Беларускія землі у складзе Рэчы паспалітай

 Першае  ўражанне ў ВКЛ ад уніі было  шокавым, прычым, як для магнацтва,  так і для шляхты, якая ў  свой час дамагалася злучэння  з Польшчай. Вышэйшая ўплывовая  знаць аказалася перад пагрозай  поўнай згубы былога палітычнага  вяршынства. Дазвол польскай шляхце  атрымліваць зямельныя ўладанні  ў межах княства стварыў небяспечнага  канкурэнта для мясцовай шляхты. Таму большая частка пануючага  класа ВКЛ у апошняй трэці  ХVІ ст. праяўляла незалежніцкія,  антыпольскія настроі. А вялікакняскія  палітыкі імкнуліся вывесці сваю  краіну з таго становішча, у  якім яна апынулася ў выніку  Люблінскай уніі. Насуперак акту  ўніі ў княстве рэгулярна збіраліся  агульнадзяржаўныя соймы. У 1581 г. тут быў створаны асобны  вышэйшы суд - Галоўны трыбунал. А прыняты ў 1588 г. Статут (звод  законаў) па сутнасці, скасаваў  многія палажэнні Люблінскай  уніі, гарантаваўшы эканамічную,  палітычную і культурную незалежнасць  дзяржавы: польскай шляхце забаранялася  набываць землі і займаць дзяржаўныя  пасады ў княстве, не прызнаваліся  яго тэрытарыяльныя страты, заканадаўча  замацоўвалася дзяржаўнасць беларускай  мовы.

 Перыяд 1569-1795 гг., калі беларускія землі  ўваходзілі ў склад Рэчы Паспалітай, быў вельмі змястоўным і складаным  у нашай гісторыі: паланізацыя  шляхецтва, запрыгоньванне сялянства,  рэлігійныя канфлікты, шматлікія  войны, эканамічная нестабільнасць, народныя рухі, вострая ідэйная  барацьба, заняпад беларускай культуры  і дзяржаўнасці. Польскі культурны  ўплыў і пранікненне каталіцызму  прывялі да таго, што сацыяльна-класавы  падзел беларускага грамадства  дапоўніўся размежаваннем па  нацыянальнай і рэлігійнай прыкмеце. Паланізацыйныя працэсы, што ўзмацніліся  з утварэннем Рэчы Паспалітай, прывялі да адрыву ад беларускай  народнасці яе вышэйшых слаёў,  ускладнілі працэс яе фарміравання  і развіцця. Многія даследчыкі  лічаць, што ўсе беды нашай  нацыянальнай культуры пачынаюццца  з 1569 г.

 Люблінская  ўнія на два стагоддзі прадвырашыла  далейшы лёс беларускага і  іншых народаў, якія насялялі  Рэч Паспалітую. Гэта дзяржава  спыніла сваё існаванне ў 1795 г., будучы падзеленай больш моцнымі  суседзямі.

Люблінская  унія – гэта анэксія і інкарнарацыя княства у Польскае каралеуства.Для  Беларусі Люблінскі акт – гэта пагроза поунага акаталічвання і паланізацыі краю.

2.Дзяржауна-палітычны  лад Рэчы паспалітай

  Рэч  Паспалітая была канстытуцыйнай, саслоўнай манархіяй, на чале  з выбарным каралём. Заканадаўчым  органам быў двухпалатны парламент  — каронны, г. зн. “польскі”,  сейм, які складаўся з сената (рады) і пасольскай ізбы. Сенат быў  вышэйшай палатай сейма, у яго  ўваходзілі найболып знатныя  свецкія і духоўныя феадалы.  Колькасць іх не перавышала 150 чалавек. Першае месца ў сенаце  належала арцыбіскупу гнезненскаму, прымасу польскай каталіцкай  царквы, за ім ішлі біскупы,  кашталяны, ваяводы і г. д.  Сейм выбіраў кара-леўскую раду  на два гады. Рада з’яўлялася  фактычным кіраўніком дзяржавы. Ніжэйшай палатай сейма была  пасольская ізба, якая скла-далася  з дэпутатаў ад шляхецкіх павятовых  сеймікаў. Яны склікаліся за шэсць  тыдняў да агульнадзяржаўнага  сейма і не толькі выбіралі  паслоў на апошні, але і выпрацоўвалі  інструкцыі, якія паслы павінны  былі праводзіць на каронным  сейме. Пасля кароннага сейма  зноў збіраліся рэляцыйныя павятовыя  сеймікі, дзе паслы рабілі справа-здачу  аб ходзе кароннага сенма і  сваёй дзейнасці. Колькасць дэпута-таў  пасольскай ізбы перавышала 200 чалавек.

