Армияның  тылындағы тәртіпті қамтамасыз ету  үшін ерекше жасақ құрылып, қазіргі ішкі істер әскерлерінің міндетін атқарды. Әскерде шаруашылық мәселесімен айналысатын арнайы бөлімдер болды. Әскерді жасақтау кезінде түріктердің аймақтық және рулық күрылымы басшылыққа алынды. Әрбір тайпа мен рудың көшіп-қонатын жайлауы мен қыстауы белгіленді. Әрбір рудан ондық, жүздік бөлімдер, ал ірі рулардан мындық бөлімдер жасақталды. Жорық кезінде әрбір онбасы немесе жүзбасы өзінің қарауындағыларды жорыққа қажетті азық-түлікпен, т.б. қажетті заттармен қамтамасыз етуге міндетті болды. Ал аймақ билеушілері жорық алдында мыңбасылардың орынбасарларына айналып, тәртіптің сақталуын қадағалады.

     Әскер құру кезінде ұсақ рулар мен тайпалардың бірнешеулері біріктіріліп отырды. Ал керісінше ірілері бірнеше топқа бөлінді. Ең ірі әскери бөлім /түмен — 10 мың адам/ өте сирек жағдайда ғана бір тайпадан құралатын. Тайпаларды бөлу кей жағдайда олардың арасындағы ауызбіршілікті жою үшін әдейі ұйымдастырылды. Шыңғыс хан соғыс даласында түскен олжаның жауынгерлерге теңдей бөлінуін қатты қадағалады. Түрлі шайқастарда бірге соғысқандықтан жауынгерлер қанды көйлек жолдасқа айналып, рулық ала ауыздық ұмытылып отырды. Осылайша бір-бірімен шайқасып отыратын өзара ала ауыз түркі-монғол тайпалары Шыңғыс хан тұсында үнемі сыртқы жаумен соғысу нәтижесінде бір халық болып бірікті. Ал әскер бөлімдеріне басшы сайлау кезінде осы бөлімдерді құрайтын негізгі рулардың ішінен ең ақылдылары мен тәжірибелілері іріктелінді.

     Сөйтіп  әскер жасақтау кезінде түріктің рулық құрылыстың ерекшеліктері сақталып, тек кейбір толықтырулар ғана енгізілді. Өзара туысқандар бірыңғай болғандықтан, бұл бөлімдердің ішкі тәртібі тұрақты болды, әрі жауынгерлер бір-бірінің отбасылық жағдайын жақсы білетін еді. Өз міндетін дұрыс атқара алмаған қолбасшыны Шыңғыс хан дереу орнынан алып, дәрежесін төмендетті. Оның орнына басқа басшы сайланды. Оның әскербасыларына қандай талап қойғандығы мына сөздерінен-ақ байқалады: "Есухабайға жететін ешкім жоқ. Ол жорық кезінде шаршау дегеннің не екенін білмейді. Аштық пен басқа да көптеген қиындықтарға тіпті де мойымайды. Нөкерлер мен жауынгерлер арасында қиындыққа шыдауда оған тең келетін ешкім жоқ. Сондықтан оған әскерді басқартуға болмайды. Егер басшы адам жауынгерлердің жорық кезінде аштық пен басқа да қиындықтардан қалай жапа шегетіндігін сезіп біле алмаса, түсінбесе, яғни осы қиындықтардың барлығын қатардағы жауынгер сияқты өз басынан өткізбесе, ондай адам әскерді басқара алмайды"³⁰.

     Енді  Шыңғыс ханның "Билік" заңынан бірнеше үзінді келтіре кетейік:

     3-бап.  Жүздіктің, мыңдықтың, түменнің бектері /қолбасылары/ жылдың басы мен соңында біздің жиынымызға келмесе, әскерді басқара алмайды. Өзеннің жағасында, суға батқан тас секілді не қалыңға кірген жебе секілді әрекетсіз отырған адамда ақыл болмайды. Ондай адам бұйрық бере алмайды.

