Першабытны лад

  У фінальнапалеалітычны час (пасля адступлення ледніка) Знойдзена капя 20 паселішчаў. Тэрыторыя Беларусі была вельмі слаба заселена.

  Старажытнейшымі з гэтай трэцяй хвалі засялення  тэрыторыі Беларусі былі плямёны лінгбійскай (названа па стаянцы ў мясцовасці Лінгбі ў Даніі) і грэнскай (па ўрочышчы Грэнск каля в.Ворнаўка на Кармяншчыне Гомельскай вобл.) культур.

  Плямёны лінгбійскай культуры прыйшлі  з тэрыторыі Польшчы 12 тысячагоддзяў назад і занялі значную частку заходняй Беларусі і паўднёва-заходняй Літвы.  Помнікі –  стаянкі каля в. Адрыжын і в. Опаль Іванаўскага р-на. Займаліся паляваннем на паўночнага і высакароднага аленяў, дзіка і інш. Характэрныя прылады –  рагавыя сякеры і грубыя несіметрычныя крамянёвыя наканечнікі дзідаў  з шырокай насадкай.

  Прадстаўнікі  грэнскай культуры прыкладна ў гэты ж час, 12 тыс. гадоў да н.э., прасунуліся на наша Падняпроўе з поўдня, з Украіны. Помнікі  –  Берасцянёва Аршанскага, Кісцяні Рагачоўскага і Лудчыц Быхаўскага раёнаў. Асіметрычныя з крамянёвых адшчэпаў наканечнікі стрэл, авальныя каменныя сякеры і інш. Асноўны занятак –  паляванне на паўночнага аленя.

  Некалькі  пазней, у канцы познепалеалітычнага часу, у заходняй і цэнтральнай Беларусі і на суседніх тэрыторыях Польшчы, Украіны і Літвы запанавала насельніцтва свідэрскай культуры (па стаянцы ў мясцовасці Свідры Вельке пад Варшавай), (Паўднёвы Захад і Захад Беларусі). Помнікі –  Бабровічы Івацэвіцкага, Вішнеўка Навагрудскага, Заазер'е Пінскага, Опаль Іванаўскага раёнаў. Доўгія лазістай формы наканечнікі стрэл, авальныя і са звужэннем на корпусе крамянёвыя сякеры, пласцінчатыя нажы і інш. Асноўны занятак –  паляванне на паўночнага аленя.

  Свідэрцы  адыгралі вялікую ролю ў далейшым гістарычным развіцці земляў як Беларусі, так і паўднёва-ўсходняй Прыбалтыкі.

  У пачатку  мезаліту (9 – 7 тысячагоддзе да н.э.) Падняпроўе працягвала засяляць насельніцтва грэнскай культуры. Грэнскія паселішчы знойдзены на Дняпры каля вёсак Бароўка і Дальняе Ляда Быхаўскага р-на, на р.Бярэзіне каля в.Гута Бярэзінскага і на р.Сож каля в.Ворнаўка (Грэнск) Кармянскага р-на. Займаліся паляваннем на лася, мядзведзя, дзіка і інш. Асіметрычныя (з аднабаковай выемкай на чаранку) з крамянёвых  адшчэпаў  наканечнікі стрэл (грэнскі тып),  авальныя  каменныя  сякеры   і   інш.   Пачалося выкарыстанне дробных крамянёвых укладышаў.

  У 6-5 тысячагоддзі  да н.э. Беларускае Падняпроўе і Усходняе Палессе плямёны днепра-дзяснінская ці Сожскай культуры (на  яе  аснове  ўзнікла   Верхнедняпроўская ў   неаліце).   Помнікі    Васілевічы;   Гарадок Жлобнскага, Міхайлаўка Светлагорскага раёна; Шыбаўка, Новыя Грамыкі Веткаўскага, Новы Быхаў Быхаўскага раёна, Аўраамаў Бугор Веткаўскага, Берагавая Слабада Рэчыцкага раёна, а ўсяго   – больш за 30 стаянак. Па крамянёваму інвентару –  спадчынніца грэнскай і свідэрскай культур. Каменныя наканечнікі стрэл са свідэрскімі і грэнскімі рысамі – з дакладна аграненых ножападобных крамянёвых пласцін.

