Такім
чынам у адзначаны перыяд канчаткова
аформілася заканадауча феадальнае
землеуладанне. Селянін стау поунасцю
залежны ад землеуладальніка, стау
прыдаткам да зямлі. На плечы
прыгонных лажыліся усе расходы
па абеспячэнню шляхты, дзяржавы
і царквы. Невыносныя умовы жыцця
штурхалі сялянства на барацьбу
за паляпшэння свайго становішча,
як скрытую барацьбу, так і абкрытую
– паустанні.
Развіцце
гарадоу Беларусі . Арганізація рамяства
і гандлю.
Становішча
і роля гарадоу у дзяржаве
і іх уплыу на палітычную
і эканамічную сітуацыю зауседы
з’яуляуся паказчыкам аугльнага
эканамічнага стану. Гарады канцэнтравалі
у сабе рамяство і гандаль
, аказвалі дзейнасны уплыу на развіцце
культуры.
Першая
палова XVII стагоддзя з’явілася у
Беларусі часам хуткага развіцця
гарадоу. У сярэдзіне XVII стагоддзя
на тэрыторіі Беларусі налічвалася
не менш як 462 гарадскія паселішчы
(у другой палове XVI ст.- 382).У гэты
перыяд гарады выконвалі наступныя
функцыі: гаспадарчая, адмістрацыйная,
культурная, ваенная.
Развіццё
гарадоу Беларусі у другой
палове XVIII ст. праходзіла пад знакам
пераадолення глыбокага крызісу,
які быу вынікам ваенных катаклізмау
сярэдзіны XVII—пачатку XVIII ст. Значныя
спусташэнні беларускім гарадам
прыносіла i барацьба магнацкіх груповак.
Саслоуе
мяшчан звычайна павялічвалася
за кошт вольных сялян, уцекачоу
i прыгонных.
Да першай
паловы XVIII ст. яго мелі усе буйныя
i шмат якія з сярэдніх гарадоу.
Згодна з каралeycкiмi граматамі
на магдэбургскае права, магістрат
быу вышэйшым органам самакіравання,
пад уладу якога передавался
усе жыхары горада. На справе
пад юрысдыкцыю магістрата не
падлягалі сяляне, якіх пасяліу
у горадзе феадал (мяшчане прыватных
"юрыдык"), а таксама татары
i яурэі, што жылі асобнымі абшчынамі
i мелі свае судова-адміністрацыйныя
органы. Побач з магдэбургскім
правам існавалі мясцовыя нормы
права, традыцыі звычаі унутрыгарадскога
жыцця.
Сярэдневяковы
беларускі горад меу супярэчнасці,
якія з'яуляліся падмуркам вострай
барацьбы паміж гараджанамі. Да
ix ліку адносіліся наступныя: 1) маёмасная
няроунасць; 2) захоп багацеямі гарадской
улады i выкарыстанне яе у cвaix
мэтах; 3) феадальныя "юрыдыт", не
падначаленыя магістрату; 4) шматнацыянальны
склад мяшчан.
Саслоуе
мяшчан складалася з заможных
вярхоу (багатыя купцы i частка
майстроу), сярэдняга пласта (пераважная
частка майстроу i гандляроу) i беднаты.
За межамі гарадской абшчыны
знаходілася самая абяздоленая
i бяспрауная частка гараджан
— наёмныя людзі занятыя на
падзённых работах (землякопы,
вадавозы, грузчыкі, перавозчыкі i т.д.).
Плябеі не мелі правоу гараджан,
i таму на ix не пашыраліся саслоуныя
правы i прывілеі.
Карыстаючыся
аслабленнем гарадоу у цэлым
i органау ix самакіравання у прыватнасці
феадалы i прадстаунікі каралеускай
адміністрацыі умешваліся у справы
магістратау, падрываючы тым самым
правы гарадскіх абшчын. Жыхары
гарадоу плацілі падаткі, выконвалі
натуральныя павіннасці, неслі вартавую
ахову гарадоу, давалі падводы
для каралеускіх паслоу, кватэры
службовым асобам i салдатам пры
пастоі. Цяжкімі для мяшчан былі
розныя зборы, якія спаганяліся
магістратам для гарадскіх патрэб.