     4-бап.  Өз үйін дүрыс басқарған адам  иелігін де дұрыс басқарады. Ал он адамды дұрыс басқарған адам мындық пен түменді де дұрыс басқара алады.

     Бұл баптардан біз Шыңғыс ханның жыл сайын өтетін әскердің дайындығына үлкен мән бергенін әрі кіші әскербасылардың адал қызметі арқасында әскери қызмет дәрежесінің сатылап жоғары өрлеуіне мүмкіндік туғызылғандығын көруге әбден болатындығын байқай аламыз.

     6-бап.  Әскердің ондыққа, жүздікке, мындыққа, түменге бөлінуі барлық уақытта қатал сақталуы қажет. Бұл тәртіп әскерді кез келген уақытта тез арада жинауға және басшыларын белгілеуге көмектеседі.

     7-бап. Жорықтың басында әрбір жауынгер кімге бағынса, содан қару алуға міндетті. Ол бұл қаруды жақсылап күтіп, шайқас басталар алдындағы байқау кезінде өз басшысына көрсетуге міндетті.

     8-бап.  Әскербасылардың рұқсатынсыз бірде-бір жауынгердің жаудан қалған заттарды тонауға қақы жоқ. Тонауға рұқсат берілген жағдайда әскербасы олжаны барлық жауынгерге бірдей етіп бөліп беруге міндетті. Әрбір еркек әскер болуға міндетті. /Ерекше жағдайда ғана босатылуы мүмкін/.

     9-бап.  Егер біреу шайқас кезінде садағын, қорамсағын т.б. қаруын түсіріп алып, байқамай қалса, артта келе жатқан жауынгер оны алып, иесіне апарып беруге міндетті. Олай істемеген жағдайда, өлім жазасына кесіледі.

     17-бап.  Соғысқа қатыспаған кез келген  еркек белгілі бір уақытқа  дейін әскердің пайдасына тегін жұмыс істеуге міндетті.

     18-бап. Әрбір оскербасы жорыққа шығар алдында қарауындағылардың қару-жарақтарын, ат-көліктерін тіпті ине-жібіне дейін тексеріп шығуға міндетті. Керек-жарақтарын толық алмаған жауынгер жазалануы тиіс. Жеңіл қару мен киім-кешекті әр жауынгер өз есебінен алуы керек.

     21-бап.  Ханның бұйрығын орындай алмаған әскербасылар мен мемлекет қызметкерлері қызметін дұрыс атқара алмағаны үшін өлім жазасына кесіледі.

     22-бап.  Ол әмірлерді /бектерді/ әскердің басына қойып, олардың басқаруына ондықты, жүздікті, мыңдықты берді.

     24-бап.  Ол әмірлердің мына нәрселерді істеуіне тиым салды: билеушіден басқамен оның рұқсатынсыз қарым-қатынас жасауына; оның рұқсатынсыз қарым-қатынас жасайтын болса, өлім жазасына кесіледі.

     Кейіннен  Шыңғыс ханның мұрагерлері бұл заңдарды бағынған халықтарға да енгізді. Соның арқасында Шыңғыс хан ұрпақтары ұзақ уақыт биліктен кеткен жоқ.

     Шыңғыс  ханның өз айтуынша, алғашында оған 13 мың отбасы бағынған 20 жылдың ішінде олар 720 елді өздеріне бағындырып, әскер саны 130 мыңға жетті³¹ /122, 109/.

     Әскер жасақтау кезінде әрбір он үйден  қажеттілік бойынша бір немесе үш жауынгер шығуға тиіс. Ол өзін-өзі тамақпен қамтамасыз етуге міндетті. Жауынгерлер жалақы алған жоқ, қайта өздері мал басына қарай салық төлеп тұрды: әр жүз бастан — бір бас. Соғыс кезінде түскен олжаның бір бөлігі ханға беріліп, қалғаны барлық жауынгерлерге тең етіліп бөлініп берілді.

