История

Кенесары Қасымүлының  қозғалысы бүкіл Қазақстанды  қамтыды. Он жылға созылған көтерілістің басты қозғаушы күші - бүқара халық  болды. Олар күшейе бастаған отарлық  езгіден, феодалдық топтардың қысымынан қүтылуға ты-рысты. Көтеріліске сонымен қатар ақсүйек өкілдері де қаты-сты. Олар көтерілісті, бір жағынан, өз мүдделеріне пайда-лану, бүрынғы артықшылықтарын қайта алу, екінші жағы-нан, көшпенді дербес феодалдық мемлекет қүруды көздеді.

1838 жылы Кенесары туының астына мындаған сарбаз жиналған еді. Олардың арасында үш жүздің қазақтары бол-ды. Кенесарыны белсенді қолдағандардың арасында Орта жүз бен Кіші жүздің белгілі рулары - Қыпшақ, Төртқара, Жағалбайлы, Шекті, Алшын, Керей, Жаппас, Бағаналы, Тама, Табын, Арғын т. б. ру тайпаларының жігіттері аз емес-ті. Олардың көпшілігі мал өсірген, егін еккен. Осыған орай, жер шаруашылығынан зардап шеккендер кедей және орта шаруалар болды. Кенесарының қол басқарған батыр-лары да халық ішінде аты кеңінен мәлім адамдар еді. Олар-дың қатарында Шүбыртпалы Ағыбай, Қыпшақтың батыры - Иман, Табынның батырлары - Бүхарбай, Тіленшіүлы Жо-ламан, Дулаттың батыры - Бүғыбай, Шапырашты руының батыры - Сүраншы т. б., Кенесарының інілері - Наурызбай, Әбілғазы, әпкесі - Бопай көтеріліске белсене қатысты.

Кенесары жасақтарында қазақтармен бірге қарақалпақ-тар, түрікмен, қырғыз, өзбек, өкілдері де аз болған жоқ. Дегенмен Кенесары барлық әдіс-амалдарын қолданып ты-рысып  бақса да, кейбір феодалдық топтарды, үш жүздің ру-тайпалык бөлімдерін біріктіре алмады. Көтерілістің ба-стапқы кезінен-ақ қазақ ақсүйектері бір-біріне қарсы күре-суші екі жаққа бөлінді: патша өкіметі әлпештеген бөлігі отарлаушы әкімшіліктің қолдауына сүйеніп, өздерінің сая-си қарсыластарын күйретуге күш салды. Кенесарының ымы-раға келмейтін қарсыластары Ақмола округінің аға сүлта-ны Қоңырқүлжа Қүдаймендин, Кіші жүздің басқарушы сүлтандары Ахмет пен Мүхаммед Жанториндер, сүлтан Бай-мағамбет Айшуақов т. б. болды. Кенесары Жетісуға өткен-нен кейін көтеріліске қарсы ымырасыздық позицияны Абы-лай ханның түқымдары, яғни езінің туысқаидары - Әли мен Сыйықта үстанды. Бірақ осыған қарамастан, Кенесары Қасымов өзінің туы астында үш жүздегі қазақ руларының едәуір бөлігін топтастыра алды. Омбы облыстық басқарма-сына қарасты сот-жазалау мекемелері жинастырған мәлі-меттер бойынша тек Қүсмүрын, Көкшетау, Ақмола, Қарқа-ралы және Баянауыл округтерінде ғана көтерілісшілерді 80-нен астам сүлтандар мен билер, ағамандар қолдаған.

1838 жылдың көктемінен  бастап Кенесары жасақтары патша  әскерлеріне қарсы алдын ала жасалған жоспар бой-ынша дәйекті күрес жүргізді. Олармен шайқаста Ақмола қаласын қиратып, Ақмола округіндегі патша әкімдерімен ауыз жаласып жүрген Қоңырқүлжа сүлтанның ауылын шап-ты. 1840 жылы күзде котерілісшілер Ырғыз бен Торғай маңында патша әскеріне, орыс әкімшілігін қолдаушы жергілікті бай-шонжарларға қарсы күресті күшейтті. Бүл түста Кенесарының аты қазақ арасында кеңінен тарап, оның беделі бүкіл қазақ даласында дүрілдеп түрды. 1841 жылы қыркүйекте Кенесары үш жүзден адам жинап, әкесі Қасым ханның өлгеніне бір жьтл толуына байланысты ас берді.О-сы астан кейін үш жүзден жиналған жамағат Кенесарыны ақ киізге салып, бүкіл қазақ халқының ханы етіп сайлады.

