История

Патша үкіметініц казақ елінің басына тәуелділік нокта-сын  біржола кигізуі 1822 жылдан 1867 жылға  дейін со-зылды. Сөйтіп, патша үкіметінің отаршылдық саясаты-ның екінші кезеңі басталды. Бүл кезде ол әскер күші арқылы елдің ішкі тірлігіне араласып, жергілікті қазақ шаруаларын қонысынан куа бастады. Олардың орнына ішкі Ресейде жоқшылыққа үшыраған орыс босқындарын әкеп орналастырды.

Отарлаудың осы  әскери-әкімшілік кезеңінде патша өкіметінің тірек пункттері ретінде әскери бекіністердің іргесі қалана бастады. Оларды түрақтандыру үшін шекаралық белгілермен бөлді. Біртіндеп бекіністер Қазақстанның ішкі аймақтарына тамыр жайды. Бастапқы кезде бүл бекіністер Орал, Ертіс сияқты өзен-арналарына орналасты. Ал кейінірек патша өкіметініц отарлау саясатының күшеюі нәтижесінде әскери қамалдар салу Қазақстанның батыс, солтүстік-шығыс аймақтарын тегіс қамтыды. 1744 жылы Орынбор қаласы, 1752 жылы Петропавл қаласы салынды. Ресейдің Шығыс Қазақстан жеріндегі экспансиясы бұрынғысынан неғүрлым күшейе түсті. 1752 жылдан бастап Оңтүстік Алтайдың, Ертістің жоғарғы ағысындағы Үлбі, "Үктырма және Нарым бойьшдағы жерлердің Ресейге қосылғаны туралы ресми түрде жарияланды. 1760 жылы Өскемен бекінісінен Телецк коліне дейін бекіністер салына бастады. Келесі 1761 жылы Өскеменнен Зайсан көліне дейін ҮКтырма шебінің бекіністері пайда болды.

8.2.Абылай  ханның біртұтас қазақ мемелекетін  құру әрекеттері.

Абылай хан (1771-1781ж.ж.) қазақтың мемлекеттелігін сақтап, берік ұстау мақсатында данышпандық саясат жүргізді. 1740-жылы, 1756-жылы Орынборда Ресеймен жақсы көршілес болу жөнінде және оны сақтай отырып, Әбілмәмбет ханмен бірге Қытаймен бейбіт қатынаста болу жөнінде келісімдерге қол қойды. 1733-1734 ж.ж. ұлы жүздің бірнеше сыйлы адамдары Ресей бодандығына көшуге ниет білдіреді. 1734-жылы 10-маусымдағы императрицаның грамотасында ұлы жүздің ірі ру басыларының орыс бодандығын қабылдағандығын жариялады.Бірақ, ұлы жүз жерінің Ресейден алыс орналасуы, халықаралық және ішкі жағдайлардың қиындығына байланысты ұлы жүз шын мәнінде Ресейге кейінірек қосылды.

8.3.Ұлттық  бостандық үшін күрес жолындағы  көтерілістер.

XVIII ғасырдың 30-шы жылдарында, Кіші жүз Ресейге Қосылғаннан кейін, патша өкіметі қазақ жерін игеру үшін зерттеу жұмыстарьш жүргізу, қазақ даласы арқылы Орта Азияға өтетін сауда жолдарын ашу, бүл жолдардың қазақ жерін басып өтетін аймағында балығы, шабындығы, егіске қолайлы жерлері мол өзендер бойынан бекіністер салу си-яқты шараларды жүзеге асыра бастады. 1744 жылы Орьщ-бор қаласы салынды. Ол орыс патшасының отарлау саяса-тын жүргізу үшін, қазақ жерінде қүрылған әкімшілік орьщ. дары орналасқан орталыққа айналды. Одан кеп қашық емес Ор өзенінің бойынан Орск бекінісі бой көтерді. Орал қала-сынан Өскеменге дейінгі 3,5 мың шақырым қашықтықтағы Жайық, Ертіс өзендерінің жағалауларында көптеген ірі әске-ри бекіністері салынды. Оларда патша үкіметінің отар ел-дердегі қол шоқпарлары - казак-орыстар орналастырылды. Жайық бойындағы жақсы жерлерге жайғасып алған казак-орыстар қазақ ауылдарына дүркін-дүркін шабуыл жа-сап, малдарын айдап әкетіп, адамдарына зорлық-зомбылық жасады. Оның үстіне патша өкіметінің шенеуніктері мал өсіріп отырған шаруалардың шүрайлы жерлерін тартып алып, қысым көрсетті. Патша өкіметі қазақтарды "ішкі жаққа" Жайық сыртына өткізбей оған тиым салды, қазақ ақсүйектері бір бөлігінің қүқықтарына қысым жасалды. Кіші жүздің ханы Нүралының да халыққа тізесі батты. Оның адамдары елдегі шаруаларды алым-салықпен зар илетті. Осының бәрі халықтың наразылығын күшейтіп, жаппай көтерілуге әкеп соқты. Көтерілістің басты қозғаушы күші-қарапайым көшпенділер болды. Соньшен қатар азаттық қоз-ғалысқа патша өкіметінің қысымына шыдамаған би, стар-шын және батырлар қатынасты.

