Торғай тарихы

Ауыл шаруашылығынан  басқа өндірістің бәрінде жұмысшылар саны қысқарды.  Жыл басымен салыстырғанда  транспортта 147% құрылыста 20%-ке өнеркәсіпте 9,1% қысқарды. Өндіріс емес салада 6,0 қысқартылып отыр. Соның ішінде білім  беру жүйесі 8,9%-ке денсаулық сақтау 7,7 қысқарды, 1996 жылы реформаларды тереңдету  және 1996-98 ж арналған орташа жедел  даму бағдарламасын орындау жөнінде  жұмыс жүргізіледі. Реформалар мен  нарықтық жаңаруларды жүзеге асыру  жолында экономикалық негізгі салаларында  өндірістің құлдырау қарқынының тұрақты  төмендету тенденциясы байқалды.

Экономикалық күш қуаттың  сәдсіздігіне қосымша облыстың шаруашылық қызметі де құлдырап отыр. Мысалы: 1996 жылы 1995 жылмен салыстырғанда өнеркәсіпте  құлдырау 29% түсті. Облыстағы 77 кәсіпорынның 23-і 41, 6 млн % өндіруді азайтты. Олар 834,5 млн теңге товарларын бере алады.

Жеңіл өнеркәсіпте жағдай төзімсіз. Мысалы, жеңіл өнеркәсіптің 95%-і қуаты толық іске қосылмаған, ол машина жасау саласында бұл  көросеткіш 75% тең. Материалдық ресурстардың жақтығы сондай-ақ тұтынушылардың төлем  төлей алмауы өнеркәсіп пен құрылым  индустриясын аяқтан шалды. Ауыл шаруашылығы  өнімдерін өңдеу 42% млн теңге азайды. Бұл жалпы өткізілген өнімнің  үлес салмағының 51,5% деген сөз.

Облыс экономикадағы дағдарыс меңдеуі астық өндіруде орын алды. Егер 1986-90 ж облыс жыл бойынша  орта есеппен 2 млн т дән жиналса 1991-1995 ж 1,6 млн т ғана астық жиналды. 1996 ж астық өндіру 938 мың т ғана болды. Бұл мұның алдындағы 5 жылмен салыстырғанда 41,3% аз. Облыста бидайдың әр гектарымен орта есеппен 5 центнерден өнім жиналған, бұл республикадағы ең төменгі көрсеткіш. Республика бойынша  Торғай облысы инфляция 1996 ж бұл  облыс 132,5% жетті. Бұл көрсеткіш сол  кезде Ақмола облысы 124,3%, Қостанайда – 124,8% болды.

Әрине экономикалық тоқырауы адамдарды тұрмысының нашарлауына  әкеп соғады. Сондықтанда облыс тұрғындары Республика бойынша төменгі сатыда тұрды. Торғай облысы тарағаннан кейін  Арқалық қаласы тұрғындарының жылу, суға, жарыққа деген зерулігі жөнінде  көп азап шекке. 1997 жылдың сәуіріне дейін облыс зейнеткерлерге 607,8 млн  теңге қарыз болды. Ал шалғайдағы аудан тұрғындары 1996 ж қыркүйегінен бері – 1879,0 млн теңге қарыз. Еңбекақы жөнінен 1997 ж 264,5 т қарыз болды. 1997 жылы Арқалық қаласының жылуға әзірлігі жөнінде айтар болсақ сол кездегі  Премьер-министр Н.Балғынбаев Арқалық  қаласына арнайы келіп Үкімет қорынан  жылу өшпес 60% қиратылып бос қалуына  әкеп соқты. Жоғарыда баяндалған керемет  ғимараттар «Универсам» зәулім үйі, 7 шағын ауданындағы аспанымен  теңескен көп қабатты өте сәулетті үйлер, «Арқалық» қонақ үйіғ көптеген өндірістік мкемелер қаңырап, тонауға  түсті. Қала құрылысын дамытқан «Торғай алюминқұрлыс» тресті шала-жансар күйде қалды.

