Арғындар

Сондай-ақ, деректер бойынша  Шыңғысхан сонау 1205-1209 жылдардағы тангуттармен, 1211 жылғы қытайлықтармен соғыстан бастап өз еркімен берілген халықтардан  да әскер жасақтап алып, шайқастарға  салып отырған. Ондай тағдыр қарлұқтармен аралас қоныстанған арғындардың да пешенесіне жазылғандығы анық.

Тарихи деректер Шыңғысханның және оның балаларының жаулау жорықтарында арғындардың белсенді рөл атқарғанын дәлелдейді. Қытай деректерін айналымға қосқан зерттеуші А.Ш.Қадырбаев Шыңғысханның ескі серіктері Хасаина мен Хуайдудың басқаруымен арғындардан құралған әскери күштердің моңғолдардың Хорезмге қарсы жорығында Самарқанды, Бұхараны және басқа қалаларды басып алуға белсенді қатысқандарын айтады. Мұның өзі арғындардың Шыңғысханның Орта Азияны, Иранды және Иракты жаулау жорықтарында айтарлықтай сенімді және тұрақты әскери күш болғанын тағы да байқатады. Тегінде Шағатай ұлысындағы қарлықтармен бірге қоныстанған кейбір арғын рулары кейініректе Мәуереннахр мен Моғолстан арасындағы төре тұқымдарының таққа таласқан қырғи-қабақ жанжалдарына араласуға мәжбүр болды. Сондықтанда Шағатайлық арғындардың тағдыры арнайы әңгіме етуге әбден лайық деп ойлаймыз. Сонымен бірге Жошы ұлысы құрамындағы арғын руларының тағдыры да аса күрделі болғанын айтпасқа болмайды.

Шыңғысхан Еділ бойын, Дешті Қыпшақты, Бағдадтан Үндістанға дейінгі жерлерді бағындырған соң, ол уалаяттарды өзінің төрт ұлына бөліп берді. Арғындар қоныстанған мекендердің бір бөлігінде Шыңғысхан 1224 жылы Ертіс бойындағы Бұқа Жошы ханға хан ордасын тігіп, жеңіс тойын тойлады. Тарихшылар  мойындаған осы факті айқындай түсуді қажет етеді.

Рас, құрамына арғын жерлері де кірген Жошы ұлысының ордасы Рашид-ад-диннің айтуынша, Ертістің бойына тігілді. Бірақ ол орда 1224 жылы емес, одан онбес-он алты жыл бұрын тігіліпті. Рашид-ад-дин 1222 жылқы жылының басында (15 ақпан - 16 наурыз) Шыңғыс хан Таликан қамалын басып алғанда ол жерге Шағагай мен Үгедей келді, ал Жошы өз тұрағына (становище)  және ұлысына кетті деп жазыпты. Соған қарағанда Шыңғысхан Жошының иелігін (ұлысын) 1224 жылдан бұрын белгілеп берген  сияқты.

Рашид-ад-дин 1226 жылы көктемде Онгон-Далан-құдық деген  жерде Шыңғысхан ұлдары Үгедей мен Тулуйды шақырып алып,  оларға өзінің өсиетін айтқанын хабарлайды. Ол “тақтың мұрагері етіп Үгедей ханды тағайындады да, оларды иеліктеріне, ұлыстары мен үйлеріне қайтарды.

Рашид-ад-диннің осы мәліметтеріне қарағанда қазақты құраған көптеген түркі тайпалары, сондай-ақ арғындар да мекендеген өңірді Шыңғысхан Жошының үлесіне 1222 жылы-ақ белгілеп берді. Ал Шағатай, Үгедей, Толылардың ұлыстарын 1226 жылдың көктемінде белгіледі.

Г.С.Сабирзянов деген зерттеушінің пікірі бойынша Шыңғысхан басқа  тайпалармен бірге арғындар да мекендейтін  Жошының еншісін (ұлысын) 1223 жылдың басында бөліп берген. Ол сөзбе-сөз былай деп жазады: после успешного завершения әтой кампании (т.е. после завоевания основных городов Средней Азии С.Т.) Джучи-старший сын Чингис-хана был назначен главным даругачи над кипчаками.