Багацеі з магістрата, вядома, перакладалі
увесь цяжар падаткау i паборау
на рамесна-гандлёвы люд. Гэта
вяло да сутыкненняу паміж
магістратамі i гараджанамі, з аднаго
боку, i переходу мяшчан у падначаленне
свецкіх або духоуных феадалау
— з другога. Таму, нягледзячы
на барацьбу гараджан за абмежаванне
юрысдыкціі феадалау , феадальная
уласнасць у гарадах не толькі
захавалася, але яшчэ i узрасла. Да
сярэдзшы XVII ст. пад прыватнымі "юрыдыкамі"
у Гродне i Віцебску знаходзілася
больш за палову мяшчан. Пераход
гараджан пад прыватную юрысдыкцыю
пазбауляу ix ад паборау i зборау,
якія устанауліваліся магістратам
на тыя ці іншыя патрэбы
горада, у той жа час не пагражау
забаронай рамеснай i гандлёвай дзейнасці,
стратай асабістай свабоды.
Асновай
эканамічнага жыцця гарадоу былі
рамёствы i гандаль. У крыніцах
таго часу упамінаецца каля 200
прафесій i спецыяльнасцей: па апрацоуцы
металу — 41, дрэва - 27, скураной
i футравай вытворчасці — 25 i г.д.
Беларускія майстры былі добрымі
знауцамі сваей справы, ix вырабы
вызначаліся дакладнасцю, трываласцю,
тонкасцю апрацоукі. Была прыкметнай
спецыялізацыя асобных гарадоу.
Для Гродна, напрыклад, былі характэрны
будаунічыя прафесіі, Віцебск i Полацк
мелі добрых спецыялістау па
абслугоуванню рачных партоу, Мінск
i Слуцк славіліся гарбарнымі i кушнерскімі
прафесіямі.
Гарадкія
рамеснікі жылі пад пастаяннай
пагрозай беззаконня, самавольства
i вымаганняу шляхты. З дургой
паловы XVI стагоддзя рамеснікі для
абароны сваіх інтарэсау аб’ядноуваюцца
у так званыя цэхі. Звычайна
у цэхі уваходзіла 60 - 70 чалавек,
але былі цэхі i па 130 — 150 рамеснікау
якія дзяліліся на майстроу, чалядшкау
i вучняу, паміж iмi таксама бесперапынна
была барацьба.Майстры мелі ва
уласнасці прылады працы і
майстэрні, дасканала валодалі
прафесіяй. Цаxi былі трох тыпау:
спецыялізаваныя (адной прафессі),
аб'яднаныя (дзвюх i больш блізкіх
прафессій), зборныя (розных прафесій).
Цэхавыя статуты не толью рэгламентавалі
вытворчую дзейнасць цэха, але
i імкнуліся ахоуваць cвaix рамеснікау
ад канкурэнцыі на рынку.
3 другой
паловы XVIII ст. узрасла таварнасць
рамяства, што у сваю чаргу
садзейшчала выкарыстанню наёмных
ратботнікау, што сведчыць аб
пачатку развіцця капіталістычных
адносін. У гэты перыяд пачанаецца
разлажэнне цэхавай сістэмы рамяства.
Колькасць цэхау прыкметна зменшылася
да канца XVIII ст. Калі у Магілёве,
напрыклад, раней налічвалася
17 цэхау, то У 80-я гг. XVIII ст. ix
было толькі 9. У той жа час
колькасць рамеснікау, якія не
уваходзяць у цэхавую арганізацыю,
значна узрасла. Такое становішча
павялічвала канкурэнцыю i садзейшчала
разбурэнню сярэдневяковай арганізацыі
вытворчасці.
Новай
з'явай у эканамічным жыцці
Беларусі было зараджэнне у
XVIII ст. мануфактурнай вытворчасці,
заснаванай на раздзяленні працы
i ручной тэхніцы. Мануфактура
садзейшчала павышэнню прадукцыйнасці
працы i паглыбленню яе грамадскага
раздзялення, падрыхтавала да
машыннай вытворчасці
Пачатак
стварэнню на Беларусі мануфактурнай
прамысловасці паклалі буйныя
феадалы, яюя валодалі багаццямі
i танную рабочую сілу – прыгонных
сялян. Першым прадпрыемствам мануфактурнага
тыпу на тэрыторыі Беларусі лічацца шкляны
завод у Налібоках . Завод быу пабудаваны
у пачатку 20-х гг. XVIII ст. жонкай канцлера
Вялікага княства Літоускага Ганнай Радзівіл.
У канцы XVIII ст. на заводзе працавалі некалькі
дзесяткау чалавек i выраблялі больш за
100 назвау розных вырабау.
Другой
мануфактурай на Беларусі па
часе стварэння быу Урэцкі
шкляны завод, які пачау дзейшчаць
у канцы 30-х гг. XVIII ст. На гэтым
прадпрыемстве галоуную увагу
звярталі на вытворчасць дарагой
крыштальнай пасуды, дэкаратыуных
шкляных вырабау.Асабліва славіся
завод cваімі люстэркамі.