Вальныя (агульныя) сеймы разглядалі і прымалі пастановы  на асобных пасяджэннях сената і  пасольскай ізбы. На агульных пася-джэннях  у выпадку супадзення пастаноў яны  прымаліся і пасля за-цвярджэння каралём набывалі сілу закону. Пастановы  прымаліся адйа-галосна. Група дэпутатаў  альбо адзін дэпутат мог сказаць  “не дазваляю , і пастанова прыпыня-лася. Гэта права ІіЬегшп уеіо (сва-боднае вета) разглядалася як адно з найважнейшых “залатых шляхецкіх вольнасцей”. Але, як мы ўбачым далей, яно было не-бяспечнае  для дзяржавы, бо ўносіла анархію, хаос, падрывала дзяржаўную ўладу.

На чале выканаўчай улады стаяў кароль, пры  абранні якога таксама захоўвалася  права вета. Кароль узначальваў сенат, “паспалітае рушэнне” (пазней на чале абароны дзяржавы стаў ка-ронны гетман), склікаў сеймы, вызначаў тэрмін іх

пасяджэн-няў, прызначаў на вышэйшыя ўрадавыя пасады. Ён ажыццяў-ляў   знешнюю   палітыку дзяржавы, за якую адказваў перад вальным  сеймам.

Улада караля была істотна абмежавана “залатымі  шляхецкімі вольнасцямі”. Побач са свабод-ным вета шляхта заключала  з прэтэндэнтамі на польскі прастол  “Пакта канвента” — дагавор, згодна з якім кароль ускладаў на сябе шэраг абавязкаў па вырашэнні некаторых унутраных і знешніх праблем. У 1573 г., у час абрання Генрыха Валуа, былі распрацаваны ‘Тенрыхавы артыкулы”, згодна з якімі кароль траціў права без згоды сейма ўстанаўліваць новыя падаткі і пошліны, склікаць агульнае апалчэнне і г. д. Адначасова ён абавязваўся: склікаць сеймы раз у два гады тэрмінам на шэсць тыдняў; пры перанясенні вайны за межы Рэчы Паспалітай выплачваць кожнаму ратніку па 5 грыўняў; мець пры сабе пастаянны савет з 16 сенатараў, які фактычна кіраваў не толькі краінай, але і асабістым жыццём ка-раля. “Генрыхавы артыкулы” былі ўведзены толькі пры выбранні Стэфана Баторыя (1576), а затым пацвярджаліся ўсімі каралямі Рэчы Паспалітай.

Калі кароль дзейнічаў насуперак праву і  сваім абавязкам, то шляхта мела права  не падпарадкоўвацца каралю і выступіць  супраць яго. Гэта права шляхта ажыццяўляла  шляхам склікання канфедэрацый (саюзаў узброенай шляхты) ці “рокашы” —  узброенага паўстання супраць караля. Свабоднае вета і канфедэрацыі былі магутнай зброяй барацьбы розных феадальных груповак за ўладу ў дзяржаве, легаль-най  формай феадальнай анархіі.

Пасля смерці караля пачынаўся перыяд безуладдзя, які цягнуўся ад некалькіх месяцаў  да некалькіх гадоў. У часы бескаралеўя  існавала асобая пасада інтэррэкса, якую звычайна займаў прымас польскай каталіцкай царквы. Ен склікаў для абрання  новага караля тры сеймы:

1) канвакацыйны, на якім вызначаліся час і  месца выбараў караля, мяркуемыя  кандыдаты на каралеўскі прастол,  выпрацоўваліся ўмовы дагавору  з кандыдатамі; 2) элекцыйны (выбарчы), на якім праводзіліся выбары  і заключалася пагадненне “Пакта  канвента”; 3) каранацыйны, на якім  ажыццяўлялася каранацыя і кароль  прыносіў прысягу за-хоўваць усе  правы і выконваць умовы пагаднення (2. С. 211 – 212).

Рэч Паспалітая з’яўлялася феадальна-прыгоннай дзяржавай. Па-нуючым класам былі землеўладальнікі: магнаты (паны), сярэдняя і дробная  шляхта. Юрыдвдчна як ійіны, так і  шляхта былі роўныя паміж сабой. Аднак  рашаючай палітычнай сілай у дзяржаве з’яўляліся паны. Яны складалі сенацкае саслоўе (вышэйшыя духоўныя і свецкія  феа-далы: арцыбіскупы і біскупы, ваяводы і кашталяны), і ўсё  кіраванне дзяржавай знаходзілася ў іх руках. Толькі паны і шляхта мелі права валодаць зямлёй. Шляхецкая  маёмасць не магла быць канфіскавана без суда, шляхціц не мог быць арыштаваны без дазволу суда, і  яго мог судзіць толькі шляхецкі суд. Шляхта была свабодная ад пабораў. Адзінай павіннасцю яе з’яўлялася вайсковая служба. У склад пануючага класа ўваходзіла “белае” і “чорнае” духавенства, якое валодала велізарнай зямельнай маёмасцю. У выключных выпадках яно плаціла аднаразовы падатак, які зваўся “доброхотное даянне”. Між тым духавенства само збірала дзесяціну з каралеўскіх і шляхецкіх маёнткаў. Прадстаўнікі вышэйшага кліра ўваходзілі ў склад сената. Што датычыцца шляхецкіх сеймікаў і пасольскай ізбы, у іх працы духоўныя асобы звычайна не ўдзельнічалі.