Кенесары  хан болып сайланғаннан кейін  ел билеу тәртібі өзгеріп, алым-салық  реформасы іске асырылды. Егіншілікті дамытуға, көрші елдермен сауда-саттық байланысын орна-туға көңіл бөлінді. Керуеншілерді тоқтатып, олардан са-лық алынатын болды.

9-тақырып.  ХIХ-ХХ басындағы ғғ. Қазақстан  мәдениетінің дамуы.

9.1. Қазақстанда  ғылым мен білімнің дамуы.

ХІХ ғасырда қазақ халқының үш көрнекті шамшырағы – Шоқан, Ыбырай, Абайлар еді. Олар көп салалы мәдениеттің  барлық саласын дамытуға үлес қосты. Оның үстіне олардың әрқайсысының мәдениетте түбегейлі айналысқан белгілі бір  бағыттары болды. Осы қызметіне қарап халық шоқанды – ғылымды дамытушы, Ыбырайды – оқу ағарту ісін дамытушы, Абайды - әдебиетті дамытушы деп бағалайды.

ХІХ ғасырда  қазақтың ауыз әдебиеті бұрынғы уақытпен салыстырғанда дами түсті.Көп замандардан  бері қалыптасып қалған халықтың ауыз әдебиеті мен жыраулар шығармаларынан нәр алған ақындардың, әншілердің, күйшілердің үлкен тобы өмірге келді. Олардың арасынан қазақ халқының әдебиеті мен өнерін дамытып, жаңа белеске көтеруге үлес қосқан, есімдері елге мәлім қайраткерлер шықты. Олар: Сүйінбай Аронұлы /1815-1898/, Ақан сері Қорамсаұлы /1843-1918/, Мұхит Мералыұлы /1841-1918/, Құрманғазы Сағырбайұлы /1818-1889/, Тәттімбет Қазанғапұлы /1815-1862/.

9.2.Саутсыздықты  жою.

1920-шы жылдардан бастап  «жоғарыдан» берілген бұйрық  бойынша одақтың көптеген республикаларында оларды мекендейтін халықтарды тарихи зердесінен айыру үшін әр түрлі шаралар жүұргізіле бастады. Мұның кесірінің барысында қазақ, өзбек, түркімен, башқұрт, татар, қырғыздардың басым көпшілігі араб жазуымен жарық көрген ата-бабаларының мұрасын пайдалануға қабілетсіз болып шықты. Медреселер мен мешіттер жаппай жабылды.

            10.1. Бірінші дүниежүзілік соғыстың Қазақстан экономикасына тигізген әсері.

1914 жылы патшалық  Ресей дүниежүзілік соғысқа тар^тЫлды. Бүл Бірінші дүниежүзілік империалистік соғыс барлық халықтарға, соньтң ішінде Қазақстанға да аса ауыр зарДаптарын тигізді. Ол патша чиновниктері мен жергілікті кімдердің және байлардың зорлық-зомбылығы мен озбырлығьін күшейтті. Соғыс қажетіне Қазақстаннан орасан көп жылқы, ауыл шаруашылық өнімдері жөнелтілді. Жергілікті халықтан алынатын салық 3-4 есе көбейді, шаруалардьщ ірі қара малы мен мал азығын соғыс қажетіне алу күшейді. Осының бәрі егістік жердің қысқаруына, ірі қара мал басының азаюына әкеп соқты. Елдің өнеркәсібіндегі жалпы күйзеліс пен ауыл шаруашылығының күйзелуі Қазақстаң экономикасын күлдыратты. Қалалар мен ауылдардағьі еңбекші бүқараның жағдайы күрт төмендеді.

Соғыс жылдары  тек Түркістаннан майдандағы әскер-лердің қажеті үшін 38 мың шаршы метр киіз, 300 мың пүт ет, 473.928 пұт балық, 70 мың жылқы, 12797 түйе күштеп алынып, майдан аймақтарына жіберілді. Қазақ шаруаларын кәсіпорындарға, бай-қүлақ шаруашылықтарына жалдап жүмыс істету күшейді.

