, келісімшарт жасалатын нәрсесі; лизинг нәрсесін сатушының аты-жөні және сатушыны таңдауды кім жүзеге асырғаны көрсетіледі; лизинг нәрсесін лизингті алушыға берудің мерзімі мен жағдайы;лизинг төлемінің мерзімділігі мен мөлшері;лизинг нәрсесінің құны; келісімшарттың әрекет мерзімі; лизинг нәрсесінің лизинг алушының меншігіне өту жағдайы; лизинг ету нәрсесін суреттеу; лизинг нәрсесін ұстау және жөндеу тәртібі; сақтандыру; лизинг берушінің атына лизинго нәрсесін мемлекеттік тіркеуден өткізуін екі жақтың біріне жүктеу; лизинг келісімшарты бойынша лизинг алушының міндеттемесін орындауын бақылау үшін лизинг берушінің жүзеге асыратын шаралары; тараптардың жауапкершілігі. Қозғалмайтын мүліктер бойынша жасалатын келісім-шарттар міндетті түрде, заң актілерімен анықталған тәртіпте мемлекеттік тіркеуден өтеді. Қозғалыстағы мүліктер қойылған кепілдік ретінде міндетті түрде мемлекеттік тіркеуге жатады. Лизинг нәрсесін сатушы тікелей лизинг алушының алдында сатып алу-сату келісімшарты бойынша жауапты болады. Егер де сатушы лизинг алушының қойған талабымен келіссе, онда лизинг алушыға берілетін лизинг нәрсесінің шартын өзгерту үшін, міндетті түрде лизинг берушімен келісуі тиіс. Лизинг алушының да лизинг берушінің де сатушымен қарым-қатынасы ынтымақтасқан кредиторлар ретінде жүреді.

 Лизинг бойынша  марапаттау өз кезегінде екі  әдісте пайдаланады: не өсіп  отыратын пайыздық мөлшерлемесін,  немесе алдын-ала қарастырылған  пайыздық мөлшерлемесін.

 Бухгалтерлік есепте  қаржылық лизинг бойынша жасалатын операциялар онда қарастырылған келісім-шарттың жағдайына байланысты көрініс табады.

 

 

 

2.2 Қазақстан Республикасындағы лизингтің сыртқы жағдайы.

 

 Кәсіпкер өзіне  қажетті құрылғыларды лизингке  алу үшін келесідей екі жағдайда  шешім қабылдауы мүмкін: біріншіден, егер құрылғыларды лизингтік банкке алу банктік несие есебінен сатып алуға қарағанда неғұрлым тиімді болса, ал екіншіден, кәсіпкердің банктен несие алу үшін несиелік тарихы болмаса. Осы жерде лизингтік компаниялардың жеткілікті түрде несиелік тарихы жоқ және соған сәйкес банк несие беруден бас тартатын клиенттермен қосымша тәуекелділіктерге бара отырып жұмыс істеу мүмкіндіктерінің бар екендігі көрінеді. Бұл жағдай лизингтік бизнестің бір ерекшелігін көрсетеді.

 Еліміздегі лизингтік  қызметтер нарығында бүгінгі күні қалыптасып отырған жағдайларды ескере отырып,біз лизингтік қатынастар механизмін жетілдіру үшін неғұрлым перспективті нарықтарды бөліп қрастыруды ұсынамыз.

 

1-белгі		2-белгі
Лизингтік келісімдер:  Сегмент №1-шағын  Сегмент №2-орта  Сегмент №3-ірі	Лизингтік қызметтер  нары-  ғының сегменттері	Лизингке алушылар:  Сегмент №1-шағын  Сегмент №2-орта  Сегмент №3-ірі

 

 

 Лизингтік қызметтер  нарығы сегментердің бір белгісі  ретінде лизингтік келісімдердің  алынуына оның осы сегменттегі сұраныс ерекшеліктерін анықтайтындығы, ал екінші белгі ретінде лизингке алушылардың алынуына, олардың сұраныстарының сипатын анықтайтындығы әсер етті.