  Поўнач  Беларусі ў 8 - 5 тыс. да н.э. засялялі прадстаўнікі кундскай культуры (ад стаянкі каля г.  Кунда ў Эстоніі) (лічыцца постсвідэрскай)

  Выяўлена  тры помнікі –  каля в. Замошша Верхнядзвінскаг, а в. Крумплева і на возеры Суя каля в. Плусы Полацкага раёна. Пласцінчатыя наканечнікі стрэл з перажытачнымі свідэрскімі рысамі. 3-за недахопу крэмяню – шырокае выкарыстанне прылад працы і зброі з рогу і костак. Першыя вядомыя сярод культур пахаванні (трупапалажэнне).

  Паўночны  Захад Беларусі ў 8 - 5 тысячагоддзе да н.э. засялілі плямёны нёманскай мезалітычнай культуры.  Вядома больш за 10 помнікаў – стаянкі каля в. Беліца і Збляны Лідскага, в. Нясілавічы Дзятлаўскага раёнаў, каля Сямёнава Хутара Полацкага раёнаў і інш. Характэрны лістападобныя  і  чаранковыя наканечнікі стрэл, авальныя сякеры, касцяныя вырабы.

  У познім мезаліце на паўднёвы ўсход Беларусі з Украіны праніклі нешматлікія групы прадстаўнікоў кудлаеўскай культуры. Помнікі: в. Азярное ў Любанскім раёне.  На поўдні Беларусі выяўлены стаянкі плямён яніславіцкай культуры. Помнікі: на Дняпры – Старая Лутава Лоеўскага раёна, на Прыпяці – Ляскавічы Петрыкаўскага раёна, на Бярэзіне – Красноўка Светлагорскага раёна.

  Культуры  неалітычныя  Плямёны, што ў раннім неаліце засялялі тэрыторыю Беларусі, карысталіся вастрадонным посудам, аздобленым штампаваным арнаментам. Выяўляецца блізкасць і ў крамянёвым інвентары. Гэта сведчыць, што яны былі між сабою роднасныя. Матэрыяльныя сляды іх жыцця археолагі абядноўваюць у шэраг культур. Захад Беларусі засялялі плямёны нёманскай культуры, усходняе Палессе – дняпроўска-данецкай, Магілёўшчыну і поўнач Гомельшчыны – верхнедняпроўскай культур. У Паазер'і панавалі носьбіты нарвенскай культуры Гэтыя археалагічныя культуры распаўсюджваліся і на суседнія тэрыторыі –  паўночную і цэнтральную Украіну, паўночна-ўсходнюю Польшчу, паўднёва-ўсходнюю Прыбалтыку, некаторыя вобласці захаду еурапейскай Расіі.

  На  працягу 4500 – 2000 гг. да н. э. Беларускае Панямонне і левабярэжжа Верхняй Прыпяці займалі плямёны нёманскай неалітычнай  культуры. Помнікі –  Ярэмічы Карэліцкага, Любішчыцы Івацэвіцкага, Кругліца (Лысая Гара) Стаўбцоўскага, Камень Пінскага, Добры Бор Баранавіцкага, Русакова Слонімскага і Моталь Іванаўскага раёнаў. Фармавалася на мясцовай мезалітычнай аснове. Тры этапы: ранні (крамянёвы інвентар з мезалітычнымі рысамі, кераміка з расліннымі дамешкамі ў гліне, грабеньчатыя расчосы): сярэдні (лысагорскі) (крамянёвы інвентар неалітычнага характару, гаршкі з шыйкамі, пасудзіны гладкія); позні (дабраборскі) склаўся пад уплывам культур шарападобных амфараў і шнуравой керамікі (крамянёвая індустрыя. трохвугольныя наканечнікі стрэл, сярпы, у гліне знікаюць раслінныя дамешкі, у арнаменце –  адбіткі лінейнага штампа). Наземныя жытлы авальнай формы  на берагах рыбных вадаёмаў. Аснова гаспадаркі – паляванне, рыбалоўства і збіральніцтва, у канцы існавання культуры пачалі развівацца земляробства і жывёлагадоўля.