Дүниежүзілік  империалистік соғыс елде өнеркәсіптің қирауына, ауыл шаруашылығының тоқырауына (дағдары-сына), халық арасындағы аштыққа алып келді. Жергілікті жерлерде шенеуніктер мен әкімшіліктердің зорлап алым-салық жинауы өсті. Бүл кезде әр түрлі салықтардың 10-ға тарта түрі болды. 1916 жылы 3 миллиард сомға жаңа мем-лекеттік заемға жазылу науқаны жүргізілді, олда қазақ халқының мойнына ауыр салмақ болып түсті. Бірінші дүни-ежүзілік соғыстың басталуымен байланысты қазақ халқы-на тағы бір ауыртпалық - әскери салық салды. Оның әр түтінге көлемі 1 сом 84 тиын мөлшерінде белгіленді.

Соғыс жылдарында патша өкіметі қазақтардан жерді тар-тып алуды жалғастырды. Бір ғана Жетісу облысы бойынша 1914 жылға қарай 2 миллион 703 мыңнан астам десяти-на шүрайлы жер тартып алынды. Өлкеде халықтар арасын-дағы үлттық бөлінушілік күшейді. Қазақ даласында жалпы үлттық дағдарыс пісіп жетілді.

Соғыс ауыртпалығы  Қазақстанда жүмысшылар мен ша-руалар қозғалысының өсуіне түрткі болды. 1915 жылы маусым айында Екібастүз, Байқоңыр көмір кендерінде, Спасск мыс кен руднигінде, Орынбор-Ташкент темір жолында жүмысшылардың қозғалысы бой көтерді.

Соғысқа қарсы, қымбатшылыққа және етек алып келе жатқан аштыққа қарсы қалалар  мен деревняларда қала ке-дейлері  мен майданға кеткен солдаттардың әйелдері ереуілге шықты. 1916 жылы қаңтар айында мүндай толқулар Верный, Семей қалаларында болды. Орынбор облысы Ақ Бүлак поселкесінің, Жетісу облысы Лепсі уезінің бірқатар селоларының кедейлері мен майданға кеткен әскерлердің әйелдері жергілікті саудагерлер мен көпестердің дүкендерін талкандады. Сөйтіп, қоғамдағы қанаушы және қаналушы таптар арасындағы қарама-қарсылық, бір-біріне қарсы шығу жалпы бүқаралық сипат алды.

Кәсіпорын иелерінің, жергілікті буржуазия мен феодал-дардың зорлық-зомбылығы 1916 жылы 25 маусымда пат-ша өкіметінің "Бүратана халықты мемлекеттік  қорғаныс жүмыстарына пайдалану тәртібі туралы ереже" қабылдау-ына байланысты тіпті күшейе түсті. Жүмыстан немесе әкімшілік ережелері мен талаптарын орындаудан бас тарт-қан жұмысшыларды түрмеге отырғызуға, немесе үш ай мер-зімге түтқынға алуға, болмаса айып ретінде ақша өндіріп алуға кесетін болды. Азық-түліктің екі-үш есе қымбаттауы да халықтыц наразылығын оршіте түсті.

10.2. 1916-жылғы  көтерілістің алғышарттары мен  сипаты.

Қазақ жастарын майдандағы тыл жұмысына алу жөніндегі патшаның 1916 жылғы 25 маусымдағы жарлығы халықтың шыдамын тауысып, олардың отарлау езгісі мен орта ғасырлық қанауға қарсы көтерілуіне себеп болды. Жар-лық бойынша Түркістаи мен Дала өлкесінен майданға окоп қазуға 400 мың, соның ішінде Қазақстанның далалық об-лыстарынан - 100 мыңнан астам, Жетісудан 87 мың адам жіберу көзделді. Қазақтардың тууы туралы куәлігінің жоғын пайдаланып, болыстық басқармалар мен ауыл старшындары жастарының аскандығына қармастан кедей жігіттерді майданға жүмысқа алынатын "қара тізімге қосты", ал феодалдар балаларының жасын ез бетінше үлкейтіп, немесе кішірейтіп көрсетіп, әскерге жібермеудің амалын жасап бақты. Моселен, 60 жастағы кедей шалдары 30 жаста болып, 25-30-жастағы бай балалары 50 жастағы больщ жазылды.

Майдан жүмысына қазақ жастарын алу туралы жарлық Қазақ халқының зор наразылығын  тудырды. Елде болыс-^тық басқармаларды талқандау, ауыл старшындарын, қатігез байларды өлтіру, ірі феодалдардыц иеліктеріне шабуыл жасау, жер сату жөніндегі қүжаттарды, алым-салык қағаздарын т. б. жойып жіберу секілді ашуыза әрекеттері кең орын алды. Бұл елде жаппай көтерілістерге әкеліп соқтырды.