У 1751
г. князь Міхаіл-Казімір Рдзівіл
заснавау у Слуцку фабрыку
паясоу, якія карыствліся вялікім
попытым. На фабрыцы было 24 станкі,
якія абслугоувалі слуцкія мяшчане
i прыгонныя сяляне. У канцы XVIII
ст. слуцкія паясы экспанаваліся
у Парыжы на сусветнай выставе
i атрымалі высокую адзнаку.
Мануфактуры
Беларусі у XVIII ст. у сваей аснове
былі феадальнымі прадпрыемствамі.
Большасць з ix работнікау складалі
прыгонныя сяляне. Аднак некаторыя
мануфактуры мелі асаблівасці,
характэрныя для капіталістычнай
вытворчасці — параунальна высокі
узровень вытворчага абсталявання,
тэхтчнае раздзяленне працы, аплата працы
з улікам кваліфікацыі, а у асобных выпадках
- здзельная аплата.
Купцы,
як і рамеснікі стваралі свае
аб’яднанні – брацтвы ці гільдыі.
купецкія супольнасці імкнуліся
да манаполіі у межах свайго
горада і яго пераферыі. Члены
купецкіх таварыствау прыносілі
прысягу на вернасць гораду
і свайму цэху, карысталіся пэунымі
прывелеямі , мелі на утрыманні
адзі ці некалькі культавых
будынкау. З атым як купцы вядуць
гандаль наглядалі “інстыгатары”,
якія разглядалі скаргі на
купцоу, правяралі гандлевыя аперацыі,
купецкія і агульна гарадскія
вагі, бязмены, якасць таварау і г. д.
Гандлёвыя
сувязі Беларусі у сярэднявеччы
былі разнастайныя, але найбольш
трывалыя i працяглыя былі сувязі
з Расіяй, Польшчай, Левабярэжнай
Украінай, Рыгай, з крашамі Заходняй
Еуропы. У Заходнюю Еуропу з
Беларусі вывозілся жыта, пянька,
лес i іншыя тавары сельскай i лясной
гаспадаркі. Значны зрух адбыуся
у накірунку знешняга гандлю,
якім займалася гарадское купецтва
3 Pacii на Беларусь завозілася футра
i саматканае сукно, грубае палатно,
абутак, кажухі, ніткі, мыла i г.д., з
Польшчы - сукно, палатно, жалеза,
сталь, свінец, медзь, волава i г.д.
На пачатку XVII ст. замежным гандлем
займалася каля 800 купцов з 30 гарадоу
Беларусі Пастаяннай пагрозай для купецтва,
як i для рамеснікау, было самавольства
магнатау i шляхты, якія рабавалі купцоу,
разганялі кірмашы i гандлёвыя арганізацыі
У барацьбе з самавольствам феадалау з
мэтай аховы cваix гандлярскіх інтарэсау
у шэрагу гарадоу (Магілёу, Пінск i інш.)
ствараліся цэхі купцоу, якія рэгулявалі
парадак куплі i продажу таварау, адносіны
паміж купцамі i іншыя справы.
У дрогой
палове XVIII стагоддзя гандаль ажывіуся.
Гэтаму садзейнічала аднауленне
сельскай гаспадаркі , развіцце мануфактуры,
паляпшэнне сродкау зносін. На
унутраным рынку значную ролю
адыгрываюць кірмашы, найбольш
буйныя у Мінску, Шклове, Бешанковічах,
Зэльве. Ажыуленню гандлю садейнічау
шэраг мер , прынятых дзяржавай
у гэтым напрамку. У 1766г. на
Варшаускім сейме была прынята
пастанова аб усталяванні у
ВКЛ адзіных мер і вагі. Парушальнікам
пагражау штраф.
У наступны
перыяд, менавіта у XVII - XVIII стагоддзях
беларускія гарады увайшлі у
стан страшэннага разбурэння, што
прынесла дваццацігадовая смута
1648-1667 гг. Значна скарацілася колькасць
гарадскога насельніцтва. Так напрыклад
у Наваградскім ваяводстве было
знішчана 42,8% дамой, ад 50 да 70% дамау
стрцілі за гадывойнау Полацкае,
Віцебскае , Мсціслаускае ваяводствы.
