Арғындар

ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

 

 

 

 

 

Тарих, археология және этнология факультеті

 

 

 

 

XII-XV ғ. Арғындар

(Баяндама)

 

 

 

Орындаған: Қалназар Бекжан Полатұлы.,1 курс

 

Тексерген: Карибаев Берекет Бақытжанұлы

 

 

 

 

 

 

 

                                                          

                                                            Алматы, 2012 жыл

 

МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ

 

 

 

I ТАРАУ

Арғындардың Қазақстан  аумағына қоныс аударуы

 

 

 

ІІ ТАРАУ.

XIV-XV алғашқы жартысындағы  Шығыс Дешті Қыпшақ тайпалары  және

Арғындар

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

 

 

 

 

Кіріспе

 

Арғындардың бабалары Арғу деген атпен басмыл-қарлұқ тайпалық одақтарында мүше болған заманда  Түрік қағанатттарынан бастау алып, Ұйғыр және Қидан бірлестіктерінің ықпалына түскен қилы замандарды бастан өткізді. Бұл мемлекеттердің күрделі  тарихы Орхон жазуларында тасқа  өшпес таңба болып жазылған

Б.з. XIII ғасырынан бастап бұл тайпаның құрамындағы бұрынғы  басмыл және қарлұқ рулары  Жетісу аймағындағы  түркі тайпаларының кейбір руларын  қосып алып, тарихқа Аргун немесе Аркенут деген атаумен әйгілі бола бастады. Бұл Арғын тайпасының жаңа сапалық өзгеріске ұшырап, қазақ  деген халықты қалыптастыруға бейімделе  бастаған кезі еді

Моңғол ұлыстары тұсында  алғаш Шағатай ұлысында, соңынан  Жошы ұлысында төрелердің қисапсыз жортуылдарына  қатысқан Арғындар байырғы қазақ  жеріндегі сан-салалы түркі тайпаларымен тығыз қарым-қатынаста болып, өзара  топтаса түсті.

Тақырыптың өзектілігі. Тақырыптың өзектілігіне келер болсақ. Арғын тайпасы ғалымдардың дәлелдеуі бойынша ғұндардың тікелей мұрагері болып табылады. Қазақ хандығы құрылуы қарсаңында қазақ санының басым көпшілігін құраған тайпалар қатарына жатады.Қазірде арғындар қазақ ру-тайпаларының құрамындағы белді рулардың бірі болып табылады. Ал маған берілген тақырып бойынша, яғни XIII – XV Арғындар туралы жазба дерек көздері жоқ десе де болады. Бұл басқа да қазақ ру-тайпаларына да ортақ мәселе. Сондықтан да бұл тақырып өте маңызды деп есептеймін.

Тақырыпты зерттеудің мақсаты. Осы жұмысты жазуда алдыма қойған ең басты мақсатым ол тақырыпты мейлінше толық меңгеру және сонымен қатар осындай ғылыми жұмыстармен шұғылдануды үйрену болып табылады.

Міндеттер. Арғын тайпалық бірлестігінің Қазақстан аумағына қоныс аударуын зерттеу, Шығыс Дешті Қыпшақта өмір сүрген тайпалармен Арғындардың қарым-қатынасын білу болып табылады.

Тақырыптың деректік базасына шолу. Тақырыптың деректік базасына келер болсақ. Бұл тақырыпқа байланысты деректер қатарына “Моңғолдың құпия шежіресі”, Рашид-ад-диннің “Жылнамалар жинағы”, Өтеміс қажының “Шыңғыснамасы”, Тарихи Абулхайрхани. // МИКХ, Таварихи гузида-и нусрат наме. // МИКХ, Фазлаллах ибн Рузбихан Исфахани. Михман намә-и Бухара (Записки Бухарского гостя) жатады

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бұл тақырыпқа қалам тартқан кісілер көп болды. Олардың қатарына

Баяндаманың құрылымы. Баяндама Кіріспеден, І-ІІ тараулардан, Қорытындыдан, Пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Бірінші тарауды “Арғындардың Қазақстан аумағына қоныс аудару” деп алдым. Тарауда Арғындардың Қазақстан территориясына қоныс аударуының себебін, маңызын қарастырдым.

Екінші тарауды “XIV-XV алғашқы жартысындағы Шығыс Дешті Қыпшақ тайпалары және Арғындар” деп алып, тарауда Қазақ хандығының құрылуына дейінгі заманның және одан кейінгі кездердегі Шығыс Дешті Қыпшақ даласында Арғындармен қоса өмір сүрген тайпалар туралы және олардың өзара қарым-қатынасы жайлы сөз қозғадым.