1916-жылы қазанда Жетісудағы  көтеріліс басылып тасталды. 347 адам  өлім жазасына кесілді, 178 адам  каторгалық жұмысқа аударылды.129 адам абақтыға қамауға алынды. 23-қазанда Амангелді басқарған  15 мың көтерілісшілер Торғай қаласын қоршауға алды.

1916-жылы көтерілісшілер  саны 50 мыңға жетті. Көтерілісшілер  толықтай жергілікті аппарат  әрекетін тоқтатып тастады.Жазалаушы  отрядтар көтерілісшілерді баса  алмады.

Осылайша патша  қазақтар көтерілісін баса алмады, бірақ көтеріліс уақытында қазақ ауылдарының экономикалық-әлеуметтік жағдайы шұғыл құлдырап кетті.Көптеген шаруашылықты жазалаушылар талан таражыға салды, көтерелісшілердің бір бөлігі Қытай мен Монголияға ауып кетуге мәжбүр болды.Бұл жылдары Ресей империясындағы қазақтар саны 600000 дейін қысқарып кетті.

10.3. Ақмола, Семей және Торғай облыстарындағы  көтерілістер және тарихи маңызы.

23-қазанда Амангелді  басқарған 15 мың көтерілісшілер  Торғай қаласын қоршауға алды.Кулак  отрядтары мен жазалаушы әскер  қолынан қаза тапқандар есепке алынбады, патша жазалаушы әскерлері тек қана көтерілісшілерді емес, сонымен қатар бейбіт халықты да айуандықпен жазалап отырды. 300 мыңға жуық қазақ-қырғыздар туған жерлерін тастап Қытайға, Қашқарға жер ауып кетті. Қазақтарды тыл жұмыстарына шақырған патша жарлығын Орынборда 1916 ж.28 шілдеде алды. Торғай облысының әкімшілігі болыс басшыларын, қадірлі ақсақалдар мен ауыл старшындарының съезін өткізді, мұнда патша жарлығын жедел түрде орындауға шешім қабылдады. Бірақ қазақтар наразылығы күн сайын  өрши түсті.Торғай уезінде ірі көтеріліс ошағы пайда болды, оны Амангелді Иманов басқарды.

23-қазанда Амангелді  басқарған 15 мың көтерілісшілер  Торғай қаласын қоршауға алды. 1916-жылы көтерілісшілер саны 50 мыңға  жетті. Көтерілісшілер толықтай  жергілікті аппарат әрекетін тоқтатып тастады.Жазалаушы отрядтар көтерілісшілерді баса алмады.

11-тақырып.  Қазақстан азаматтық қарсыласу  жылдары.

11.1.Қазақстан  1917-жылғы Ақпан демократиялық  революциясынан кейінгі кезеңде.

1917 жылғы Ақпан буржуазиялық-демократиялық революциясынан кейін орнаған Уақытша буржуазиялық үкімет елдегі әлеуметтік және ұлттық езгіні жою, жер мәселесін,империалистік соғыстан шығу және т.б. кекейкесті мәселелерді шешпеді. Қазақстандағы жергілікті халықтарды саяси құқыктарынан айырған бұрынғы патша үкіметінің заңдары өз күшінде қалды. Өлкедегі казак-орыс әскерлерінің ұлан-байтақ жер иеліктері меи барлық әлеуметтік артықшылықтары толығымен сақталды. Қазақстанның ең жақсы шүрайлы жерлерін отаршыл кулактар тартып алып берген Қоныс аудару басқармасының жергілікті аппараты өз жүмысын одан ары жалғастырды. Өнеркәсіп орындарында 8 сағаттық жүмыс күні енгізілмеді. Мемлекеттік мекемелер мен мектептерде қазақ тіліне кешуге бүрынғысынша тыйым салынД^ы- Қазақ халқының өзін-өзі билеуі туралы мәселе тіпті қойылмады да. Сондықтаи Ресей мемлекетіндегі бүл жағдайларды В. И. Ленин бастаған большевиктер партиясы "Бүкіл өкімет еңестерге берілсін" - деген үранды пайдалана отырып, Уақыта Үкіметті қүлату үшін оны басты күралға айналдырды. Бүл Д!Ң барлық жерінде халық бүқарасының большевиктер жағына көптеп шығуына әсер стті. Сөйтіп, 1917 жылғы 25 занда (7 қарашада) Петроградта қарулы көтеріліс бастап Уақытша буржуазиялық үкімет қүлатылды.