Алай ат салысуға көптеген азаматтар, тағдыр мен нарықтың қатты  ағынынна тиісті шаралар да жасап, бейімделіп жатыр. Торғай кені аз өнімдерін эшалон – эшалонмен Павлодар зауытына жөнелдетуде. Қаладағы 2 элеватор, нан зауыты, толып  жатқан шағын диірмендер Арқалықтың жүрек соғуын тоқтатпады. «Қазақстан темір жолы» мемлекеттік кәсіпорны  Арқалық 1996 жылы жабылып қалған кәсіпорын  «Торғай алюминқұрлыс» акционерлік  қоғамына 690 теңге арнайы тапсырыс беріліп  құрылыс материалдарын өндіруге мүмкіндік берді.

1997 ж Торғай облысы  таратылған соң, Арқалық қаласы  тұрғындарының жылуға, суға, жарыққа  зәрулігі туралы 1998 ж жарық көрген  газет беттері жариялап отырды. Алайда көптеген азаматтардың  көмегінің арқасында Арқалық  тұрғындарына мол қаржы түскен  болатын. «Қазақстан темір жолы»  республикалық мемлекеттік кәсіпорны,  оның бас директоры А.Мырзахметов  Арқалық тұрғындарына, қаржы тапшы  әкімшілікке азаматтық, кісілік  танытып, Атыраудан Арқалыққа  дейін жылу отын тасымалдауға  үлкен жәрдем жасады. Мұның өзі  Арқалықтардың қыстан қысылмай  шығуына кепілдік берді. «Қазақстан  Темір жолы» мемлекеттік кәсіпорны  Арқалықтың 2 жылға жуық тоқтап  қалған өндірістік кәсіпорындарына  жөн бітірді. 1998 жылы осы кәсіпорны  «Торғайалюминстрой» акционерлік  қоғамына 690 млн тонна арнайы тапсырыс  беріп, құрылыс материалдарын  өндіруге мүмкіндік жасады. Қол  құсырып қалған 250 адам қайтадан  жұмыс орнына оралды.

Қалада жылуға, суға, жарыққа  төлемақыны жинау жұмысы да орналықтандырылды. Дегенмен 1997 жылдан бергі көлемде  Арқалықтағы бұл екпін бәсеңді, мұның өзі қала тіршілігінің әлеуметтік-экономикалық дағдарысына алып келді.

Алайда республика үкіметінің нақты пәрменді шешімдерінің нәтижесінде  Арқалықта қалыпты тіршілік орнады. Қаланың ертеңіне деген үміт сәулесі  оянды. Көптеген кәсіпорындар ашылып, халықтың ізгілігіне жұмыс жасай бастады.

2000 ж күз айынан бастап  Арқалық самалмен тыныстағандай  болып отыр. Жаңадан келген қала  әкімі Торғайдың төл перзенті  Ж.Түбекбаев өзгерістер мен ілгірі  басушылық жасады. 2000 жылдан бастап  арман болған электр жарығы  қолға алынады, электр жүйесі  қала көшелеріне де тартылып, көшелерді жарықтандырып, халықтың  болашаққа деген сенімі оянды.  Қазақ үшін салынған осынау  сәлетті қаламыздың тарих қойнауына  Отырар сияқты бере салуға  болмайтынын халық сезінді, түсінді. 

Енді экономикалық жағдайына  жеке-жеке тоқталар болсақ, ауыл шаруашылығында егіншілік 2000 ж 24 мың га алқапқа егін егілген 1 га түсімі орта есеппен 18-20 центнерден айналды. Осы жылы астық сапасы жоғары болды. 2000 ж облыс экономикасынндағы  дағдарыс меедеуі асиық өндіруде де орын алды. Егер 1986-90 ж 1,6 млн т  ғана болды. Бұл мұныңалдындағы 5 жылмен салыстырғанда 41,3% аз. Облыста бидайдың әр гектарымен орта есеппен 5 центнерден өнім жиналған, бұл республикадағы ең төменгі көрсеткіш. Республика бойынша  Торғай облысы иныляция құрығынан шыға алмаған өлкеге айналды. Инфляция 1996 ж бұл облыс 132,5 жетті. Бұл көрсеткіш  сол кезде Ақмола обл 124,3% , Қостанайда- 124,8% болды.