     Монғолдардың  күші жөніндегі неғұрлым нақты деректерді XIV ғасыр басында өмір сүрген парсы тарихшысы Рашид-ад-Дин қалдырған. Ол Иран билеген хулагидтердің уәзірі болды да, бізге жетпеген монғол мәліметтерін пайдаланды. Атап айтқанда, Иран хандарының қазынасында сақталған "Алтын дафтар" /Алтын дәптер/ деректеріне сүйенеді. Оның деректері бойынша Шыңғыс ханның өлер алдында 129 мың жауынгері болған. Бұл цифр "Монғолдың құпия шежіресінде" келтірілген мәліметтермен сәйкес келеді. Ондағы мәліметтер бойынша Шыңғыс ханда 1206 жылы 95 мың әскер болды деп көрсетілген.

     Монгол  оскеріндегі XII ғасырда-ақ қалыптасқан  әскери және аймақтық тәртіпке Еропа халықтары XIX ғасырға дейін жете алмады. Олардан Шыңғыс ханның екі артықшылығы болды: а) түрік монғолдардың әскери көшпелі өмірі; ә) рулық-тайпалық құрылым.

     Билік пен жасақ заңының бізге жетпеген де көптеген баптары болған. Бұл баптардың барлығын да жауынгерлер мен әскербасылардың міндеттері көрсетілген. Плано Карпини Шыңғыс ханның әскери заңының қаталдығын сөз еткенде, қолбасшының бұйрығынсыз оның байрағы көтерілмей, бірде-бір жауынгердің майдан даласынан кетпейтіндігін жазған. Осындай тәртіптің нәтижесінде Шыңғыс хан аса үлкен табыстарға қол жеткізді. "Менің орнатқан тәртібім Көк тәңірінің қолдауымен жүзеге асты. Соның көмегімен ғана мен жер бетінде құрметке бөлендім", — дейтін ол³².  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ҚОРЫТЫНДЫ

     Шыңғыс  хан 1227 доңыз жылы 72 жасында қайтыс болды. Өлер алдында ол өзінің ордасына кіші ұлдары Үгедей мен Толыны, немересі Исикке аканы /қайтыс болған Жошының ұлы/ шақырып алып, соңғы өсиетін айтты. /Шағатай бұл бас қосуда болған жоқ. Ол бұл кезде Монғолиядағы ордада билеуші болып қалған/.

     "Балаларым  менің! Бұл соңғы жорықта менің Көк Тәңіріне кететін уақытым таянды. Мен сендер үшін бір шетінен екінші шетіне жету үшін бір жыл жүріп әрең жететін үлкен патшалық құрып нығайттым. Менің сендерге мынадай өсиетім бар: жауды талқандап, досты көбейтер кезде бәрің бір ауызды болыңдар. Сонда патшалықтарың баянды болып, еркін өмір сүресіндер. Менің мұрағерім Үгедейді хан тағына отырғызыңдар. Оған және мен жасаған жасақ заңына еш уақытта сатқындық жасамаңдар. Опасыздық жасасаңдар, патшалықтарың күлге айналады". /122, 165/

     Өз  орнына мұрагер таңдауды Шыңғыс хан Хорезм жорығының алдында ойластырған болатын. Бұл жөнінде оған әйелі Есуй: "Хан, сен таулар мен өзендерден өтіп, алыс елге жорыққа кетіп барасың. Егер сенің атың осы жорықтардан кейін аталмай қалса, орныңа төрт ұлыңның қайсысын мұрагер етіп қалдырар едің?" — деп сұраған. Шыңғыс хан мұрагерлікке Үгедейді лайықты деп тауып, оның мінезінің жайлылығын, елмен тіл табыса білетіндігін тілге тиек етті. Үгедейдің мұрагер болуы жайындағы ұсыныспен бәрі де келісті. Алайда Шыңғыс ханның бұл шешімі кейіннен ол құрған ұлан-байтақ мемлекеттің ыдырауына алып келді. Дегенмен оның бұл өсиетін ұлдары мен немерелері көп уақыт бұлжытпай орындады. Атап айтқанда, кейін Үгедейдің орнына хан тандағанда, ол менің ұрпақтарымның ішінен ең лайықтысын таңдай біліп, ұсынындар", — деп /99, 180/ деп өсиет етті. Ол таққа мұрагерлікке лайықты адамды өз ұлдарының ішінен көре алмай отырғандығын жасырмай айтты. Ал Құбылай өз ұлын мүрагерлікке бекітер кезде: "Шыңғыс хан бізге мұрагерлерді таңдауда заңды мұрагерлерді уақытында әрі ең тандаулы, яғни лайықтысын сайлауды өсиет еткен", — деп, оның аманатын еске салды.

