Торғай тарихы

Бағаның шектен тыс өсіп кетуі, тұрмыс деңгейінің төмендеуіне  осыдан барып көптеген әлеуметтік мәселердің шешілуінің қиындауына ұзындарған экономикалық күйзелістің адамдар көңіл-күйінің қабылдауын күшейте түсетіндігін айтпай кетуге болмайды.

Экономикалық әлеуметтік және адамгершілік проблемаларының  күрделі мәселелерін шешу кезінде  бұқаралық ақпарат құралдары  үлкен рол атқарды. Ақпарат құралдары  үкімет пен халықты мемлекеттік  және қоғамдық ұйымдарды, тұтынушылар  мен кәсіпкерлерді бір-біріне жақындатырып ажыратып дәнекерлік қызмет атқарды. Бұл  кезде қана өнеркәсіптің үлес салмағы 76% құрады. Халық тұтынатын тауарлардың  жартысынан көбі осы қалада шығарылды. Дегенмен, ақша есебінен алатын болса, қала өнеркәсібінің көлемі облыс  бюджетін толықтыруға ықпал жасай  алмады. Негізінен қуаттарда арттырып бәсекеге түсе алатын өнімдерді шығару қажет.

Көптеген кәсіпорындар бір  жылдық өнімді толық өндіре алмады. Атап айтар болсақ, «Торғай боксит кен басқармасы» кен өндіру қуаты  әлсіз, «Арна» зауытының жұмыс істеу  қарқыны баяу, «Сафалис» кірпіш зауытының  жұмыс істеуін жеделтету жөнінде  көптеген шаралар ұсынылып, қаржы  бөлінеді.

1993 жылы көтеріле бастаған 20,4 млд сомның өнімі шығарылды.  Жалпы облыс бойынша осындай  тауарлар шығару жөніндегі көрсеткіш  4,9%-ке өсті. Алайда осы кезең  ішінде 30 кәсіпорын немесе кәсіпорындардың  екіншісі тауар өндіруді 375 млн  сомға кешітіп жіберген. 1993 жылы  бағаның көтерілуі халық шаруашылығы  сомасының ақшалай табысына да  ықпалын тигізді. 1993 жылы бағаның  көтерілуі халық шаруашылығы  сомасының ақшалай табысына да  ықпалын тигізді. 1993 жылдың екінші  айында өткен жалдық осы уақыты  мен салыстырғанда ақшалай табыс  десе өсіп, 400924 мың құрады.

Облыс бойынша бірінші  тоқсан өндіріс кәсіпорындарында 785361 мың сомның өнімі шығарылды. Өткен  жылғы осы уақытпен салыстырғанда 95% өсті.

Облыс өнеркәсіп өнімін және материалдық – техникалық ресурстарды  өсу жөнінде шаруашылық келсім-шарттар  жасалып жатыр. Автокөлікпен жүк  тасу көлемі 1 жыл ішінде 13154,5 мың тонна болды. Теміржол көлігімен жүк тасу өткен жылғы осы уақытпен салыстырғанда 16%-ке келіп 471,1 т жетті.  

Несие қаржының 10 млрд жуық «Қазақ – Уранина» атындағы және басқада  беремектерді өтеуге жұмсалған, облыстан қаржы жағдайының мұндай қиындықққа душар болуының басты бір себебі көптеген шаруашылық ұйымдарының банк мекемелерінің не жергілікті басқару  органдарының басшылары ескі әдіспен  жұмыс істеуінен көрінді, сонымен  бірге Арқалық «облгаз» өндірістік бірлестігі газ қорын толықтырып отыруына назар аударылып, облыс  орталығындағы газ шаруашылығын газ толтыру скважиналарын, газ  қондырғыларын қайтадан жөндеуден  өткізіп, қысқа орайындығын жақсы  жағынан көрсетті. Темір жол станциясы  да қысқа мұқият әзірленген. Сол  кезеңдегі басты мәселе экономикалық реформаны жеделдету болып табылды. Бұл арада еңбекті ұйымдастыруды  талапқа сай жүргізгенде ғана пайда түсері анық Арқалық қаласы бойынша да транспорт қызметін көрсету  әзірше автобус қозғалысы да халықтың көңілінен шықты.

Бірақ қаладағы тұрғын үй құрылысының  нәтижесі төмен дәрежеде болды. 1988 жылы жалпы көлемі 44181 шаршы метр болатын 849 пәтер халықтың тұтынуына берілсе, 1992 жылы бар болғаны 624 пәтер, ал 1990 жылдың 1-ші жартысында не бәрі 127 пәтер 9067 шаршы  метр ғана пайдалануға берілген. Халықтың күнделікті қажеттілігі, азық-мүлік  табындағы тауарлармен қамтамасыз ешту жұмыстың ең бірі күрделі учаскесі болғаннан көрсетті. Қала әкімі әлеуметтік қорғау бөлімінің аппаратын нығайту  жөнінде мәселе қарап, күн сайын  көптеген адамдардың хал-жағдайы сұрап, тиісті көмек көрсету жөнінде  тиісті жағдайлар жасаған.

