Батырлар институты

Қазақ – 0

Ноғай – 11

Алаш – 0

Батыр – 21

Ер – 49

Ел – 37

Дос – 2

Хан- 11

Діни терминдер:

Алла – 7

Құдай – 0

Тәңір – 1

Аруақ – 0

Баба –  0/1

Дін – 1

Мұсылман – 1

Пір – 0

 

 

Эпостың негізгі мағынасын арнайы бағдарлама арқылы арқылы өңдегенде тексте мейлінше жиі кездесетін және эпостың негізгі мазмұнын айқындайтын 38 дара және жиынтық термин бөлініп шықты (оны үшінші қосымшадан көруге болады).

Қосымшадағы кестеде  көрсетілгеніндей, Ер Қосай және Қосай термин ретінде 28/97 рет қайталанады. Сол сияқты Сарыбай – 31, Қарабек – 21 және Көкше – 14, Селме-селім – 6, Ноғай – 11, Батыр – 21, Жез тұяқты жиренше – 8, Күміс тұяқты күреңше – 8 өз алдына жеке-жеке кейіп кейіпкерлер.

Аталған жұмысқа қолданып отырған сандық талдау (контент талдау) әдісі терминдердің жұптап кездесу жиілігін, яғни текстегі қандайда бір сөздің қиюлас терминмен бірге қолданылуын есептеу мүмкіндігін береді. Сөйлем автордың тұжырымданған тұтас ойының қорытындысы болғандықтан бір сөйлемнің ішіндегі қиюлас терминдердің санын есептеп шағарғанды мақұл көрдік.

Біздің негізгі мақсатымыз ұғымдардың арасындағы өзара байланыс деңгейін анықтау болғандықтан бізге текстегі негізгі анықтаушы сөзді әйгілеп алған жөн. Талдаудың қорындысы бойынша, эпостағы 38 терминнің ішінен ең көп таралғаны Ер Қосайдың есімі болып шықты. Сондықтан бұл сөздің кездесу жиілігін эпостың маңызды сандық сипаты ретінде қарастыруға болады. Бұл сөзді анықтаушы сөз деп танимыз, оны У белгісімен белгілейміз. Қалған 35 сөз қиюлас терминдер болып табылады. Осыдан кейін алынған статистикалық қатарларды (X, Ү) және 37 қиюлас терминді корреляциялық коэффициенттер (К) анықтау үшін пайдалана отырып, төмендегі формуланы қолдандық:

K= і=1(Х_і –Х_орт) (Ү_і–Ү_орт)/√ ^N∑_і=1(Х_і– Х_орт) і ^N∑=1 (Ү_і–Ү_орт)²

мұндағы:

Y — нәтижелік белгінің  мәні;

X — факториалдық белгінің  мәні;

N — барлық жұп сандар (біздің жағдайда n=10 тең);

і-индекс (і=1, 2,...n);

Ү орт – орта арифметикалық мән у;

X орт – орта арифметикалық мән X;

  Есептеу нәтижесінде жұптық корреляцияның кестесін жасап, олардағы корреляция коэффиценттерінің деңгейіне (жоғарыдан төменге) қарай отырып тарихи категорияларды мына жобамен орналастырдық:

К = 0,93 (Қосай)

К= 0,70 (Ер)

К= 0,62 ( Сарыбай)

К= 0,54 (Қарабек)

К= 0,54 (батыр)

«Ер Қосай» (ү) ұғымының мазмұнын анықтауда Ер (X) корреляциясының елеулі орын алатынындығын атап кеткен жөн. Өйткені, «Ер» – сөзі жырда 49 рет қайталанып, өзара жақын қарым қатынастығы айқындалған. Сонымен қатар, «Көкше» сөзінің де жиі қайталанытындығын айта кеткеніміз жөн. Сондықтан да жырдың  «Ер Көкшеұлы Ер Қосай» аталуы тегіннен-тегін емес.

Біз қарастырып отырған  эпостағы тақырыпқа сай айқындаушы сөздер – ер,батыр. Бірақ бұл сөздердің корреляциялық коэффициенті жоғарыдан байқағанымыздай 0,70,; 0,54 қана. Себебі, ер сөзі тексте 49 рет кездескенімен, Қосайға қосақталып айтылатыны 28 рет, ал батыр сөзі жырда 21рет кездессе, Қосайға қосақталып 5 рет айтылады.. Бұл сөздің корреляциялық коэффициентінің төмендігін эпоста Қосайдан басқа Көкше, тектес батырлардың барлығымен түсіндірген жөн. Сондықтан оның корреляциясы барлық ерлердің аттарына шашырап, төмен деңгейден көрінеді.

«Ер Қосай» батырлық эпос болғандықтан тарихи шындықты бейнелейді әрі бірнеше ғасырларға созылған жаугершілік дәуірді қамтиды. Мұнда өз жерлерін жаудан (жау 5) қорғаған халықтың, оның батырларының ерлік істері баяндалады.

Сондай-ақ «Ер Қосай» жырындағы кейіпкерлердің атын Ноғай елі мен қалмақтардың арсындағы қақтығыстар кезіне сәйкестіруге болады

 

3-қосымша

ТЕРМИНДЕРДІҢ  КЕЗДЕСУ МАТРИЦАСЫ

 

№	ТЕРМИНДЕР	ЖИІЛІГІ
1	Қосай/ Ер Қосай	125/28
2	Ер	49
3	Ел	37
4	Сарыбай	31
6	Қарабек	21
7	Батыр	21
8	Көкше	14
9	Ноғай	11
10	Хан	11
11	Оқ	9
12	Күміс тұяқты күреңше	8
13	Жез тұяқты жиренше/жиренше	8/12
14	Найза	7
15	Шапқан	7
16	Алла	7
17	Селме-селім	6
18	Қылыш	5
19	Сауыт	5
20	Жау	5
21	Қырым	3
22	Есен	3
23	Сүмбетемір	3
24	Серек	2
25	Дос	2
26	Ақшағыл	1
27	Үшхан	1
28	Тәңір	1
29	Соғыс	1
30	Дін	1
31	Мұсылман	1
32	Семсер	1
33	Садақ	1
34	Үш бөкембай	1
35	Қарабұлақ	1
36	Баба	0/1
37	Қазақ	0
38	Алаш	0