Көтерілістің  басты мақсаты - ғасырлар бойы Кіші жүз жерінде қалыптасқан жерді пайдалану жүйесін қалпына кел-тіру, Орал казак-орыс әскерінің қазақ жерлерін басып алу-ын тоқтату, Нүралы хан мен оның сарайындағы ақсүйек-тердің озбырлығына шек қою еді.

Көтеріліс басында Кіші жүздің Байбақты руынан шык-қан Сырым батыр /1742-1802 жж./ түрды. 1783 жылы бүл көтеріліс басталғанда - Сырым ақыл тоқгатқан, орнықты, елге өзін танытқан, сөзін тындатқан беделі зор адам болған. 1773-1775 жылдардағы Е. Пугачев көтерілісі кезінде орыс шаруа-ларының азаттық идеясын қолдап, оған катысқан қазақтар-дың арасында Сырымньщ болғаны туралы да үзік-үзік деректер бар. Соның бірі шаруалар көтерілісін басуға басшылык еткен орыс әскерлерінің даңқты қолбасшысы СуворовтыН граф Панинге жазған хатында /1775 ж. 22 маусым/: "Сырым бастаған қарулы топтар тосыннан келіп шабуыл жасайды, тез арада жоқ болады. Оның артынан куғанмен ешкім жете алмайды", - деген анықтама келтірілген. Бүдан әрі қолбас-шы: "әскерлерге мынадай бүйрық бердім: реті келген бірде-бір колайлы сәтті қүр жібермей, бүгіннен бастап Сырым батыр бастаған өз беттерімен кеткеи үры-қары қырғыздар-ды кай жерде кездессе де, қапдайлық алысқа қууға тура келсе де, оның өзін үстап алып, тамырына балта шауып немесе сол жерде олтіріңдер дедім", - дейді.

Бүл айтылғандар Сырымның көтеріліс  кезінде белгілі адам болғанын, оныц орыс әсксрлерін де тыныш қалдыр-мағанын, сонымен біргс азаттық күресіне көтерілген орыс шаруаларымен бір тілектес болғанын байқатады.

Батыс Қазақстанда үлт-азаттық  кетерілісі басталған кезде Сырым Байбақты руының старшыны болатьш. От тілді, орақ ауызды, болмысында батыл да батыр, шешендігімен аты шығып дүрілдеп түрған кісі ексн. Кіші жүзде ол айтты де-ген үшқыр да үтымды сөздер аз болмаған. Сырым қазақ-тың небір кемеңгер, дана адамдарымен жақын болып, олар-дың ақылын тыңдаған. Солардың бірі Тама руынан шық-қан Малайсары би Сырымға: дүниеде адамды адам ететін үш қасиет бар, соны бойыңа дарытсаң, халық алдында сый-лы боласың - депті. Ол қандай қасиеттер? - деп сұрағанда, би: олар - ар, намыс, парыз. Тағы бір ақылым, жақын жүргенді жаралама, алыстағыны қаралама!-деген екен.