Сеймавымі пастановамі 60-х гадоу
XVII ст. 20 беларускіх гарадоу, у
тым ліку i самыя буйныя, былі вызвалены
на 4 гады амаль ад ycix дзяржауных
павіннасцей. Аднауленне гарадоу
тармазілася палітычнымі i эканамічнымі
умовамі тагачаснага жыцця: палітычным
ладам Рэчы Паспалітай, самавольствам
шляхты, пашырэннем фальварачна-паншчыннай
сістэмы.
Перш
за усё пасля ваеннага спусташэння
краіны пачалі аднауляцца мястэчкі,
а з буйных гарадоу - Магілёу,
Віцебск i Гродна. Большасць гарадоу
i мястэчак да сярэдзшы XVIII ст. заставалася
яшчэ у заняпадзе, які быу
выкарыстаны феадаламі i каталіцкай
царквой для пашырэння свaix уладанняу.
У пачатку 70-х гадоу 18 стагоддзя
на захадзе і у цэнтры Беларусі
у прыватнай уласнасці знаходзілас
58 гарадоу і мястэчак. Напрыклад
Раздівілы валодалі Слуцкам, Нясвіжам,
копылем, Грэскам, Цімкавічамі,
Смаргонню. Нягледзячы на барацьбу
магістратау за зварот пад
сваю юрысдыкцыю гвалтам захопленых
гарадскіх зямель, зямельныя уладанні
феадалау у гарадах да сярэдзіны
XVIII ст. былі большыя за магістрацкую.
Будаваліся
новыя шляхі зносін. У 1784 г.
было завершана будауніцтва канала
Агінскага, які злучыу Неман
з Прыпяццю. У 1781 г. пачалося
будауніцтва Днепра-Бугскага канала.
3 пачатку
XVIII ст. цэхі змагаюцца за манапольнае
права на крыніцы сыравіны, на
вытворчасць i продаж прадукцыі
рамяства. У цэхах паглыбляецца
маёмасная дыферэнцыяцыя, узмацняецца
пануючае становішча багатай групы
рамеснікау.
Да новых
рысау эканамічнага жыцця можна
аднесці узнікненне мануфактунай
выіворчасці .
Узнікненн
манаполіі цэхау нарынках гарадоу
абумовіла канцэнтрацію мануфактур
у мястэчка, малых гарадах, якія
складалі частку магнацкіх уладанняу
. У 30-х гадах 18 стагодззя узнікла
мануфакту ра шкляных вырабау
у мястэчку Урэчча Бабруйскага
павета, у 1751, 1753 гг. Заснаваны у
Слуцку мануфактуры, на якіх
вырабраліся шауковыя паясы і
суконныя тканіны. Удругой палове
18 стагоддзя мануфактурная вытворчасць
пачала набываць рысы маштабнасці.
Усягож на 53 мануфактурах таго
перыяду працавала 2400 рабочых,
большая частка з якіх прыгонныя.
У гарадскім
жыцці, як i у жыцці усёй краіны,
пануюць подкуп i карупцыя. Напрыклад,
за пэуную плату можна было
атрымаць цэхавае старшынства,
выбранне членау магістрата часам
замянялася прызначэннямі войта
i г.д. Здаралася штогараджане
адстойвалі свае правы са зброяй
у руках. Так было, напрыклад,
у Полацку у 1667 г., у Гародні
у 1670 г. i у 1726 г., у Менску у
1700 г., у Маплёве у 1733 г.
Вярхоуная
улада, yлiчвaючы значэнне гарадоу
у процідзеянні магнацкаму самавольству
i феадальнай анархіі, аказвала
садзейшчанне гараджанам у аднауленш
poлi самакіравання у арганізацыі
жыцця гарадоу. Так, за мяшчанамі
Маплёва у 1661 г. i пазней за мяшчанамі
Гародні было замацавана права
выбіраць войта горада. На пра-цягу
60-ых гадоу XVII ст. члены магістратау
Магілёва, Віцебска, Гародні атрымалі
шляхецкія правы. У 1764 г. сейм
прыняу рашэнне аб ліквідацыі
у гарадах судовай юрысдыкцыі
шляхты i духавенства, i гараджане, якія
жылі на юрыдыках феадалау, падлягалі
перадачы пад уладу магістратау.
У 1776 г. сейм naстанавіу адмяніць
магдэбургскае права у гарадах,
якія не з'яуляліся цэнтрамі
ваяводствау i паветау. Тут устанаулівауся
спецыяльнай камісіяй асобны
парадак, які павінен быу гарантаваць
мяшчанам ix уласнасць, свабоду займацца
рамяством, гандлем, права куши-продажу
дамоу i другой маёмасці, свабоду змены
месца пражывання.