Такім чынам, Рэч Паспалітая была канстытуцыйнай саслоўнай манархіяй, у якой улада  размяркоўвалася паміж двухпалатным пар-ламентам (магнатамі і шляхтай) і каралём. Іншыя саслоўі ніякіх палітычных правоў не мелі.

Якое ж  месца адводзілася Вялікаму княству  Літоўскаму ў Рэчы Паспалітай і якое месца па сутнасці яно займала?

Польская  праграма уніі мела на мэце заснаванне унітарнай дзяржавы1, якая ўяўлялася  як “адзінае непадзельнае цела з адной  галавой”, г. зн. ВКЛ адводзілася  роля правінцыі Рэчы Паспалітай. Аднак  напярэдадні Люблінскай уніі дзяржавы мелі аднаго гаспадара, а ў астатнім былі самастойныя і незалежныя. Другім крокам у бок унітарнай дзяржавы пасля Любліна стаў каронны сейм і скасаванне незалежнага сейма  ВКЛ. Наступным крокам павінна было стаць адзінае заканадаўства, здабытае шляхам дапасавання Літоўскага Ста-тута 1566 г. да польскіх законаў. Аднак зрабіць  гэта было не так лёгка, як здавалася  інкарпаратарам. Справа ў тым, што  ў люблінскім акце былі закладзёны супярэчнасці, якія дапускалі магчымасць буда-вання як унітарнай, так і  федэратыўнай1 ці канфедэратыўнай2 дзяржавы. Захоўваліся тытулы “Вялікага княства  Літоўскага” і “вялікага князя  літоўскага”, дзейнічаў амаль не парушаны апарат адміністрацыйна-дзяржаўнага  кіравання, меліся свой “скарб”, дзяр-жаўная пячатка, сваё войска і, нарэшце, свой звод законаў — Літоўскі Статут.Узаемаадносіны паміж дзяржавамі не спрыялі ўтварэнню унітарнай дзяржавы. Гвалтоўны, абразлівы характар заключэння уніі заклаў у падмурак Рэчы Паспалітай недавер з боку Вялікага княства Літоўскага, які з цягам часу ўсё болып умацоўваўся. Таму спрыялі кіруючыя колы Полыпчы, асабліва іх тактыка адносна Лівонскай вайны. Напярэдадні Люблінскай уніі Жыгімонт II Аўгуст абяцаў дапа-могу ў вайне, але пасля уніі не спяшаўся выканаць абяцанне. Гэта, вядома, павінна было адмоўна адбіцца на грамадска-палітычнай думцы ВКЛ, тым больш што яно было аслаблена гвалтоўнай анексіяй часткі сваёй тэрыторыі: Падляшша, Валыні, Падоліі, Кіеўшчыны.Яшчэ большы недавер ВКЛ да Полынчы выклікала пастанова кароннага сейма (1573) аб вядзенні Лівонскай вайны толькі на сродкі ВКЛ. Менавіта гэта і падштурхнула кіруючыя колы княства да выпрацоўкі тактыкі зрыву ажыццяўлення Люблінскай уніі. У першую чаргу маг-наты княства дамагаліся ад кандыдатаў у каралі насуперак Люблінскай уніі асобнай прысягі і асобнага пацвярджэння правоў Вялікага княства Літоўскага, хаця адпаведны пункт люблінскага акта не быў скасаваны.

Важным крокам у напрамку федэрацыі стала адраджэнне закана-даўчага органа ВКЛ. На генеральных  сейміках (яны, дарэчы сказаць, былі ва ўсіх правінцыях Польшчы) спачатку прымалася  праграма, якую дэпутаты ад ВКЛ павінны  былі прапанаваць кароннаму сейму  для абмеркавання. Пазней на гэтых  сейміках вырашаліся і пытанні дзяржаўнага  значэння (устанаўленне пабораў на ваенныя патрэбы і г. д.). Асабліва значэнне сейма ўзрастала ў часы бескаралеўя, калі агульны сейм княства  ператвараўся ў сапраўдны вышэйшы  закана-даўчы орган.