Ар-ожданына, намысына дақ түсірмей, халқының алдын-дағы азаматтық парызына әрқашан адал болған Сырым бірге туған апасына үйленген Нүралы хан жақыны болса Да, хан мен халықтың біріне таіщау жасауға келгенде ой-ланбастан халық жағына шыққан, халыққа тізесін батырғ-андарды, зорлық-зомбылық жасағандарды аямай жазалаған. Осындай озбырлығымен аты шыққан Шағанов деген ^рал казак-орыс атаманып қолға түсіріп, Хиуа хандығына ^Үлдыққа сатып жібереді.1783 жылдың көктемінде қазақтардың Орал бекінісі жел^С]не шабуылы басталды. Ағамандар Тасболат пен Ерболат "астаған қазақ жасақтары Гирьяль бекінісіне шабуыл жасап,ондағы солдаттарды түтқынға алды, малдарын айдап кетті.

Осы кезде қазақтардың ашық түрде  патшаға қарсылығы үлкен аумақта  жүрді. Олардың бағыты Жайықтың төменгі ағысындағы бекіністерге және Ор бекінісінің ауданына бағытталды.Сырым Датұлы өзіне 2700 адамнан тұратын әскер жинаса, негізінен барлығы 6000 көтерілісшілер болған. Сырым Датұлы бастаған кіші жүздегі қазақтардың көтерілісі Ресей патшалығының орталық саясатына қарсы болған алғашқы ашық көтеріліс.

          Еділ өзенінің төменгі Каспийге құятын аймағын 1635 Жьілдан бастап Жоңғар шапқыншылығы кезінде бөлініп қалған қалмақ ру-тайпалары мекендеген болатын. Оны қазақтар Қалмақ қыры деп атады. 1771 жылы бұл жердегі қалмақтар екіге бөлініп, бір бөлігі Қазақстан жері арқылы өздерінің туып-өскен отаны - Жоңғарияға барып қосылды. Ал, екінші бөлігі батысқа қарай ығысып, Дон даласына көшіп кетті. Осы босап қалған жерге 1801 жылдан бастап, патша өкіметінің рұқсатымен Кіші жүздің Бөкей сұлтан басқарған бес мың қазақ шаруашылықтары қоныс аудар-ды. Мүның өзі Ішкі /Бөкей/ орданың құрылуына бастапқы негіз болды.

Бөкей ордасы жан-жағынан  Астрахань, Саратов, Орьщ-бор губернияларының жерлерімен, Орал бойындағы патша әскери бекінісімен және Каспийдің солтүстік жағалауын-дағы балық кәсіпшілігі аймағымен шектесті. Оның ауқымы шығыстан батысқа қарай 350 шақырым және солтүстіктен оңтүстікке қарай 200 шақырым жерді алып жатқан ықшам әрі шағын хандық болды. Орынбор әкімшілігінің қолдауы-мен Бөкей сүлтан 1812 жылы өзі қүрған орданың ханы болып сайланды. 30-шы жылдардың аяғына қарай мүнда 20 мыңдай шаруашылық пен 80 мың адам қоныстады. Бірақ жер мен жайылымдар біркелкі бөлінбеді. Қысқа мерзім ішінде жердің үштен екі бөлігі қазақ феодалдары мен орыс помещиктері Юсупов пен Безбородконың жекеменшік иел-ігіне өтті.

Оралдьщ әскери мекемесі Үлкен және Кіші өзен бойын-дағы, Қамыс-Самар көлі төңірегіндегі  жерлерді казак-оры-стардың пайдалануына алып қойды. Жерге байланысты өткір дағдарысқа басқа да маңызды зор жағдайлар келіп қосылды. Бүл кезде патша үкіметі Ішкі орда мен Кіші жүзді басқаруды өздерінің мүдделеріне қарай бейімдеп жатты. Дистанциялар /аралық басқару жүйесі/ қүрылып, оның ба-стығы қызметі енгізілді. Жайык езені бойындағы жерлерді Орал казак-орыс әскері иемденді. Қазақтарға Жайық өзені-нен өтуге және казак-орыстардың өзен жағалауындағы бел-деулеріне көшіп келулеріне қатаң тиым салынды.

Бүдан басқа  қазак шаруалары орыс помещиктері  мен қазақ сүлтандарынан жалға  алған жерлерінің қүны үшін уақтылы  есеп айырысуға тиісті болды. Тек  есеп айырыск-аннан кейін ғана олар помещиктер мен қазақ байларыныН жеріне өздерінің малдарын бағуға рүқсат алды. Қанаушы таптар өкілдері қазақ ауылдарынан арендалық ақыны жыл-дан-жылға өз қалауынша ала бастады, олардан айыптар, әр _түрлі салықтар жинап отырды.