Шағын кәсіпорындар мен кооперативтердің жұмысына ерекше тоқталсақ, Арқалық  қаласында олардың саны мыңға  жуығы, олар әр жерде әртүрлі қызметтер  ретінде құрылды. Алайда олардың 90% жұмысы сатып алу-сатумен шектелуде. Іс-жүзінде бүкіл дерлік коммерцияның құрылымдар қолма қол ақшаны кері қайтармайды. Соның салдарынан қала ғана емес, бүкіл облыс осындай  қиын жағдайға душар болған.   

Арқалық қаласындағы аурухана комплексі күрделі қаржысы 25580 мың  сом болды, құрылыс монтаж жұмыстарына 18177 мың сом жұмсалды.

Экономикалық реформаның бағдарламасы Қазақстанның шаруашылық жағынан қайта өркендеуіне әлеуметтік нарық шаруашылығы негіздерін қалыптастыруға халықтың әлеуметтік жүйесін құруға бағытталды.

Осылардың барлығы экономикалық реформалары тереңдету және облыс  эжкономикалық тұрақтандыру жөнінде  алдын алу шараларын жасауды  және жүзеге асыруды талап етеді. Әсіресе бұл талаптардың қаржы-несие  санатына және ақша айналысына тікелей  қатысы бар.

Тұрғын үй коммуналдық, транспорт, жол құрылысы, байланыс және энергетика, халық ағарту, денсаулық сақтау мәдениет салаларында да көптеген мәселелердің шешімі де табылғандығы атап айтылды. Қаржы көздерін іздестіріп, бұл проблеманың  шешілуі қарастырылды.

Агралық аймақ саналатын  біздің облысымызды ауыл шаруашылық мәселеріне тоқталсақ, ірі қара мал  басын 262 мыңға, шошқаны 160 мыңға, қойды 750 шыңға, жылқыны 46 мыңға жеткізу  жоспарланған.

Сондай-ақ 130-140 сүт өндіріліп, оның 95100 мың тоннасы өткізуді, ат өндіруді 65 мың тонна мемлекетке тапсыруды көздеді. Бұл облысымыздың тұрғындарын экономикалық қиыншылық  кезінде түліктің осы түрлері  мен толық қамтамасыз етуге мүмкіндік  берді. Ал, нарықтың экономика жағдайында мал басының сонымен санасуына  тура келеді. Енді егіншілік жайлы  айтсақ осы жылдар ішінде егістік  көлемін тұрақтандырып 2100-2150 мың  га көлемде өндірді. Егіншіліктен ойдағыдай  өнім алынды. Бұл негізінен агротехникалық кешендердің ғылыми негізде талапқа  сай жоғары деғ\ңдейде жүргізілуінен  көрінген болатын.

Облыстың қаржы жағдайының қиындығын қарамастан материалдық, сол сияқты кәсіпорындар көмек көрсету  мақсатында нақтылы шаралар қолданылды. Алдындағы жылдық 1-ші жартысында ғана олардың дамуына 60 млрд теңден астам  қаржы бөлінді.                              

Дебиторлық борыштар мен  басқада өндірістік емес мақсаттар  үшін алынған 3 млн сомға жуық қаржыны  шаруашылық айналысына кері қайтару  жөнінде инфралар кешенін жүзеге асырылды. Мұның ең алдымен Торғай боксит кен басқармасы, «Арна» зауыты, ет комбинаты, астық өнімдері комбинаты  және басқада кәсіпорындарға қатысы болған.

Қалада 80% жуығы орталықтандырылған көздер арқылы жабылып отырған қолма  қол ақша дағдарысын жою мақсатында әкімшіліктер мен тиісті қызметтер  ақшаның қаладан тыс кетуіне  күрт шектеу қойды.

Көшелерді, алаңдарды қаланың  мәдениет және демалыс саябағын қала скверлерін, мөлтек аудандар ерекшелігін  ескере отырып, эстетикалық тұрғыда  безендіруге тиісті мекемелерді  араластыруға шаралап кешені жүргізілді. Дегемен бұл жерде де үйлердің сыртқы безендірілуі мен ішкі жағдайындағы шешкен күтпеген проблемалар бастап асып жатқан болатын.