    Әрине экономикалық  тоқырауы адамдары тұрмысының  нашарлауына жеп соғады. Сондықтранда  облыс тұрғындары Республика  бойынша төменгі сатыда тұрды.  Торғай облысы тарағаннан кейін  Арқалық қаласы тұрғындарының  жылу, суға, жарыққа деген зерілуге  жөнінде көп арып шеккен. 1997 жылдын  сәуіріне дейін облыс  зейнеикерлерге 607,8 млн тенге қарыз болады. Ал  шолғайдағы аудан тұрғындары  1996 ж қыркүйегінен бері – 1879,0 млн теңге қарыз. Енбек ақы  жөнінен 1997 ж 264,5 т ққарыз болады. 1997 жылы Арқалық қаласының жылуға  әзірлігі жөнінде айтар болсақ  сол кездегі премьерө министр  Н. Балғынбаев Арқалық қаласына  арнайы келіпҮкімет қорынан жылу  өшпес үшін 117 млн теңге бөлді, 1997 жылы 22 сәуір Арқалық үшін қаралы  күн сияқты. Сол күннен басталған  қош қаланың 60% Қиратылып бос қолуына әкеп соқты. Жоғарыда баяндалған керемет ғимараттар «Универсам» зәуілім өте сәулетті үйлер, «Арқалық» қонақ үйі, көптеген өндірістік мекемелер қанырып, тонауға түсті . Қалатұрылысын дамытқан «Торғай аллюминқұрлық» тресті шала- жансар күйде қалды.

    Алайда ат салысуға  көптеген азаматтар, тағдыр мен  нарықтын қатты ағайына тиісті  шаралар да жасап, бейіліделіп  жатыр. Торғай пені аз өнімдерін  эшолон- эшолонмен Павлодар зауатына  жөнелтуде. Қаладағы 2 элеватор , нан  зауыты, толып жатқан шағын диірмендер  Арқалықтың жүрек соғуын тоқтатпады. «Қазақстан темір жолы» мемлекеттік  кәсіпорны Арқалық 1996 жыл жабылып  қалған кәсіпорны «Торғай аллюмин  құрылыс» акционерлік қоғамына 690 млн теңге орнайы  тапсырыс  беріліп құрылыс материалдарын  өндіруге мүмкіндік берді.

    1997 ж Торғай  облысы таратылған соң, Арқалық  қалсы тұрғындарынын жылуға , суға, жарыққа зәрулігі туралы 1998 ж  жарық көрген газет беттері  жориялап отырды. Алайда көптеген  азаматтардың көмегінің арқасында  Арқалық тұрғындарына мол қаржы  түскен болатын. «Қазақстан темір  жолы» республикалық мемлекеттік  кәсіпорны, оның бас директоры   А. Мырзахметов Арқалық тұрғындарына, қаржы тапшы әкімшілікке азаматтық,  пісілік танытып, Атыраудан Арқалыққа  дейін жылу отын тасмалдауға  үлкен жәрдем жасады. Мұның өзі  Арқалықтықтардың қыстан қысылмай  шығуына кепілдік беді. «Қазақстан  темір жолы» мемлекеттік кәсіпорны  Арқалықтын 2 жылғажуық тоқтап қалған  өндірістік кәсіпорындарына жөн  бітірді. 1998 жылы осы кәсіпорны  «Торғай аллюминстрой» акционерлік  қоғамына 690 млн т арнайы тапсырыс  беріп , құрылыс материалддарын  өндіруге мүмкіндік жасады. Қол  құсырып қалған 250 адам қайтадан  жұмыс орнына оралды. Қалада жылуға, суға, жарыққа  төлемақыны жинау  жұмысы да орталықтандырылды.  Дегенмен 1997 жылдан бергі көлемде  Арқалықтағы бұл екпін бәсеңсіп , мұның өзі қала тіршілігінің  әлеуметтік – экономикалық  дағдарысына  алып келді. Алайда республика  үкіметінің нақты пәрменді шешімдерінің  нәтижесінде Арқалықта қалыпты  тіршілік орнады. Қаланың ертеніне деген  үміт сәулесі оянды. Көптеген кәсіпорындар ашылып, халықтың ізгілігіне жұмыс жасай бастады.

