Инвестицияны қаржыландыру және несиелендіру

Мазмұны

 

 

	Кіріспе	3
1	Инвестициялық қаржыландырудың  орта мерзімді лизинг қолданылуының  теориялық аспектілері	6
1.1	Инвестициялық лизнгтің мән-магынасы, тірлері және қайнар көздері	6
1.2	Инвестициялық лизингтік  артықшылықтары мен кемшіліктері	10
1.3	Қазақстан Республикасының  лизингтік инвестицияның дамуы	13
2	Тәжірибелік бөлім	17
	Қорытынды	31
	Пайдаланған әдебиеттер	33

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

 

Көптеген экономикалық әдебиеттерде лизинг ұғымы туралы ғылыми негізделген  пікірлердің болғанымен де, оның банк қызметімен байланысты зерттелген тұстары  сирек кездеседі.

Лизингтік компанияның өзін қаржыландыратын банктік мекемелерге  тәуелділігінің нәтижесінде банктік  капиталдың лизингтік бизнеске қатысуының жанама әдісі пайда болады.

Лизинг пен несие арасында айырмашылық бар. Несие беру саласында  инвестиция кез келген кәсіпкерлік  іс-әрекетке бағытталады, ал лизингте өндіріс іс-әрекетін дамытуға бағытталады. Несиелік келісімді жасау барысында  мақсатталған қаражат шығынын бақылау  қиындық туғызады, ал лизингте жалға  нақты бір мүлік беріледі.

Сонымен қатар, бірінші жағдайда несиені қайтаруға және оны пайдаланғаны үшін пайыздық мөлшерлемені қайтаруға  жүз пайыздық кепілдеме қажет,  ал екінші жағдайда сол объектінің өзі кепілдеме болып саналатындықтан  кепілдеме мөлшері лизингке сатылатын  мүлік құнынан төмендетіледі.

Несиелік келісім жасау  барысында иемденетін мүлік кәсіпорын  балансында тіркеледі, ал лизингтік  келісім жасау барысында иемденетін мүлік лизинг алушының немесе лизинг берушінің балансында тіркеледі.

Соңында несие төлемі кәсіпорын  пайдасынан алынған салық төлемінен  кейін қалған кірістен төленеді. Лизингтік  төлемдер өнімнің өзіндік құнына енеді және ол салық төлемін азайтады. Қаржы лизингі кезінде лизингтік  төлемді төлеу келісім-шарт соңына дейін жүзеге асады, тіпті ғылыми-техникалық прогрестің жетістігі лизингке алынған  мүлікті моральды тозуға ұшыртады.

Қаржы лизингі несиенің бір  нысаны ретінде қарастырылады. Халықаралық  тәжірибеде қаржы лизингі – капиталды  лизинг немесе лизингке берілетін активтің толық өзін-өзі өтейтін лизинг ретінде сипатталды. Қаржы лизингі  жалгерлік, саудалық, несиелік және өзге де экономикалық қатынастар жиынтығын  білдіреді. Бұл жерде қаржы лизингін несиенің нысаны ретінде, яғни оның қызмет етуімен және басқарылу ерекшелігімен  байланысты несиелік қатынастар жиынтығы ретінде қарастырамыз.

Қазақстан мемлекеті бүгінгі  күні лизингтің дамуына үлкен  көңіл бөлуде. Ең бастысы лизингтік  қатынастардың дамуына қажетті  заңдылықтар базасы жетілдіріліп, салық  салуға байланысты жеңілдіктер жасалды.

Коммерциялық банктерде  бүгінгі күні өздерінің лизингтік  компанияларын құру арқылы және лизингтік  операцияларды жүзеге асыру арқылы мұндай үрдістің дамуына біршама  өз үлестерін қосуда. Қазіргі кездегі  Қазақстандағы жұмыс жасайтын 20-дан  астам лизингтік компаниялардың 8-і отандық коммерциялық банктердің еншілес компаниялары болып саналады.

Лизинг бүгінгі әлемдік  экономикалық дағдарыс жағдайында маңызы бар инвестициялық саясаттың  құралы болып табылады. Лизингті дамытудың  өзектілігі қазіргі кезде отандық  кәсіпорындарды қаржыландырудың балама көзіне айналуымен сипатталады. Сондықтан  да бұл қызмет түрі өзінің экономикалық табиғаты жағынан ұлттық экономикамыздың  сауығуына және әрі қарай өркендеуіне  үлкен үлес қосатын, ал екінші жағынан  халықаралық деңгейде отандық өндірушілердің шетелдік серіктестермен жаңа байланыстар  орнатуға, оны нығайтуға ықпал  ететін қаржылық қызмет түріне жатады.