Қалада өте көп күрделі  қылмыстың қалыптасқандықтан қоғамдық тәртіп орнату мәселесі әрбір адамның  оған жете көңіл бөліп, нақтылы ат салысуын талап етеді. Қала әкімшілігі мүдделі қызметтермен біріге отырып балалар мен жас өспірімдердің  тұрғылықты орындардағы жұмыстардың  белсенділігін арттыруға, мектеп ұжымдарындағы, мектеппен тыс мекемелерде, оқу  орындарында, еңбек ұжымдарында  қоғамдық құрылыстар құруға бағытталған  шаралар бағдарламасын жасап  жүзеге асырылуы жөнінде шешім қабылдады  және сол өз кезігінде орындалуы  барысы жақсы қарқынмен жүргізіледі. Сонымен бірге тағы бір мәселе қаладағы ең өзекті тіршілік көзі-сумен  қамтамасыз ету, қаладағы ең асыл буын болып табылады.

Инженерлік қамтамасыз етудің ең асыл жері – канализация, тазарту  құбырларын қуатты қосымша ағын суларды  өткізуді ұлғайтуға мүмкіндік бермеді. Қаланы электрмен және газбен жабдықтау, телефондандыру жағдайы мәз емес. Сондықтан осы мәселелердің бәрінде  нақтылы, жоспарлы жүргізіліп, алдағы уақытта халыққа ерекше қызмет көрсетілді. Қала бойынша да транспорт қызметін көрсету, әсіресе автобус қозғалысы  ерекше аландаушылық туғызды.

Соңғы жағдай бұрынғыдан күрделеніп жіберілді. Негізінен қала бойынша  қаржы жағдайы нашар күйде  болды. Ақша айналысын тұрақтандырып, сол кезде орын алған қаржы  проблемаларын шешу үшін қала әкімшілігі кәсіпорын басшылары ең шұғыл  деген практикалық шараларды  қабылдады. Ең алдымен директивелдық  талаптарды бұза отырып, 1993 жылы және одан кейінгі арналған экономикалық дамудың  жоспарын жасаған экономикасы жөніндегі  қалалық комитеттің жұмысы қайта  қаралды. Басталған экономикалық реформа  ұжымды ұйымдастыруды нәтижесінде  қала экономикасының дамуы мен жеделдеуінің тиімді жолдары табылды.

Тұрғын үй, коммуналдық, транспорт, жол құрылысы байланыс және энергетика, халық ағарту, денсаулық сақтау мәдениет салаларында да көптеген мәселелердің шешімі табылды.

1992-95 жылдары арналған  басты мәселесі экономикалық  реформаны жеделдету болып табылады. Алайда біздің республиканың  президенті айтқанындай, экономиканы  алға бастыру үшін оның нақтылы  механизмдері жүзеге асырылды. Бұл  орайда 1992-95 жылдар аралығында мемлекет  меншігінен алу және жекешелендіру  және халық тұтынатын тауарларды  молайту мәселесі айрықша роль  атқарды. Мемлекет меншігінен  алу және жекешелендіру жөніндегі  ұлттық бағдарламаға сәйкес жұмыс  істейді.

Сонымен 1993 әлеуметтік –экономикалық  жекелей алып қарастырып, ой тізбегінен өткізер болсақ, қорытындысын шығара келіп және перспективалық жоспарлау  жөнінде айтқан кезде облыстық экономикасы  мен оның қоғамдық өмірінің шешуші факторын жүзеге асырудың стратегиясы  мен тактикасын жүзеге асыру жөнінде  облыстың басшысы С.Кулагин басшылығымен жасалынған шаралардың жүзеге асыруы көзделді. Сондықтан кейінгі стратегияның жүйелі сақтауға күш жұмсалды.

Біздің Қазақстан Республикасы әрқайсысымыздың өміріміздің негізгі  заңы Конституциясы бар егеменді дербес мемлекет болды. Сондықтан оның қалыптасу экономикасын жүйенің  әлеуметтік құрылысының жаңа жағдайға көшу кезінде қоғамдық-сананы қалыптастыруға деген жаңа көзқарастың қажеттілігі туындайды. Ең бастысы адамдар туындап келе жатқан нарықтың қатынастар мен дағдарыс көріністерінің ролінің артуын жақсы түсінуде.