    2000 ж күз айынан  бастап Арқалық самалмен таныстағандай  болып отыр. Жанадан келген қала  әкімі Торғайдың төл перзенті  Ж. Түбекбаев өзгерістермен ілгірі  босушылық жасады. 2000 жылдан бастап  арман болған электр жарығы  қолға алынады, электр жүйесі  қала қамелеріне тартылып, көшелерді  жарықтандырып, халықтың болашаққа  деген сенімі оянды. Қазақ үшін  салынған осынау сәулетті қаламыздың  тарих қойнауына отырар сияқта  бере салуға болмайтынын халық  сезінді, түсінді.

    Енді экономикалық  жағдайына жеке-жеке тоқталар  болсақ, ауыл шаруашылығында егіншілік  2000 ж 24 мың га алқапқа егін  егілген. 1 га түсімі орта есеппен  18-20 центнерден айналды. Осы жылы  астық сапасы жоғары болды. 2000 ж  қала кәсіпорындары 557,7 млн  теңгенің өнімін өндірді.   1999 жылдың  көктемінде  асфальт   бетон  зауыты іске  қосылды. 2000 жылы  қаланы  ықшамдау  мәселесі  жөнінде  арнаулы  бағдарлама  жасалды.  Осыған сәйкес  9- шы  және 7- ші  шағын  аудан  тұрғындары  тұтастай, ал 6-шы  шағын аудан   тұрғындары ішінара  орталыққа   көшірілді. Бұл  аудандарда  тұратын 15640  отбасының  жартысы  өрттен  қорғану бөлімі,   гимназиялар,  №6 мектеп  орталыққа көшірілді.  Егер бұрын жылу  жұйесі 830 мил  тонна мазут қажет болса,  қала  ықшамдалғаннан  кейін 2000  жылы  бұл бұл  сан  235 мил тоннаға  төмендеді. Облас  жабылғаннан  кейінгі  1997 - 98  жылдарға  қарағанда  2000 жыл  қалықтың көңіл күйі  жақсара  түскен. 621 адам  маусымдық   және тұрақты  жұмысқа, 773 адам  қоғамдық  жұмысқа  тартылды.  Қаланың  коммуналдық  қызмет  жұйесі  көптеген жұмыстар жұгізді.    Тұрғын  үйлер мен мәденет -  тұрмыстық объктілердің  инженерлік  жүйелері қаланы келтірілді. Жуығы  Арқалық қаласының жалу элекрт  орталығы мәртебесінен айырып, жұртылықтың  тұмыс-тіршілігі нашарлаған тұста  солардың жартысына жуығы жан-жаққа  кетті. 1999-2000 ж қалада 36,500-мың адам  тұрады. Қаланың іргесіндей бірқатар  ауылдар Арқалыққа қосылды. Сол  елді мекендердің тұрғындарын  қоса есептегенде 51300 адамға жетті. 1999 жылдың басынан бері қала 498,1 млн теңгенің өнімін өндірді. Солардың ішіндегі ең ірісі Торғай бокситінің кен басқармасы. Мұнда жұмыстар саны 1600 адам жыл сайын олар 4 млн АҚШ долларын қала бюджетіне төленеді, яғни қала бюджетінінің 70% Торғай бокситінің үлесі тиіп отырады. Қалада 130,4 мың гектар жерге егін егілген. Сол жылы мәліметтер бойынша 95 шағын кәсіпорны тіркелген. «Әліби-сенім», «Әділбек», «Бірлік – К» жауапкершілігі шектеулі серіктестіктері, Арқалық тәжірибе станциясы агротехникалық шараларды бұлжытпай орындап, әр гектарға 1518 центнер астық өндірді. Өзін-өзі қаржыландыру мәселелері қуатталынып 50 млн т құрайтын несие қоры жинақталды. Оның 20 млн т ауыл шаруашылығы саласына бөлінді. 2000 бері қала өмірінде елеулі өзгерістер болды. Ынтымағы жарасқан жерге құт дарыды. Арқалықты дамыту бағытында оның маңайындағы ауылдардың әлеуметтік жағдайы түзелді.