1815 жылы Бөкей  хан қайтыс болды. Осыдан кейін  хан-дык билік оның баласы Жәңгірге  көшті. Бірақ оның кәме-летке толуына дейін орданы уақытша Бөкей ханның туған інісі Шығай сүлтан басқарды. 1824 жылы Жәңгір патша үкіметінің жарлығымен хан деп жарияланды. Жәңгір хан тағына отырған соң, патша әкімшілігінің қолдауымен, ха-лыктың қоғамдық омірі мен түрмысының жекелеген жақ-тарын, сондай-ақ жергілікті басқарудың дәстүрлі жүйесін қайта қүруға кірісті. Ол кошпенділердің отрықшылануын, олардың орыс хуторлары сияқты мекендер салуын, кырда пішен шабуын, ағаш өсіруді, малдың түқымдарын асыл-дандыруын және ауыл шаруашылығы қүрал-саймандары-ның жаңа түрлерін алдыруды, мектсптер, училищелер, ме-шіттер ашуын жәие ауылдарда мал санының артуына, сау-дағіың және басқарудың жаңа фомаларына көшуді көтер-меледі. Ол патша өкімет орындары мен қазақ шонжарла-рының мүдделерін жаца әдістермен үштастыруға күш сал-ды.

1827 жылы Жоңгір  хан Нарын күмындағы Жасқүс  ме-кенінде түрақты хан ордасын  орнатып, елді осы орталык-тан басқаратын болды. Сол жылы хан кеңесі күрылып, оған 12 ата Байұлы руларынан бір-бір биден кірді. Ханға 12 старшын, сондай-ақ бірпеше базар сүлтандар қызмет етті. Оның татар белімі жәнс жалпы бөлімнен түратын өз кен-сесі болды. Кеңсе жаныида арнаулы тергеуші штатта түрды.

Жәңгір хан 1845 жылы өлді. Бүған дейін Қазақстанның барлық бөліктерінде хандық билік жойылған болатын. Өкіметтік топтар ішкі Ордада хандықты жоюды үйғарды, хан билігі орыс шенеунігі баскарған Уақытша кенестін Қолына көшті.

Патша үкіметінің жергілікті феодалдар мен шонжарла-рға сүйене отырып, барынша күш сала жүргізген саясаты орталық езгінің күшеюіне, қазақ бүқарасының наразылығьіна әкелді.

Наразылық жер  дауынан басталды. Ішкі Ордада қазак  байлары мен орыс помещиктері  ең қүнарлы жерлерді өздеріне алып алған-ды. Кедей шаруаларға қүнарсыз жерлерді қалдырған еді

       XIX ғасырдың 30-шы жылдарында патша өкіметі Қазаі станда отарлау саясатын онан ары өрістетіп, қазақ халқының саяси дербестігін біржола жоюға бағытталған шара-ларды кеңінен жүргізе бастады. Әбілқайыр, Абылай хан-дармен жасасқан шарттардағы Қазақстан жеріне кірмеу, солдат алмау, тек салық төлеу жөніндегі міндеттемелер аяқ асты етілді. Қазақ жерінде әскери шептер, бекіністер салы-нып, шұрайлы жерлерге патша өкіметінің қол шоқпары бо-лып келген казак-орыстарды қоныстандыру шаралары жүр-гізілді. Ресейдің қазақ жеріндегі әкімшілігі өзен-көлдерді, құнарлы жерлерді, орман-тоғайды өз қармағына алды, ал оны пайдаланған казақтарға салық салынатын болды.