Лизинг – шетелден елімізге жоғарғы технологияларға ие құрал-жабдықтардың келуіне жол ашатын және кәсіпорынға  қаржылық өтімділігін сақтай отырып,  негізгі капиталға инвестиция жұмсаудың  балама көзі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 Инвестициялық   қаржыландырудың орта мерзімді  лизингтік қолданылуының теориялық  аспектілері 

 

 

1.1 Инвестициялық лизнгтің мән-мағынасы, тірлері және қайнар көздері

 

Лизинг – ағылшын тілінің  сөзі lease («мүлікті уақытша алу және беру») етістігінен туындайды.

Лизинг – бұл бір ұйымның (пайдаланушы-лизинг алушы) екінші ұйымға (лизингтік компания) қажетті мүлікті сатып алып, оны қолдануға беру өтінішімен байланысты мүліктік қатынастар.

Лизинг – уақытша бос  немесе тартылған қарыз қаражаттарын инвестициялауға бағытталған инвестициялық  қызмет түрі; қаржылық жал (лизинг) келісім  шарты бойынша жал беруші (лизинг беруші) анықталған сатып алушыдан мүлікті сатып алуға және жал алышуға (лизинг алушы) уақытша пайдалунуға беруді қарастырады.

Лизинг объектісі ретінде  негізгі қордың жіктеліміне жататын  жылжыма және жылжымайтын мүлік  бола алады. Тек, лизинг объектісіне жер учаскілері, табиғи объектілер, сонымен қатар нарықты еркін айналысқа тиым салынған объектілер жатқызылмайды.

Лизингке берілген мүлік  лизинг келісім шартының мерзім бойы лизинг берушінің меншігіне жатқызылады. Тек бюджеттік қаражаттар есебінен сатып алынған мүлікке мұндай шарт қолданылмайды.

Лизинг алушының немесе лизинг берушінің балансына лизингтік  мүлікті есепке алу шарты лизинг келісім шартымен анықталады.

Лизинг келісім шартында келісім шарт мерзімінің аяқталуынан  кейін немесе оған дейін лизинг алушы  лизингтік мүлікті сатып алу  құқығы қарастырылуы мүмкін.

Егер лизинг келісім шартына  қайшы болмаса, онда лизинг беруші лизингтік  мүлікті кепіл ретінде қолдануға  болады.

Лизинг беруші лизинг алушы  үшін мүлікті сатып алған кезде  мүлік сатушысына осы мүліктің анықталған тұлғаға жалға (лизингке) беруі туралы хабардар етуі тиіс. Лизинг алушыға  мүлікті жеткізгеннен бастап, оған мүліктің сапасына, жинақталуына, құрылымына, жеткізілімі уақытына қатысты, сонымен  қатар сатушы мен лизинг беруші арасындағы сату-сатып алу келісім шартын орындамаған жағдайларын талап ету құқығы да аударылады.

Лизингтік келісім шартына  қайшы келмесе, онда лизинг беруші лизинг алушы алдында мүлік сатышының  талаптарын орындауына жауап бермейді. Бірақ, егер сатышыны таңдау жауапкершілігі лизинг берушіде болса, онда сату-сатып  алу келісім шартының сәйкессіздігі  туралы мүлік сатушыға да, лизинг берушіге де талап етіледі.

Лизингтік қызмет нарығы лизингтің  әр түрлі нысандармен, лизингтік  келісім шартының әр түрлі үлгерімен  және лизингтік операцияларды реттейтін  заңдық нормалармен сипат алады.

Лизингтің түрлері келесідей  белгілері арқылы анықталады: жалға  алынған мүлікке қатысы; лизингтік  операцияны қаржыландыру түрі; лизингтік  мүліктік мүліктің түрі; лизингтік  мәміле қатысушылар құрамы; лизингке берілетін мүлік түрі; лизингтік  мүлікті өтеу деңгейі;лизингтік  операциялар жүргізілетін нарық  секторы; салықтық, кедендік және амортизациялық жеңілдіктер мен  преференцияларға қатысы; лизингтік төлемдердің тәртібі.