     Шыңғыс хан Азияның жартысынан астамын бағындырып, жүз миллионнан астам халықты билегенімен, еш уақытта сән-салтанатпен өмір сүрген емес. Әсіресе, Хорезм мемлекетін бағындырған кезде оның әскербасылары мен мұрагерлері сән-салтанатқа үйірленіп, әлемдегі ең таңдаулы Дамаск семсерлерімен, Бұқара және Самарканд шеберлері соққан ою-әрнекті аса қымбат қару-жарақтармен қаруланды. Әдемі қаруларды ұнатқанымен Шыңғыс хан күнделікті өмірде қарапайым көшпенділер секілді киініп, далалықтардың салт-дәстүрлерін берік ұстанды. Балалары мен немерелерін отырықшылардан, әсіресе қытай мәдениеті ықпалына түсіп кетуден қатты сақтандырып отырды.

     Шыңғыстың қайсарлығы мен қаталдығы, қан құмар қатыгездігі де осал емес. Ғұн сайыны Мүде мен Ескендір Зұлқарнайындай әкесін өлтірмесе де, әкесі бар, шешесі бөлек Бектерді, артынан ерген Хасар мен өгей әкесі Меңліктің Хөхөчу әулиесін өлтіріп, ата жауы татарлардың еркек кіндіктісінен арба доңғалағынан асқанының басын қырқып, Хорезмнің қамалын аларда, Шағатайдың үлкен ұлы Магадаганды өлтірген қала тұрғындарын қыруға жарлық береді. Ал Қытайды қан сасытып, Пекинді айдан астам көк жалынға тұншықтырады. Ауырып жатқан Жошыға әлсін-әлі шапқыншы жіберіп, ақыры қаралы хабар жеткенде қатты қайғырыпты. Егер Жошы 1227 жылдың басында өлгені шын болса, оны Шыңғыс тауда естіген ұлы хан, одан жеті ай өткенде таңғұт елінде өледі. Шыңғыс ханның шытырман тарихының осы бір тұсы жұмбақ.

     Сөз соңында, тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйініне келсек, Шыңғыстай шытырман тарихы бар, қаталдығы мен қаһармандыгы басым, көшпелілердің күдірлі керуенін бірде ілгерілетіп, кейде кері шегіндірген құдіретті қолбасшының шын тарихы күні бүгінге дейін толық айқындалмай отырғанын айту ләзім.

     Қорыта  келгенде, монғол империясының құрылуы дүние жүзілік тарихтағы аса ірі оқиғалардың бірі болды. Тарихта бірінші және соңғы рет Қиыр Шығыс, Алдыңғы Азия, Шығыс Еуропа елдері бір мемлекеттің қол астына бірікті. Монғолдардың әскери өнерді жетік меңгеруі, темірдей тәртіп, сол кездегі ең соңғы үлгідегі қару-жарақ, қолбасшылардың тактикалық және стратегиялық шеберлігі, ел билеуші хандардың біліктілігі — міне осының бәрі Шыңғыс хан мен оның мұрагерлерінің бірнеше ондаған жылдар бойы ешкімнен жеңілмеуі әрі екі ғасырдан астам уақыт дүние жүзіндегі ең құдіретті мемлекет құру себебі міне осында. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР TI3IMІ