1994 жылы Арқалық қаласының  экономикалық-әлеуметтік халахуалы  сол кездегі мәліметтерге қарағанда  облыс бойынша өндірістің өнімі  кеміп кеткен. Мысалы 37 кәсіпорынның 21-і өнім шығару көлемін төмендеткен.  Әсіресе «Арна» акционерлік қоғамында  53%, «Проникс» акционерлік қоғамда  28,4%, «Армаш» акционерлік қоғамында  28,8% құлдырап кеткен, мұның өзі  күрделі жұмыссыздықтың артуына,  жұмысшылардың қысқаруына әкеп  соқты. Осы кездерді аталған  зауыттардың ішінде «Арна» зауыты 188 адам қысқарды. Торғай боксит  басқармасында 3500 адам жағдайдың  қиындығына қарамастан еңбекақысын  демалысқа шықты. Көптеген кәсіпорындар  мен ұйымдар, мемлекеттік қамыздандыру, банк мекемелері 1994 жылы 638 мың тенге  табыс шығып, табыстың көзі  халық шаруашылығының негізгі  саласы болып табылатын өндірістен  түскен. Оның ішінде Торғай боксит  кен басқармасы акционерлік қоғамның  үлесіне 97% «Сарыарқа» акицонерлік  қоғамы 8%, «Торғайснаб» акционерлік  қоғамы 35% немесе 130 т, «Алаугаз» акцинерлік  қоғам 412 т болды. «Торғай алюминстрой»  акционерлік қоғакмы 44%, «Торғай  сельстрой» акционерлік қоғамы 9,0 мың теңге, сауда саласы бойынша  2574 мың теңге табыс түсті. Бұл  көрсеткіш 1993 жыл мен салыстырған  5,5 есе көп. Ақылы қызмет көрсету  жөнінде айтар болсақ оның  көлемі 1994 жылы 31777, 8 мыңға, ал өткен  1993 жылы 7296 млн сом болды.

1994 жылғы есеп бойынша  өндіріс көлемі төмендеп кеткен. Осы жылы қаланың 21 кәсіпорны  1993 жылғы өнімін бермеген. Олар 138731 мың т өнімі бере алмады. Оның  ішінде Арқалық қалалық сүт  зауыты 13,8%, «Керамика» акционерлік  қоғамы 9,5%, «Торғай боксит кен  басқармасы» акционерлік қоғамы 9,4%, «Арман» акционерлік қоғамы 6,3% келіп кеткен. Транспорт халық  шаруашылығы жүктерін тасу 1423,1 мың  т немесе 1993 жылмен салыстырғанда  501% қысқарды. Теміржолмен жүк тасу  көлемі азайған 903,6 мың т жүк  тасылған. Боксит тасу 91,7 % астық  тасу 87,7% орындалды. 1994 жылы еңбекақы қоры 392,3 мың т болды. Жыл басында орташа еңбекақы көлемі 612 т 1183 теңгеге жетті.

Оның ішінде маусым айында 126,3 мың т болды.

Материалдық өндіріс саласындағы  еңбекақы едәуір мөлшерде жоғары болды. Мысалы: «Сарықопа» акционерлік қоғамында  орташа еңбекақы 2,3 мың т болды. «Торғай  боксит кен басқармасы» акционерлік  қоғамында 1,3 мың т көлік және байланыс саласында 1,2 мың т болды. Құрылыста дайындау және материалдық  техникалық жабдықтау саласында 1,5 мың т болды. Еңбекақы өткен жылмен салыстырғанда 15,4 есеге өсті.

Осы жылы қоғамдық құрылыс  пен әлеуметтік –экономикалық салада тнарық механизмінің енгізілуіне байланысты халық шаруашылықтың барлық түрінде  жеке меншіктің бірнеше тәсілдері  пайда болды.

Тұрғындарды еңбекпен қамту  жөнінде 1994 жылы Арқалық қаласында  және жер-жердегі құрылымдарында еңбекке  орналастыру жөнінде біршама  жұмыс жасалды. Олардың техникалық базасын нығайту үшін 378 мың т  жұмсалды. Осы жылдың өткен уақыты ішінде өндіріс өнімдерінің көтерме  сауда бағасы үнемі өсу үстінде  болған. Ал жалпы өндірісте ай-сайын  орта есеппен 44% өсіп отырды. Көтерме  сауда бағасы қаңтар айында 189,2%, сәуірде 155,3%, маусымда 168% өсті.

1994 жылдың бірінші жарты  жылдығында тұрғындарда қарсы  қызмет көрсетудің тарифтік бағасы  өсті. 1993 жылы осы уақытымен салыстырғанда  3026,5%-ке жетті. Ал екінші тоқсанда  бірінші тоқсанға қарағанда 271,6%-ке  артып түсті. 

Қажетті азық-түліктің 30 түрінің  ең төменгі жиынтық бағасы 676,49 теңгені  құрады. Құрама азық-түліктің құна Республика үкіметі белгіленген ең төменгі  еңбекақы көлемінің жеті есе асып түсті.

Жарты жыл ішінде құрама азық түліктің бағасы тоқтаусыз өскен. Ақылы қызмет көрсету бірінші  жарты жылдықтағы көлемі 317775 мың  т болды. Ал өткен жылы осы уақытпен салыстырғанда 7296 млн көрсетті.

1994 жылы қаңтар шілде  айлары аралығы жалпы өнім  қазіргі бағамен 538,968 мың теңге  болып, 13,9 есе өсті.

Осы жылдар аралығында тұтыну тауарларын өндіру 29,7% кеміді. Азық-түлік  тауарлары 32,5% -ке, ал өндірілмейтін  тауарлар 39,7% кеміді.