 Енді, осы суретте  көрсетілген лизингке алушы тұлғалардың  әрбір типіне неғұрлым толығырақ  сипаттама берейік.

 Қаржыгерлердің үшінші  Конгресінде ҚР-ң Елбасы Н.Ә.Назарбаев  ҚР-ң Үкіметіне және ҚР ҰБ-не  индустриялдық саясат шеңберінде  приоритеттік

маңызы бар салаларды  нақты анықтауды және оларды қаржыландыру механизмін дамытуды тапсырғаны белгілі.Элемдік  тәжірибе көрсетіп отырғандай қоғамдағы экономикалық, саяси, әлеуметтік сұрақтарды шешуде шағын бизнестің ерекше роль атқаратындығы белгілі. Шағын кәсіпкерлік жалпы экономиканың дамуының қозғаушы күші бола отырып, халықты жұмыспен қамту деңгейін қамтамасыз етеді және қоғам тұрақтылығының негізі – орта класты қалыптастыру көзі болып табылады.

 Міне осы шағын  кәсіпкерліктің дамуына әсер  ететін факторлардың бірі сәйкес  қаржылық қызметтер секторының  дамуы болып табылады.Себебі,

көптеген кәсіпорындар үшін маңызды мәселелердің бір қосымша қаражаттарының көзін іздестіру болып табылатындығы белгілі. Ал 2003 жылы қараша айындағы деректер бойынша банктік сектордан шағын бизнеске бөлініп отырған ақша қаражаттары жалпы экономикаға бөлінген несиелердің 22,7% ғана құрап отыр. Оны төмендегі кестеден көруге болады.

Шағын кәсіпкерлік субъектілеріне коммерциялық банктерден бөлінген несиелер  млн теңге

	12.99	12.00	12.01	12.02	11,03
Банктік несиелер оның ішінде: Шағын кәсіпкерге - қысқа мерзімді - ұзақ мерзімді	148830   39857 20423 19434	276218   74222 40115 34107	489417   121954 60153 61801	672407   146515 63048 83467	924283   210623 80953 120718

 

 Осы кестеден көріп  отырғанымыздай, соңғы бес жылда  коммерциялық банктерден шағын  кәсіпкерлікке бөлінген несиелер 19%-ке ұлғайғанымен, оның жалпы экономикадағы үлесі салыстырмалы түрде өте төмен. Сонымен бірге, банктерден несие алу үщін клиенттерге қойылатын талаптардың қатаңдылығы шағын кәсіпорындардың негізгі өндірісін техникалық жабдықтауға несие алу мүмкіндіктерін төмендетеді. Сондықтан бүгінгі күні шағын кәсіпкерлердің пайдаланып отырған құрылғыларының көбі техникалық және моральдық жағынан да тозған.

 Осы сегментке тән  сипаттық белгілердің бірі-шағын  кәсіпорындарды қаржыландыру күрделі  қаржылық салымдардың неғұрлым  тәуекелділігі жоғары түрі болып табылатындығы. Оның себептеріне төмендегілерді жатқызуға болады.

1.Шағын кәсіпорындардың  көбісінің кепілге қоятын өтімділігі  жоғары мүліктері жоқ.

2.Шағын кәсіпорындарда  біліктілігі жоғары мамандардың  аздылығы немесе жоқтығы.

3.Қарызға алынған қаражаттардың өз мақсатына пайдалануына бақылау жүргізудің нақты мүмкіндіктерінің жоқтығы.

 Осы себептерге  сәйкес шағын бизнеспен жұмыс  істеуге шешім қабылдаған несиелік  мекемелер мынадай мәселелерге  кездеседі:

1.Көптеген экономикалық  қаржылық ақпараттарды талдаудағы және шағын кәсіпорындардың осы ақпараттарды берудегі кәсіби деңгейлерінің төменділігі;

2.Шағын кәсіпорындардың  пайдаланатын құрылғылардың көп  түрлілігі.