1. Аманжолов К.Р., Тасболатов А.Б.  Қазақстанның әскери 
   тарихы. Алматы, 1999. - 320 б.
2. Аманжолов К.Р., Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. 
   Алматы, 1996. Т.1. - 271 б.
3. Аманжолов К.Р., Рахметов Қ. Түркі халықгарының тарихы. 
   Алматы, 1997. Т.2. - 288 б.
4. Алланиязов   Т. К.   Очерки   военного   дело   кочевников 
   Казахстана. Алматы, 1997. - 94 с.
5. Бартольд В.В. История турецко-монгольских народов. Соб. соч. Т.5. М., 1928, с. 87-219.
6. Бартольд  В.В.  Тюрки:  двенадцать лекции  по  истории турецких народов Средней Азии. Алматы, 1998. - 192 с.
7. Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. СПб., 1900. - с. 45
8. Бейсебайұлы Ж. Қазақ шежіресі. Алматы, 1994. - 160 б.
9. Варейкис И., Зеленский С. Национальные и государственные размежавание Средней Азии. Ташкент, 1924.
10. Веселовский Н.И. Очерк историко-географических сведении о Хивинском ханстве от древнейщих времен до настоящего. СПб., 1877.
11. Вельяминов-Зернов В.В. Исследование о Касимовских царях и царевичах. СПб., 1863-1866. - 558 с.
12. Владимирцев Б.Я. Чингиз хан. Берлин, 1922. - 175 б.
13. Гумилев Л.Н, Древняя Русь и Великая степь. М., 1989. - 785 с.
14. Иванин М.О. О военном искусстве при Чингиз хане и Тамерлане. Алматы, 1998. - 252 с.
15. Инсус Ясаши. Көкжал. Алматы, 1992.
16. Карпини П. История монголов. М., 1957. - 211 с.
17. Книга Марко Поло. Алматы, 1990. - с. 95, 654
18. Кумеков Б.Е. Государство кимаков IX—XI в.в. по арабским источником. Алма-Ата, 1972. - 156 с.
19. Кычанов Е. Жизнь Тэмучжина, думавшего покорить мир. Алма-Ата, 1992. - 128 с.
20. Қазақ Совет Энциклопедиясы. Алматы, 1972. Т.1-12.
21. Қазақстан тарихы. Алматы, 1996. T.I. - 544 б.
22. Левшин А. И.  Описание киргиз-казацских или  киргиз-кайсацких орд и степей. Алматы, 1996. - 656 с.
23. Мағауин М. Қазақ тарихының әліппесі. Алматы, 1995. - 208 б.
24. Монғолдың құпия шежіресі. А., 1998. - 244 б.
25. Мирза Мухаммед Хайдар. Тарихи Рашиди. Ташкент, 1996. - 727 с.
26. Мыңжан Нығмет. Қазақтың қысқаша тарихы. Алматы, 1994. - 400 б.
27. Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречии, СПб., 1893-1911.
28. Рашид-ад-Дин. Сборник летописей. М., - Л., 1952. - с. 145, 215, 237
29. Рубрук Г., Карпини П. Путешествие восточной страны. Алматы, 1993. - 248 с.
30. Тюрки в Монгольской империи Чингизхана и его преемников. XIII—XIV в.в. Алматы, 1989. - 36 с.
31. Утимиш-хаджи. Чингизнаме. Алматы, 1992. - 296 с.
32. Хара-Даван Э. Чингиз хан, как полководец и его наследии. Алматы, 1992. - 272 с.
33. Халид Курбангали. Тауарих хамсе /бес тарих/. Алматы, 1998.
34. Чайковский А. Далекое прошлое Тюркестане. СПб., 1896.
35. Юдин В.Н. Орды: Белая, Синяя, Серая, Золотая. Алма-Ата, НН КазССР. 1983. - 192 с.
36. Тынышпаев М. Материалы к истории киргиз-казахского народа. Ташкент, 1925. - 15 с.
37. Уәлиханов Ш.Ш. Таңдамалы шығармалар жинағы. Алматы, 1985. - 560 б.