Трэба мець на ўвазе і тое, што каронны  сейм як агульна-дзяр-жаўны заканадаўчы  орган не спраўляўся са сваімі задачамі. 1 не толькі дзякуючы славутаму ІіЬетт уеіо, але больш за ўсё таму, што  ўласна польская частка сейма не мела адпаведнай згуртаванасці (была раско-лата на мясцовыя групоўкі — малапольскую, велікапольскую, маза-вецкую) і не магла  аказаць адпаведнага ўплыву на велікакняжацкіх  паслоў. А з цягам часу каронны  сейм ўсё больш ператвараўся ў  орган, які не прымаў законы, а толькі іх абмяркоўваў, а калі і прымаліся  пастановы, то дадаткова падкрэслівалася, што яны датычацца 1 Вялікага княства  Літоўскага.

Неўзабаве юрыдычна было скасавана і патрабаванне Люблінскай уніі збіраць каронны  сейм толькі ў Полыпчы (у Кароне, адгэтуль і назва — “каронны”), У 1673 г. сейм ухваліў пастанову: кожны  трэці сейм збіраць не ў Кароне, “а ў Вялікім княстве Літоўскім  у горадзе Гродне”, за выключэннем  сеймаў у час міжкаралеўя. На сеймах у Гродне маршалкам выбіраўся  адзін з мясцовых дэпутатаў. Гэты акт юрыдычна прызнаў існаванне  Вялікага княства Літоўскага ў якасці не правінцыі Польшчы, а асобнага дзяржаўнага арганізма. Такім чынам, поўнага зліцця дзвюх дзяржаў  не адбылося нават на ўзроўні заканадаўчай улады. Таму і новыя органы кіравання, створаныя ў Рэчы Паспалітай, звычайна былі асобнымі для дзяржаў. Так, засна-ванне  ў 1578 г. кароннага трыбунала (вышэйшага  апеляцыйнага суда) пацягнула за сабой  утварэнне адпаведнай судовай установы ў ВКЛ -літоўскага трыбунала (1581), а  пасля заснавання скарбавага трыбу-нала ў Полыпчы такі ж орган з’яўляецца ў ВКЛ. 1 толькі пасля ска-савання  ордэна езуітаў булай папы Клімента XIV (1773) была ство-рана Адукацыйная камісія, адзіная для Рэчы Паспалітай. Не было ў Рэчы Паспалітай агульных міністраў ні па ўнутраных, ні па знешніх пытаннях, адзінай найвышэйшай судовай установы. Не былі праве-дзены ў жыццё і такія патрабаванні уніі, як скасаванне паміж дзяржавамі мяжы, увядзенне агульнай манеты і г. д.

Затое ў  Вялікім княстве Літоўскім захаваўся  цалкам адміністрацыйны апарат кіравання: канцлер і падканцлер, маршалкі —  вялікі і надворны, падскарбі вялікі, гетман вялікі і гетман польны, галоўны  літоўскі трыбунал, скарбавы трыбунал (кантраляваў фінансавыя справы дзяржавы) і іншыя ўстановы.

Толькі ў 1791 г. была прынята адзіная канстытуцыя, але гісторыя ўжо не пакінула часу для яе ажыццяўлення.

Як адзначалася  вышэй, адным з патрабаванняў  Люблінскай уніі было фарміраванне агульнага  заканадаўства. Па-першае, створаная  ў ВКЛ камісія павінна была дапасаваць літоўскае заканадаўства  да патрабаванняў уніі і польскага  заканадаўства. Але гэта было не ў  інтарэсах княства. Мабыць, таму камісія  не мела ў сваім складзе палякаў. Па-другое, не было да чаго дапасоўваць, бо палякі на той час не мелі такога збору законаў, як Літоўскі Статут. Па-трэцяе, відавочна, літоўска-беларускіх юрыстаў больш турбавалі пытанні  ўдасканалення свайго заканадаўства, а не набліжэння яго да польскага. Таму работа пайшла зусім у іншым  напрамку. Праўда, на сеймы 1574 і 1578 гг. былі пададзены некалькі выпраўленых  артыкулаў, але яны не закраналі  міжкраінных адносін.Новы Статут 1588 г. не толькі пярэчыў Люблінскай уніі, але нават не ўспомніў аб яе існаванні. Ён складаўся з 14 раздзелаў і 487 арты-кулаў. Нормы дзяржаўнага права былі выкладзены ў трэцім раздзе-ле, у  якім абвяшчалася самастойнасць  Вялікага княства Літоўскага, недатыкальнасць  яго межаў, тэрытарыяльная цэласнасць. Арты-кул 4-ы гэтага раздзела абавязаў вялікага князя вярнуць у склад  княства ўсе землі, якія раней былі ад яго адабраны (2. С. 114,364).