Жалға берілген мүлікке қатысы (немесе қызмет көрсету көлемі бойынша) лизинг жіктеледі:

• таза лизинг, мұнда мүліктің қызмет етуі бойынша барлық шығындар лизинг алушы төлейді. Лизинг алушы лизинг берушіге таза немесе нетто төлем аударады. Отандық нарықта негізінен таза лизинг көрініс табады;
• толық немесе «ылғалды» лизинг. Лизинг беруші мүлік бойынша барлық шығындар өзіне алады. Мұндай әдісте негізінен мүліктің өндірушілері қолданады. Құны бойынша толық лизинг ең қымбат қызмет түрі. Себебі, лизинг берушіде техникалық қызмет көрсету, білікті мамандарды тарту, жөндеу, қажетті шикізат пен құрылғы бұйымдарды сатып алу бойынша шығындар жоғарылайды;
• жекелей (жеке қызмет түрі), лизинг берушіге мүліктің қызмет етуі бойынша жекелей қызметтер аударылды;

Қаржыландыру түрі бойынша  лизинг жіктеледі:

• мерзімді, мұнда мүліктің бір реттік жал орын алады.
• жаңаратын (ренвольвердік), мұнда лизинг келісім шартының бірінші аяқталу мерзімінен кейін лизинг келісімі келесі кезеңге жалғасады. Белгілі бір уақыттан кейін, тозуға және лизинг алушының қалауы бойынша лизинг объектісі жетілдірілген үлгілерге ауыстыруы мүмкін. Лизинг алушы мүлікті алмастыру бойынша барлық шығындарды өтейді. Лизинг обектілер саны және оны қолдану мерзімі лизингтің тараптары арасында алдын-ала қарастырылмайды.

Қайталанатын лизингтің  түрі бас лизинг болып табылады. Бас лизингте жаңа келісім шартын жасаспай-ақ лизинг беруші жалға алу  мүлігінің тізімін толықтыра  алады. Мұндай жағдай үзіліссіз өндірістік циклді кәсіпорындары үшін маңызды. Бас лизинг лизингтік мүлікті  жедел жеткізу немесе ауыстыру, ал жаңа келісім-шартты жасасуға уақыт  жоқ кезде қолданылады. Бас лизинг шартына сәйкес, лизинг алушы жоспарланған жылдам қажеттілік туындаған кезде  лизинг берушіге қосымша мүлікті  жеткізуге туралы сұранысты жіберу жеткілікті болып табылады. Келісім-шарт жасалған кезең аяғында лизинг беруші шығындарының әр түрлігіне байланысты лизингтік төлемдер қайта есептеледі және жаңа келісім-шартқа отырады.

Мәміленің қатысушылар (субъектілер) құрамына байланысты лизингтік келесідей  түрлері бар:

• тура лизинг – мүліктің меншік иеленушісі (жеткізуші) объектіні лизингке (екі жақты мәміле) береді. Аталған мәмілені дәстүрлі лизингтік мәміле деп айту қиын, себебі мұнда лизингтік компания қатыспайды;
• жанама лизинг -  лизингке мүлікті беру делдал арқылы жүргізіледі. Аталған мәміле дәстүрлі лизингтік мәмілеге жатқызылуы мүмкін, себебі, мұнда жеткізуші, лизинг беруші және лизинг алушы қатысады;
• бөлінген лизинг (көп жақтың қатысуымен лизинг) – «левердж лизинг». Лизингтің түрі күрделі, ірі масштабты обектілерді қаржыландыруда танымал болып келеді: авиатехника, теңіз бен өзен кемелері, теміржол, бұрғы тұғырнамасы және т.б. Мұндай лизингті топтық немесе акционерлік лизинг деп те атайды. Оның сипаты – бірнеше компаниялардың (жеткізуші, лизинг беруші) қатысуы, бантерден несие қаражаттарын тартуы, лизингтік мүлікті сақтандыру және сақтандыру пулдары арқылы лизингтік төлемдердің қайтаруы. Лизингтің бұл түрі күрделігімен тән. Сонымен қатар, бөлінген лизингтің ерекшелігі ретінде лизинг беруші лизинг объектісін сатып алу үшін тек соманың бір бөлігін қамтамасыз етуін атап өтуге болады. Бұл қаражаттар акциялар шығару, оларды мәмілені қаржыландыруға қатынасын лизинг берушілер арасында тарату арқылы тартылады және шогырландырады. Лизинг объектісінің қалған құны қарыз ьерушілепмен (банктер, басқа инвсеторлар) қаржыланады. Қарыз берушілерде лизинг берушінің несиелері бойынша берешекті талап ету құқығы жоқ. Өз кзегінде, қатысушылар тараптардың көп болуына байланысты мұндай мәмілелерде қарыз берушінің сенімді тұлғасы (қарыз берушілердің әрекетін координациялау үшін) және лизинг  берушінің сенімді тұлғасы (контрагенттердің біріккен іс-әрекетін ьасқару) қатысады. Лизинг берушінің сенімді тұлғасы номиналды лизинг беруші ретінде қызмет атқарады және мұліктің меншік иеленуші мәртебесін алады. Сондай-ақ, ол акция ұстаушылар арасында пайданы бөледі.