  На  працягу 4 300 – 2000 гг. да н.э. Усходняе Палессе і Паўночны Усход Украіны займалі плямёны днепра-данецкай культуры - (купьтура грабеньчата-накольчатай керамікі). Вядома каля 250 помнікаў. Помнікі –  Слабодка Мазырскага, Юравічы Калінкавіцкага. Юркавічы Любанскага. Ложыч і Краснаселле Хоніцкага раёнаў і інш. Жытлы – невялікія наземныя або крыху заглыбленыя ў зямлю, авальныя ці прамавугольныя. Пахавальны абрад – трупапалажэнне на спіне ў яме. Кераміка – прысадзісты шыракагорлы і вострадонны гаршчок з прамым венчыкам. На адным з гаршкоў, знойдзеных каля в. Юравічы наколамі была выгравіравана кампазіцыя: Мужчына-воін, які танцуе перад качкай. Познія краманьёнцы, паляўнічыя, рыбаловы, а потым земляробы і жывёлаводы.

  Верхнедпяпроўская (рагачоўская) культура на працягу 4-га – 2-га тысяч. да н.э. займала тэрыторыю Падняпроўя. Узнікла на базе днепра-дзяснінскай (сожскай). Помнікі – Гронава Чэрыкаўскага,  Вець Быхаўскага, Струмень Кармянскага, Дубовы Лог Добрушскага, Рудня Шлягіна Веткаўскага раёнаў і інш. Насельніцтва жыло на селішчах па берагах рэк. Жытло –  драўляныя паўзямлянкі круглай або авальнай формы. Керамічны посуд –  таўстасценны вострадонны, у гліняным цесце раслінны дамешак, раслінны арнамент. Ромбападобныя трохвугольныя наканечнікі стрэл і коп'яў, сякеры, цёслы, скрабкі на акруглых адшчэпах.

  Нарвенская  культура на працягу 4000 – 2300 гг. да н.э. займала басейн Віліі і Бярэзіны Дняпроўскай, Паддзвінне, Паазер'е. ) Назва –  па характэрным паселішчы каля Нарвы ў Эстоніі. Больш за 40 стаянак. Паселішчы, стаянкі на берагах азёр і рэк. Помнікі - каля в. Зацэнне Лагойскага, Стругалапы Мядзепьскага, Галоўск Сенненскага і Асавец-4 Бешанковіцкага раенаў. Знойдзены наземныя жытлы з агнішчам. Прылады працы і зброя з крэменю, рога і косці, касцяныя і бурштынавыя ўпрыгожанні і творы першабытнага мастацтва: фігуркі змея і птушак, лася, падвескі з зубоў і сківіц бабра,  выразаны з косткі  твар жанчыны – асавецкая мадонна, драўляны ідал у выглядзе шыракатварага мужчыны. Посуд – шырокаадкрытыя прысадзістыя вастрадонныя гаршкі з грабеньчатымі расчосамі. Аснова гаспадаркі –  паляванне, рыбалоўства і збіральніцтва, у канцы неаліту –  земляробства і жывёлагадоўля. Выкарыстоўвалі рыбалавецкія сеткі, берасцяныя паплаўкі і каменныя грузілы.