Осы автор өз еңбегінің келесі бетінде қыпшақтар мен олардың одақтастары - орыстарды Қалқа өзенінде толық жеңгеннен кейін 1226-1227 жылдары Жошының билігіне Хорезм мен Дешті Қыпшақ берілді деп жазады. Айта кеткен жөн, Жошының бұл жеңісін басқа түркі тайпаларымен бірге арғындар да қамтамасыз еткен еді. Жоғарыдағы авторлар Жошы ұлысына моңғолдардың Дешті Қыпшақ пен Орта Азияны басып алғаннан кейінгі қосып берілген жерлері туралы айтып отыр.

Бұл мемлекетті құрған Бату ханның өте талантты мемлекет  қайраткері, шебер саясаткер болғандығы тарихшылар арасында  күмән туғызбайды.

Батудың Русь пен Шығыс  Еуропаға жорықтары кезінде, яғни 1236-42 жылдар аралығында арғындар Орда Еженнің жасақтарының қатарында соғысты деп айтуға толығымен негіз бар. 150 000 адамнан тұратын бұл әскердің Батыс Алтай өңірінде жасақталып, батысқа аттанғаны белгілі. Осы қаһарлы жорықтарда арғындар Дешті-Қыпшақтағы басқа да ірі тайпалар тәрізді Еуропаға дейін барды. Батыстағы арғын атауымен байланысты топонимикалық атаулар осы кезден қалған деп айтсақ тарихи  шындыққа қайшы келе қоймаспыз.

ІІ ТАРАУ.

Осылайша Алтын Орда кезеңіндегі«қыпшақтар»деген жинақталған атаумен аталған этно-саяси қауымдастықтың ру-тайпалық құрамы XIII ғасырға дейінгі кезеңмен салыстырғанда елеулі өзгеріске үшырады. Әрине бұл аталған кезеңге дейінгі жергілікті ру-тайпалардың моңғол шапқыншылығы дәуіріне байланысты орын алған этно-саяси өзгерістердің нәтижесінде қүрамы өзгеріп, этникалық дамудың жаңа кезеңге өткенін көрсетеді. Алтын Орда мемлекеті ыдыраған тұста Дешті Қыпшақтағы іргелі тайпалық бірлестік ретінде белгілі болған Арғындар оның орнында пайда болған мемлекеттік бірлестіктердің негізгі халқын құрады. Олар көбінесе қыпшақ ру-тайпалық бірлестігі құрамында да аталды. Дегенмен ортағасырлық деректердің азды-көпті мәліметтерінің көпшілігі Арғындар атауын нақты сақтап қалған. XIII ғасырдың алғашқы жартысындағы моңғолдардың Дешті Қыпшақ даласына жасаған әскери жорықтары жергілікті халықтың басына төнген үлкен қатер болғаны рас. Адамзат тарихында қарама-қайшылықты бағалар мен пікірлер туғызған моңғол шапқыншылығы Дешті Қыпшақтағы ру-тайпалардың бір-бірімен мидай араласуына әкеліп соқты. Орыс зерттеушісі Б.Я. Владимирцев «рулардың шашырауы соғыста жеңіліс табу нәтижесінде жүзеге асты. Жеңімпаз жау руларды талқандады, сондықтан өзара туыс руластар өзге жат рулардың адамдарымен араласып кетті»,- деп жазды. Аталған зерттеушілердің пікірлеріне сүйене отырып, моңғол дәуірі деп аталатын кезеңде кейінірек қазақ халқының негізін қалаған ру- тайпалардың, соның ішінде Арғындардың да сол замандарда орын алған саяси оқиғалар нәтижесінде бұрынғы Алтын Орда аумағы мен оған шектес аумақтардагы этно-саяси процестердің ортасында жүргенін көреміз. Сондықтан біз іргелі тайпалық бірлестік Арғындардың іздерін Ноғай Ордасы, Қазан хандығы, Ақ Орда мемлекеті, Әмір Темір және оның ұрпақтары мемлекеті және т.б. мемлекеттік бірлестіктер тарихынан кездестіреміз.