Ел басындағы күйзелістен  Торғай өңірінде көптеген мәден ошақтар, кітапхана, клубтар мен мектептер, бала-бақшалар, шеберханалардың жабылып  қалуы уақытша өтпелі кезеннің тарихы. Келешекте Торғай даласы даңқы әлемге жайылған гүлденген жерге, өнері  өрге басқан бағытты елге айналатындығына  еш күмән жоқ. Халқымыздың бұл  ауыртпалық өтпелі кезендегі қиындықты  жеңіп, өркениетті ел қатарына қосылатын, мәдениеті мен өнері әлемге таңдай қақтыратын, тамсамдыратын күн қашық  емес. 

ІІ.т. §2. Арқалық қаласының  мәдени дамуы.

    Республикамыз  егемендік алғаннан кейін ой  тұсауы шешілді. Тіл шідері  ашылды. Ұлттық сана-сезім оянды.  Халқымыздың ендігі жерде қиянатқа  көбейтіндігін көрсетті. Бұл күндерде  ежелден өлең десе, өнер десе  ішкен асын жерге қоятын қазақ  баласы әрі- сәрі сергелдең  күй кешпейді. Елім деп еңіреп  тұрған президенттің рухын алақанына  салып аялайтын ардақты дәстүрлерін  жаңғыртты. Әсіресе, Торғай жерінде  Ахаң мен Жақаң және Ш.Жәнібек,  Тархан, Төлек Жәуке ханның, Әбдіхаппар  ханның Торғайдағы күндеріне  орай Қазақстан Ғылыми Академиясымен  бірігіп ғылыми- теориялық конференцияның өтуі, оған қазақтық астаналық зиялы қауымның қатысып сөз сөйледі, сөз түсінер көпшіліктің қатысуы ерекше жағдайлар деп айтуға болады.

   Елбасы жарлығымен 1997 жылы «Қоғамдық татулық пен  саяси қуғын сүргін құрбандарының  еске алу жылы», ал 1998 жыл «Халық  бірлігі мен ұттық тарих жылы»  болып жарияланды. Бұл жарлықтардың  нәтижесінде А.Байтұрсынов пен  М Дулатовтың өмір жолын, еңбектерін  халыққа келер ұрпаққа жеткізуге  тағы да мүмкіндік туды. Еліміздің  тарихын, мәдениетін, тілін әлемге  паш етіп, бір саты көтеріп  тастады.

   Адамгершілік пен  рухани байлық- өмір өзегі. Сондықтан  әлеуметтік –экономикалық жағдай  қандай қиын болса да халыққа  рухани нәр сыйлайтын мәдени  шаралар жүйелі жүргізіледі. Аймақты  қоныстанған барлық ұлттар арасындағы  достық келісім-мемлекеттік ұлт  санатындағы негізгі сүйеніші, арқауы  болуы үшін аянбай тер төкті.  Бұл салада Торғай өңірі атақты  батырлар, қазақ қайраткерлері, ақын-жазушылар  шыққан ел екендігін тәрбие  саласында басты нысанға алды. Өткенімізге көз жіберіп, тарихқа  терең үңілдік. Ас ұрпаққа елді  таныту, ардақты бабаларымызды еске  алу, тарихтан ақтандықтардың  орнын толтыру бағытында игілікті  күрделі істер қолға алынды. Олардың  ішінде Республика көлемінде  өткен Ақаң мен Жақаң күндері,  белгілі қолбасшы Ш.Жәнібек, Тарханның,  Баубек пен Жәуке батырдың  тойлары, аталай келген ақындар  сәт Есенбайұлы, ұлт азаттық қозғалысының  көсемі Әбдіхаппар ханның еске  алу рәсімдері ұрпақ жадында  жаттамақ. Негізгі мақсат- дүрілдетіп  той  өткізу ғана емес, болашақ  қоғам иелерінің зердесіне он  тастау, тарихи жәдігерлер арқылы  ұлттық сана сезімде ояту, даңқты  бабаларымыздың есімін тарихта  мәңгілік қалдыру болды.