  Бронзавы  век 

  Агульная  характарыстыка. Бронзавы век на тэрыторыі Беларусі пачаўся на мяжы 3-га і 2-га тысячагоддзяў да н. э. і доўжыўся прыкладна да пачатку 1-га тысячагоддзя да н. э. (7 – 6 ст. да н.э.) У гэты час паяўляюцца вырабы з медзі і бронзы, якія трапляюць на тэрыторыю Беларусі з поўдня, бо ў нашай краіне не было радовішчаў медзі і волава, сплаў якіх утварае бронзу. Так як цэнтры старажытнай металургіі знаходзіліся далёка, таму медных і бронзавых вырабау у край трапляла мала і цаніліся яны вельмі высока. Гэта былі пераважна ўпрыгажэнні, сустракаліся таксама сякеры, наканечнікі дзідаў,  далоты і цяслы, шылы, зрэдку нават мячы. Пераважная ж большасць прылад працы і зброі па-ранейшаму выраблялася з крэменю. Больш таго, у яго апрацоўцы былі зроблены ўдасканаленні – наносілася доўгая струменьчатая рэтуш, ад чаго рэжучыя і колючыя краі рабіліся асабліва вострымі.

  У бронзавым  веку шырока распаўсюдзілася ўмельства  шліфаваць камень і высвідроўваць у вырабах з крьшггалічных парод адтуліны для рукаятак. Амаль на кожным паселішчы гэтага часу можна знайсці сякеры-кліны, сякеры і матыкі са свідраваннямі, булавы. Свідравальны станок стаў другім пасля лука механізмам, які вынайшаў чалавек.

  Адной з самых характэрных  адзнак бронзавага веку на Беларусі стала паўсюднае з'яўленне пласкадоннага глінянага посуду. Значыць, у інтэр'еры жытла ўжо былі дашчаныя паліцы і сталы, а таксама агнішчы з роўным чэранем. Посуд стаў разнастайны. Вядомы гаршкі, збаны, міскі, кубкі. Гэта сведчыць аб росце побытавай культуры.

  Вельмі  важная рыса бронзавага веку ў Беларусі – паўсюднае распаўсюджанне жывёлагадоўлі і матычнага земляробства. Земляробства і жывёлагадоўля з дапаможных заняткаў ператварыліся, асабліва ў пазнейшы час, у вядучыя. Патрэба ў вялікай колькасці сякер для высечкі лясоў выклікала росквіт крэмнездабываючай справы на Краснасельскіх шахтах. Больш распаўсюджанымі сталі прадзенне і ткацтва, пра што гавораць знаходкі гліняных праселак для верацёнаў і кроснаў, адбіткі тканіны на кераміцы. Земляробства і жывёлагадоўля, першабытная металургія і крэмнездабыча спрыялі зараджэнню маёмаснай няроўнасці, вылучалі мужчыну перад жанчынай у сацыяльна-гаспадарчым жыцці роду і племя. Ужо ў раннебронзавых пахаваннях з Дняпроўя сустракаюцца надзвьгчай багатыя пахаванні мужчын-ваяроў з вялікай колькасцю медных і бронзавых рэчаў, з імпартаванымі бурштынавымі і шклянымі ўпрыгажэннямі. Пры жыцці нябожчыкі, відавочна, займалі выключнае становішча сярод супляменнікаў, маглі быць першымі сярод старэйшын, военачальнікамі, мелі пэўную ўладу ў акрузе. Сімваламі такой улады маглі з'яўляцца каменныя булавы. Усё гэта дае магчымасць гаварыць аб існаванні сталага патрыярхальнага ладу і зараджэнні родаплемянной арыстакратыі. Бронзавы век – час узнікнення першых дзяржаў у Міжземнамор'і. Як бачым, і на Беларусі існавалі элементы пераддзяржаўнай грамадскай арганізаванасці.

  Назапашванне  пэўных багаццяў, імкненне авалодаць  самымі ўрадлівымі землямі або крамянёвымі радовішчамі вялі да пашырэння міжплемянных узброеных сутычак, якія маглі перарастаць у зацятыя і працяглыя войны. Стваралася зброя, прызначаная не на звера, а на чалавека – мячы, баявыя сякеры, шыпастыя наканечнікі стрэл.

  Нераўнамернасць развіцця розных рэгіёнаў, попыт на карысныя выкапні, якія таксама залягаюць вельмі нераўнамерна, спрыялі развіццю абмену. 3 Беларусі ў Прыбалтыку ішоў крэмень, у адваротным кірунку – бурштын. Пераважна каўказскага і прыкарпацкага паходжання нашы першыя металы, а ўпрыгажэнні са шклопадобнай масы траплялі аж з усходніх берагоў Міжземнага мора.