Ноғай халқының қалыптасу процесіне тоқталу негізгі мақсатымыз болмағандықтан, Арғындардың аталған кезеңдегі ноғай этно-саяси қауымдастығындағы орнына тоқталайық. Негізінен ноғай этногенезінің соңғы кезеңіндегі негізгі этникалық базасын Өзбек ұлысының немесе тарихта көбінесе «көшпелі өзбектер» деген атаумен белгілі тайпалар бірлестігі құрағаны белгілі. Ал «көшпелі өзбектер» ұлысының негізгі халқын құраған «92 баулы өзбек» тайпаларының ру-тайпалық құрамы туралы ортағасырлық дерек мәліметтерін талдау Арғындардың аталған ұлыстағы саны жағынан басым, беделді тайпалардың бірі болғандығын көрсетіп отыр. «Көшпелі өзбектер» мемлекеті тұсындағы Арғындар тарихына өз алдына жеке тоқталамыз. Сондықтан сәл кейінірек бұл мемлекеттің ру-тайпалық құрамы туралы пайымдауларымызды кеңірек талдайтын боламыз.

Т.И. Сұлтанов «92 баулы өзбек» тайпаларының ру-тайпалық құрамы туралы құнды мәліметтер беретін ортағасырлық автор Сайф ад-Дин Ахсикентидің «Маджму ат-таварих» атты шығармасының 3 нұсқасын өзара салыстыра отырып, Өзбек ұлысының ру-тайпалық құрылымын қарастырғанын айтып өткен едік. Міне, осы тізімде аталған ру-тайпаларды Ноғай ру-тайпалық бірлестігі туралы В.В.Трепавлов жасаған кестемен салыстырдық. Жоғарыда аталған Т.И.Сұлтановтың еңбегінде берілген тізім бойынша берілген 92 тайпаның ішіндегі 33-і В.В.Трепавлов келтірген 70 ру-тайпамен сәйкес келеді. Олар: алшын, бадай, баяут, бүркіт, бутас (баташ), жалайыр, джыйыт (джуют), дурман, қаңлы, керейіт, қыпшақ, қырғыз, қырқ, қытай (хытай), қият, қоңырат, маңғыт, меркіт, минг, найман, онгут, сарай (сарайшық), тама, түркмен, уимауыт, тургак, казак, үисін, калджут, кулачи, телеу, уйгур, чимбай. Ал, Арғындар В.В. Трепавловтың тізімінде минг елінің бір тармағы ретінде көрсетілсе, ал «Маджму ат-тауарихта» 8- ші болып жеке тайпа ретінде аталады. Ал, мұның себебі мынада болса керек. «92 баулы өзбек» тайпаларының тізімін, ондағы ру-тайпалардың орналасу зандылықтарын зерттеген зерттеушілер ру-тайпалардың тізімдегі қатар саны оның сол замандағы әрі сол аймақтағы әскери-саяси өмірде алатын орнын көрсетеді деп топшылайды. Бұл айтылғандардан Шығыс Дешті Қыпшақтағы беделді әрі саны жағынан басым Арғындардың негізгі бөлігі негізінен аталған аймақта шоғырланған деп есептейміз. Ал, біз осы айтылғандарға сүйене отырып, Арғындардың Ноғай Ордасы аумағындағы таралуы мен қоныстануының барысын былайша түйіндей аламыз. Біріншіден, Шығыс Дешті Қыпшақтағы негізгі, көп санды тайпалық бірлестікті құраған Арғындар моңғол билігін мойындағаннан кейін моңғол билеушілерінің әскері құрамында батысқа қарай барған. Екіншіден, алғашқы кезеңде моңғол шапқыншылығының ауыр соққысынан кейін ауыр зардап шеккен Арғындар да басқа ру-тайпалар секілді ыдырап, бөлшектеніп, басқа ру-тайпалармен араласып, жан-жаққа бас сауғалап көшуге мәжбүр болған. Үшіншіден, Арғындардың бір бөлігінің Шығыс Дешті Қыпшақтан қоныс аударуына Алтын Орда мемлекетінде ХІІІ ғасырдың екінші жартысында орын алған «дүрбелең кезең» және бұдан кейінгі кезеңдердегі саяси тұрақсыздық әсер еткен.