Уақытша үкімет құлатылып, мемлекет билігінің кеңес-тердің қолына көшкені  тек Ресейді ғана емес, дүниежүзің бүкіл әлемді дүр сілкіндірді. Бүл оқиға бүкіл елде, оньің шет аймақтарында кеңес өкіметін қүру, нығайтумен үшта-сты. Ол көп жерлерде орталық аудандардың ықпалымен қан төгіссіз іске асты.

Революция бүкіл  билікті жүмысшы, солдат, шаруа де-путаттары кеңесінің қолына беру арқылы халықтың әр түрлі топтары мен түрлі үлттардың, халықтардың келешектегі тағдырына байланысты түрліше үмітте болуына жол ашты. Ресейдің жүмысшы, шаруа, солдаттар бүқарасы елді соғы-стан шығарып, халықтың бейбіт еңбекке оралуына, соғыс-тан бүрын, соғыс жылдарында жоқшылық пен мүқтаждық зардаптарын шегіп, әбден қажыған жағдайын түзеуге енді айқын жол ашылады деп есептеді. Ресейдің қол астында болып келген орыс емес халықтардың еңбекші бүқарасы Қазан революциясынан кейін экономикалық-әлеуметтік күйзелістен шығумен бірге отаршылдықтың бүғауынан босанып, тәуелсіздік алатын шығармыз деп үміттенді. Ал Ленин бастаған большевиктер зауыт, фабрикалар жүмысшыға, жер шаруаға, бейбітшілік - бүкіл халыққа деген үран көте-ре отырып, Ресейге тәуелді болып келген халықтар жөнінде өз бағыттарын белгіледі. Олар барлық үлттар мен үлыстардың, халықтардың теңдігі мен бостандығын, азаттығын жа-риялай отырып, оларды революция туының астынан кетпеуге шақырды.

Қазан революциясынен кейін көп уақыт өтпей-ақ елде азамат соғысы мен шетел басқыншылығының жорығы бас-талды. Бүл түста Қазақстанда Кеңес өкіметі орнап болған жоқ еді. Биліктің Кеңестердің қолына өтуі мүнда кейінірек жүзеге асты. Оның бір себебі, мүнда саналы, жақсы үйым-дасқан саны мол жүмысшы табы болған жоқ. Екіншіден, шет аймақтарда билікті кімнің алатыны жөнінде жүрт қол-дайтын бірыңғай пікір де болмады. Кейбір жерлерде авто-номия жарияланып, олардың Ресей қүрамында болатыны-болмайтыны жөніндегі мәселе ашық түрды. Мәселен, осы түста қүрылған Башқүрт, Түркістан, "Оңтүстік шығыс одағы" деген атпен Сібірде пайда болған автономиялар қазақ зиялыларын үлттық өз иелігін қүруға қүлшындырДЫ' Сөйтіп, 1917 жылы желтоқсанда Алашорда үкіметі пайда болды. Оның Батыс Казақстандағы бөлігін Халел, Жанша Досмүхамедовтар, Шығыстағы бөлігін Әлихан Бөкейханов, дхмет Байтүрсынов, т. б. басқарды.

Сонымен бірге  казақ даласында Кеңес өкіметін орнату жолындағы күресте жүріп  жатты. Соның нәтижесінде 1917 жылғы  қазаннан 1918 жылғы наурызға дейін  Қазақстан-нын көптеген аудандарында кеңес окіметі орнады.

Ресейдің орталық  аудандарынан Қазақстанға көмек  көрсету үшін Ә. Жанкелдин, В. Чекмарев, П. Кобезев және т. б. төтенше комиссарлардың келуі қазақ халқының ара-сынан  Әділбек Майкотев, Бекен Серікбаев, Сәкен Сейфуллин, Тоқаш Бокин, Ораз Жандосов, Амангелді Иманов, Әбдірахман Әйтиев сияқты көптеген күрескерлерді шығарды. Еңбекші халықтың жаңа өмір жолындағы күресіне ба-сқа үлт екілдері К. Шугаев, П. Салов, П. Виноградов, С. Журавлев, Л. Емелев, Я. Ушанов, А. Розыбакиев, В. Зин-ченко, П. Басов, И. Дубынин, тағы басқа да ондаған азаматтардың ат салысуы революцияның Қазақстанда да же-ңуіне жол салды.