  Новыя фюрмы гаспадарання, з'яўленне прышлага насельніцтва вялі да змен і ў духоўным жыцці. У пачатку эпохі бронзы  памерлых пачалі хаваць у магільных ямах, нярэдка насыпаючы над імі курганы. 3 сярэдзіны 2-га тысячагоддзя да н.э., пад уплывам земляробча-жывёлагадоўчых культаў, звязаных з абагаўленнем сонца і агню як жыватворных сіл, распаўсюджваецца звычай спальвання нябожчыкаў, які на Беларусі пратрымаўся больш за два з паловай тысячагоддзі – аж да ўсталявання хрысціянства. На некаторых стаянках знойдзены рэшткі адмысловых бажніц. Культавыя абрады ў іх ужо маглі практыкаваць "прафесіяналы" – язычніцкія святары.

  У бронзавым  веку працягвала развівацца мастацгва. Багатымі арнаментамі пакрываўся посуд, у тым ліку і магічнымі фігуркамі плоднасці, агню і нябесных свяціл – трохкутнікамі, крыжамі, нават свастыкамі. Пашыраны былі ўпрыгажэнні з костак, бурштыну, медзі. Удзялялася ўвага дасканаласці формы і аздабленню прылад працы і зброі. У паўночнай Беларусі, дзе мацней трымаліся архаічныя традыцыі, з дрэва і косці выразалі выявы людзей, звяроў і птушак.

  Бронзавы  век на Беларусі распачаўся з радыкальнай  змены культурнай і этнічнай сітуацыі.  У гэты час на прасторах ад Рэйна на захадзе да сярэдняй Волгі на ўсходзе і ад Швецыі і Фінляндыі на поўначы да цэнтральнай Украіны распаўсюдзіліся ваяўнічыя плямёны,  характэрнейшымі адзнакамі якіх былі баявыя лодкападобныя сякеры і посуд, аздоблены адбіткамі шнура. Археолагі ў адносінах да новых плямён выкарыстоўваюць назвы «культуры шнуравой керамікі», ці «культуры баявых сякер», а плямёны называюць «шнуравікамі». Гісторыкі часцей ужываюць назву «індаеўрапейцы». Індаеўрапейцы добра ведалі жывёлагадоўлю і земляробства, вынайшлі кола. Паводле найбольш верагоднага меркавання, індаеўрапейцы першапачаткова жылі ў Малой Азіі, якую лічаць іх прарадзімай. Яны былі паўночнымі суседзямі семіцкіх народаў Блізкага Усходу. Адсюль індаеўрапейцы рассяліліся на поўнач, часткова праз Балканы і Каўказ. На працягу 3-га тыс. да н.э. Прычарнамор’е было другой прарадзімай для заходніх індаеўрапейцаў. Менавіта ад іх рэкі Дон, Днепр, Днестр і Прут атрымалі свае сучасныя назвы. 

  Шнуравікі трапілі і на нашу тэрыторыю. Мясцовае насельніцтва пачало паступова змешвацца з імі. У выніку ўтварыўся шэраг культур шнуравой керамікі.  Найбольш прадстаўнічай і даследаванай з іх з'яўляецца сярэднедняпроўская, плямёны якой у 2400 – 1400 гг. да н.э. засялялі Беларускае Падняпроўе і Прыпяцкае Палессі, суседнія раёны Украіны. Помнікі –  могільнікі Рудня-Шлягіна Веткаўскага, Сябровічы Чачэрскага, Ходасавічы Рагачоўскага раёна. Насельніцтва жыло ў невялікіх паселішчах. Яны размяшчаліся ў поймах рэк на пясчаных дзюнах. Будавалі наземнае жытло слупавой канструкцыі. Памёршых сародзічаў хавалі ў курганах ці ў бескурганных грунтавых могільніках.