Жалпы алғанда біздің пікірімізше, осы негізгі үш себеп және т.б. оқиғалар негізінде Арғындар Алтын Орда мемлекеті ыдырағаннан кейін оның орнында пайда болған Қырым хандығы, Қазан хандығы, Ноғай Ордасы сияқты мемлекеттік бірлестіктердің этникалық негізін қалауға қатысты зерттеулерде Ноғай Ордасының құрамына маңғыттармен бірге қоңырат, найман, арғын, қаңлы, алшын, қыпшақ, кенгерес, қарлұқ, алаш, тама және басқа ру-тайпалар енгені туралы тұжырым жасалған. Ноғай Ордасындағы бұл ру-тайпалар Алтын Орданың қираған тамтығанынан құрылған басқа да бірлестіктер тәрізді этникалық құрылым емес, көбінесе саяси кұрылым болды. Сондықтан XV ғасырдың екінші жартысынан бастап Ноғай Ордасының одан әрі ыдырау кезеңі тұсында көптеген ноғай этно-саяси қауымдастығын құраған ру-тайпалар өз атауларын сақтай отырып қазақ, қарақалпақ, башқұрт, ноғай және т.б. халықтардың құрамына енді. Әрине Арғындардың Шығыс Дешті Қыпшақ тайпалары ретінде Қазақ хандығының құрамына енуі аталған аймақтағы этно-саяси оқиғаларға байланысты жүзеге асқаны белгілі. Дегенмен ноғайлар құрамында батыста орналасқан Арғындардың Қазақ хандығына қосылуы Ноғай Ордасының ыдырауы процесіне қатысты оқиғаларға байланысты болды. Мұндағы Арғындар сондай-ақ, ноғай, башқұрт, қарақалпақ халықтарының да халық болып қалыптасу процесінің соңғы кезеңіне араласты.

Көріп отырғанымыздай Арғындар XVI-XVII ғасырдың алғашқы ширегіндегі Ноғай ордасының ру-тайпалық құрамы туралы азды-көпті мәлімет сақтаған орыс деректерінде аталмайды. Мұның басты себебі Арғындардың басым бөлігінің көрсетілген мерзімде әлсіреп, ыдырау процесін басынан кешіріп отырған Ноғай Ордасының емес, негізінен Қазақ хандығының негізгі халқын құрағандығына байланысты болса керек. Сондай-ақ бұл жағдай олардың аталған кезеңдегі Ноғай Ордасының ыдыраған бөліктеріндегі саяси белсенділігінің төмендігіне де байланысты. Ал Арғындардың ХІХ-ХХ ғасырдың бас кезіндегі этнографиялық материалдардың мәліметтері бойынша ноғайлардың да арасында аталуы, олардың өзге Дешті Қыпшақ ру-тайпалары сияқты Алтын Орда мемлекетінің ыдырауы нәтижесінде орын алған түрлі саяси- этникалық оқиғалардың нәтижесінде бір кездерде ноғайлардың құрамында болғандығына байланысты аз бөлігінің солардың арасында сақталып қалғандығын көрсетеді.

Тарихта «Көшпелі өзбектер» мемлекеті немесе Әбілхайыр хандығы деген атпен белгілі мемлекет өзінің этникалық, саяси және шаруашылық құрылымы жағынан алғанда өзіне дейінгі Ак Орда мемлекетінің заңды жалғасы болды. Ақ Орда мемлекеті сонау Алтын Орда мемлекетінің негізін қалаған Бату хан тұсында ағасы Орда Еженнің ұлысы ретінде шығыс бөлігі Алтай таулары мен Ертіс өзені, Балқаш көлінен Сырдария алабы мен Арал теңізінің солтүстігіне дейінгі ұлан-байтақ өңір және оған іргелес жерлерді қамтыған аумақта құрылды. Ал, бұл өлкенің негізгі халқын қыпшақ, каңлы, үйсін, жалайыр, алшын, қарлық, найман, керей, арғын, қоңырат және т.б. ру-тайпалар құрады. Бұл тайпаларды біз Қадырғали Жалайыри көрсеткен «Алаш мыңының» негізін қалаған негізгі ру-тайпалар деп атай аламыз. Қадырғали Жалайыри «Алаш мыңының» тайпалық құрамын талдал айтпаса да, оның арасындағы үлкені тарақ тамғалы жалайыр екендігін көрсете кетеді. Сондықтан арғындар алдымен Ақ Орда, одан кейін оның аумағында құрылған «Көшпелі өзбектер» мемлекетінің халқының негізін қалаған ру-тайпалардың бірі болды.