Тура лизингтің қайтарымды лизинг түрі бар. Қайтарымды лизинг –  өзара байланысты келісім шарттар  жүйесін білдіреді; фирма (ғимараттың, құрылыстың немесе құрал-жабдықтың  меншік иеленушісі) өз меншігін қаржылық институтқа сату және осы мүлікті  лизинг шартымен өзіне ұзақ мерзімді жалға алуын рәсімдейді. Қаржылық институт ретінде банк, сақтандыру компаниясы, инвестициялық қор, лизингті оперциларды жүргізетін арнайы мекемелер  болып табылады. Қайтарымды лизинг бұл жағдайда кепілдік операцияның  балама әдісті ретінде көрініс табады. Меншік сатушысы (мәміле қорытындысы  бойынша жал алушы болады) сатып  алушыдан келісілген қаражатты алады, өз кезегінде сатып алушы жал  беруші ретінде оперцияға қатысады. Қайтарымды лизинг үлкен көлемде  және тез уақытта айналым қаражаттарына қажеттілігі бар шаруашылық жүргізуші сібъектілер үшін қажет. Қайтарымды лизингтің артықшылығы – бұл қолданып жүрген қаржыландыру көзі ретінде болуы, лизингтік операциялардың қатысушылары үшін ұсынылатын салықтық жеңілдіктерді қолдануы болып табылады.Қайтарымды лизинг банктік несиелерге қараганда аз шығынмен капитал жымсалымын қайта қаржыландыруға мүмкіндік береді. Қайтарымды лизинг кезінде жал төлемі келесідей кесте бойынша бекітіледі: инвестордың мүлігін саиып алу сомасы және инвестициялық капиталдың орташа пайда нормасы.

Мүлікті өтеу деңгейіне байланысты лизинг жіктеледі:

• толық өтеумен лизинг – лизингтік келесім-шартына сәйкес мүліктің толық немесе оған жақын деңгейде амортизацияның жүргізілуі, сәйкесінше лизинг ьерушіге мүлік құнын төлеу;
• толық емес өтеумен лизинг – лизинг келісім-шартфнфң мерзімі бойы мүліктің жекелей амортзациясының жүргізілуі және сәйкесінше мүліктің тек бір бөлігінінің өтелуі. Өтеу бөлігіне байланысты (мүліктің амотризация шартына қатысты) қаржлық және жедел лизинг түрлері анықталады;

Қаржылық (капиталдық, тура) лизинг келісім уақытына сәйкес тараптардың  өзара байланысын білдіреді. Оның ерекшелігі – мүліктің толық құнын немесе оның үлкен бөлігін амортзациясын жабатын лизингтік төлемдерді төлеу; қосымша шығындарды жабатын лизингтік төлемдерді төлеу; лизинг берушінің пайда алуы. Аталған лизингтің негізгі белгілері:

• лизинг беруші мен лизинг алушыдан басқа үшінші тараптың (мәміле объектісінің өндірушісі немесе жеткізушісі) қатысуы;
• жалдың негізгі мерзімі ішінде (яғни  жал берушінің шығындарының өтеуге қажетті мерзімі бойынша) келесім-шартты тоқтату мүмкіндігінің болмауы;
• лизингтік келесім мерзімінің ұзақтығы (көбінесе мәміле объектісінің ызмет ету мерзіміне жақын).