Әкімшілік басқару  жүйесін қайта қүру барысында  қазак жерлері округтерге бөлінді. Бүл округтер Батыс-Сібір және Орынбор генерал-губернаторлығына қарады. Олар қазак жерінде "бөліп ал да билей бер" деген отаршылдық қағида-ны бүлжытпай іске асырды. Алдымен қазақ жерін сырты-нан қүрсаулап көптеген бекіністер салынды. Іргелеп ішке кіріп айнала қоршау-қүрсау орнатқан Ресей отаршылдары Абылай көз жүмғаннан кейін Қазақстанның ең бір шүрайлы жерлеріне бекіністер салуға кірісті. Сөйтіп, Ырғыз, То-рғай, Акмола, Көкшетау, Ортау, Қарқаралы бекіністері бой көтерді-

Қазак жеріне кеулеп еніп келе жатқан патша  екіметінің отаршылдық саясатына ашық қарсы шыққан Абылай хан-ныи баласы Қасым болды. Ол патша әкімшілігіне хат жа-зып, кісі жіберіп, оларды түсінісуге, пәтуаға шақырды. Қазақтың ежелгі қоныстарына бекіністер салуды, қазақ жер-леріне казак-орыстарды әкелуді, олар арқылы халыққа қысым көрсетуді тоқтатуын талап етті. Оның бүл хаттары-на жауап болмады, жібсрген адамдары қайтарылмады. Сон-да барып, Қасым патша өкіметіне ашық қарсы шығуды ой-лады. Ол бүл күресте Қоқан хаидығына сүйенбекші болды. Патша өкіметі тарапынан қысым көре бастаған ол 40 мың үймен Қоқан хандығыыың қол астына көшіп барды. Оның діні бір, тілі бір қоқандықтардан күткен үміті ақталмады. Олар оның қайсар үлдары Саржан мен Есенгелдіні, кейіні-рек озін өлтірді. Медрсседе оқып жүрген ұлы Кенесарыны /1802 жылы туған/ Ташкеит түрмесіне қаматты.

Қайырымды адамдардың комегімен абақтыдан аман шыққан Кенесары ата мекені Ұлытауға келіп қоныстанды. Осы Ұлытауда жүріп, ол оз өмірін қазақтың тәуелсіз ел, дербес мемлекет болуы жолындағы күреске арнады. Ол Ре-сей сияқты аса қуатты ірі мемлекетпен күресу - қазақтың үш жүзінің күштерін біріктіруді, едәуір қүрбандықтарды, тек әскери ғана емсс, сонымен бірге дипломатиялық күш жігерді де талап ететінін ой таразысыиан өткерді. Кенеса-ры Қазақстан патшалык Ресейге де, Орта Азия хандықта-рына да тәуелді емес, олармен тең қарым-катьшаста болу керек деп есептеді. Ол патша әкімдеріне жазған бір хатын-Да: Есіл, Нүра, Ақтау, Ортау, Қарқаралы, Қазылық, Жарқ-аиың, Обаған, Тобыл, Қүсмүрын, Ақият, Тоқзақ сияқты ата-бабаларымыз мүра еткен жерлер қазіргі патша түсында оізден тартып алыиып, бекіністер салынды. Күн сайын 'здің жерлерімізді басып алып, әскери қамалдар салу арқ-ылы халықты ашыидыруға жол берілуде. Мүның өзі біздің елешегіміз үшін ғана емес, бүгінгі тіршілігіміз үшін де Қаутті болып отыр деп көрсетті.Патшаның жазалаушы отрядтары мен жергілікті сүлтанрдың озбырлығы туралы айта келіп тағы бір хатында ол былай деп жазды: "1825-1840 жылдар аралығында олар біздің ауылдарымызды 15 рет тонауға, талауға салды. Мұндай қысым мен тонауға, талауға, кісілерімізді өлтіруге шыдай алмаған біз бетіміз ауған жаққа көшуге мәжбүр бол-дық. Бірақ, олар бізге мұнда да тыныштық бермеді. Сон-дықтан мен, Қасымұлы қолыма қару алып халқымның ұлы күресін басқаруға шықтым". Бұл хаттан Кенесарының пат-ша үкіметіне ашық қарсы шыққанын көреміз.

Кенесары көтерілісінің  басты мақсаты - патшалық Ре-сейдің қүрамына қосылып үлгермеген аймақтардың дербестігін сақтау, қазақ жерлерін бекіністер мен жаңа ок-ругтік билеу арқылы жан-жақты отарлауды тоқтату еді. Сондай-ақ Кенесарының тағы бір көздеген мақсаты - қоқандықтардың тепкісіндегі Оңтүстік өңірдегі қазақтарды бо-сатып, оларды Қазақ хандығына қосу еді.