Біз қарастырып отырған кезеңдегі  Арғындардың орналасуы туралы жазған М.Тынышпаев олар XIV ғасырдың аяғында Алакөл көлі мен Қаратал өзені аралығында шоғырланса, ал 1400-1410 жылдары олар батысқа қарай жылжыған болуы керек деп есептейді. Біздің пікірімізше, бұл арғындардың әр тарихи кезеңдегі оқиғаларға байланысты жылжып, қоныс аударуының бір көрінісі ғана. Арғын тайпалық одағын құраған тайпалар жылжып, сонау Ноғай Ордасы, Қырым, Қазан хандықтарының аумағына дейін барғанымен, көпшілігі сол бастапқы аумағында үйысып отырды. Олардың аталған аумақтан жылжуы бұдан кейінгі тарихи оқиғалар тізбегіне байланысты.   

Арғындардың көпшілік бөлігі XIV-XV ғасырларда Шағатай ұлысы аумағында шоғырланғандығын ескере отырып, дегенмен олардың Алтын Орда мемлекетінің шығыс бөлігін құраған бұрынғы Ақ Орда аумағы немесе Шығыс Дешті Қыпшақ далаларына қоныстана бастауы бұдан сәл ертерек кезеңде басталған деп есептейміз. Халық есінде сақталған аңыз-әңгімелерде тарихи оқиғалардың өзегі бар екендігін ескерсек, ел аузында сақталған аңыз-әңгіме моңғол шапқыншылығынан кейінгі кезеңдердегі ру-тайпалардың жылжуы мен орналасу мекендерінің өзгеріске түскен кезеңдеріндегі оқиғалардан хабар беретіндігіне кәміл сенуге болады. Сонымен қатар қолда бар жазба деректердің біразында Алтын Орда мемлекетінің негізін салушы Бату хан әскері құрамындағы Арғындар немесе Тоқтамыс ханның жақын серіктерінің бірі болған Арғын Қарақожа батыр туралы және т.б. мәліметтерді ескере келе Арғындардың Ақ Орда, кейінірек «Көшпелі өзбектер» мемлекеті аумағы деп саналған Шығыс Дешті Қыпшақ далаларына қоныстана бастауы сонау XIII ғасырдың басынан-ақ басталған деп топшылауға болады.

Жоғарыда Ноғай Ордасының  құрамында маңғыт, қоңырат, найман, қаңлы, алшын, қыпшақ, кенегес, алаш, тама, кердері т.б. ру-тайпаларымен бірге  Арғындардың да кіргенін айтқан едік.

Сонымен осы кезеңдегі  саяси оқиғаларға байланысты Арғын  тайпалық бірлестігін құраған тайпалардың  бір бөлігі (қуандық, сүйіндік, бегендік, шегендік, шұбыртпалы, қаракесек, бәсентин, атығай, қарауьш, қанжығалы, тобықты, тарақты) негізінен Шығыс Дешті Қыпшақ аумағында қоныс аударып, таралды. Арғындар деректерге қарағанда XIV-XV ғасырлар аралығында Ертістен батысқа қарай Орталық Қазақстанда, ішінара Сырдарияны және батыс Жетісуды мекендеген.

Арғындардың Жетісу жерінде  де мекендегенін деректер арқылы да көрсетуге  болады. Мәселен, «Раузат ас-Сафадағы» мәліметтерге сүйене отырып В.П. Юдин Моғолстан моғулдарының ру-тайпалық құрамына кірген архануд (арканут) тайпасын атайды. Дәл осы мәліметтегі арканудтарды Н.А. Аристов арғындармен теңестірген.

Жалпы, XV ғасырдағы «Көшпелі өзбектер» мемлекетінің ру-тайпалық құрамы туралы мәліметтер беретін жазба деректер Әбілхайыр хандығының негізгі халқын құраған «92 баулы өзбек» тайпаларының тізімі туралы ортағасырлық авторлар жазып қалдырған мәліметтерден тұрады. «92 баулы өзбек» тайпаларының тізімі ең алғаш рет XVI ғасырдаФерғанада Сайф ад-Дин Ахсикенти жазған «Маджму ат-таварих» еңбегінде беріледі. «92 баулы өзбек» тайпаларының тізімі бұдан басқа тағы үш дерек көзінде келтіріледі. Олар: Аваз Мұхаммед б.Мулла Рузи Мухаммад Суфи Аттардың «Тухфат ат-таварих-и хани» шығармасы мен белгісіз автордың XIX ғасырдың екінші жартысында жазылған қолжазбасы және 1871 жылы «Туркестанские ведомости» газетінің №10 жарияланған А.Хорошкин мақаласында берілген тізім. Міне осы аталаған тізімдердің барлығында Арғындар аталады.