 

 

I ТАРАУ

Арғын тайпасының тарихы, басқа қазақты кұраған түркі тайпаларының тарихы тәрізді,қазіргі қазақ жерін моңғол жаулауымен тығыз байланысты. Тарихи деректер тіптен Шыңғысханның өзінің де хан болып сайлануын қазақты құраған ірі түркі тайпаларының тарихымен бірге алып қарастырады. Шәкәрімнің жазбаларында мынадай жолдар сақталған: Шыңғысханның өзі “осы Шыңғыс тауында хан көтеріліп, Хаған, яғни хандардың ханы атанып, үлкен хан болғаны 1203 жылы болса керек. Парсы жағын алып, қайтарында Бұхарадан молда әкелдіріп, дін жайын сұрап, өзгенің бәрі құдайдың үйі болса керек, ондай бір ғана жерді құдайдың үйі демек дұрыс емес деп молдаларға сый беріп қайырды. Осы дерек бүгінде аңызға айналып кетсе де тарихи шындықтан бастау алады деп ойлаймыз. Өйткені бізге жеткен мәліметтерге қарағанда қазіргі Щыңғыстау бұрындары Найман тайпасының атымен байланысты аталса керек. Қазақты құраған біраз ірі тайпалар, оның ішінде Арғын да бар, Шыңғысханды қарсы алып, оны Шыңғыстаудыц биігінде ақ киізге отырғызып, хан көтеріпті деген мәлімет те бар. Жалпы алғанда Темучиннің Шыңғысхан атанып, Ұлы ханға айналуы түркі тайпаларының қолдауына байланысты екендігін ешкім де теріске шығара алмайды.

Зерттеушілердің бір бөлігі қазақтың басын біріктірген алғашқы  саты - Алаш қауымдастығы осы Шыңғысханның қол астына қарағаннан кейін жаңа сапада қайтадан ұйысқан деген пікірді айтып жүр. Қытайлық бауырымыз Жақып Мырзаханов осыған орай былай деп жазады: “Төрт ұлыс” пен “Қазақ шежіресі” қолжазбасының бағыты бойынша, Алаш қауымының бірігуі XIII ғасырдың бас кезі, тегінде, моңғол шабуылына қарсы үйымдасқан одақ екені байқалады. Оған кірген тайпаларды (қыпшақ, найман, қаракесек, алшын, қоңырат, жалайыр) моңғол хандары алты арыс елге бөліп, әр қайсысына жеке-жеке таңба анықтайды да, “Алты сан Алаш” деген атпен Жошы ұлысының қарамағына береді.

Абай Құнанбаев “Біраз сөз қазақтың қайдан шыққаны туралы”  деген шығармасында былай деп  жазады: “Қашан моңғолдан Шыңғысхан шыққанда, қазақтар құтты болсынға барыпты, бірақ қай жерде барғаны мағлұм емес, сөйтсе де осы Шыңғыс тауында әскері Қарауыл өзенінің бойында жатып, он екі рудан он екі кісі моңғолдың өз заңы бойынша “Хан” деген үлкен биіктің басында, ақ киізге Шыңғысты отырғызып, хан көтерген дейді... Сол он екі кісінің бірі қазақта Майқы би деген кісі екен. “Түгел сөздің түбі бір, түп атасы Майқы би” деген мақал болған, Майқы сол кісі екен”.

Абай ел аузындағы аңыз бойынша жазған болса керек. Өйткені  Шыңгысханның хан тағына отырған жылы мен орны айтылмаған. Бірақ Шыңғысты хан көтеруге қазақ ұлыстарының да қатынасқанын, қазақта Майқы би деген кісінің қатынасқанын жазады”.

Мұндағы аталған Алаш қауымына кірген қазақ тайпалары арасынан арғындарға о бастан-ақ ұйытқы болған Қаракесектерді көреміз. Тарих ғылымдарының докторы, профессор Сатай Сыздықов өзінің монографиялық зерттеуінде Қаракесектердің қарлықтар кұрамындағы боло, яғни болат руынан өрістегені туралы болжамдар айтқаны белгілі. Олай болса, сол тұста Қаракесектердің төңірегіне ұйысқан арғындардың біраз рулары Шыңғысханды қарсы алып, оны жақтап, Шыңғыстауда хан көтеруге қатысқан болып шығады. Бұл жалпы алғанда қарлықтардың Шыңғысханды бейбіт түрде хан ретінде қабылдап, мойындағаны туралы тарихи деректерге де қайшы келмейді.

Бұл тұста әлі де қарлықтармен бірге жүрген арғындар дербес тайпа ретінде атала қоймағандығын ескерер болсақ, олардың наймандар мен керейлер тәрізді өз тайпаларының атынан өкілдіктер шығара қоймағанын аңғарғандай боламыз. Қалай десек те арғындардың 1206 жылғы құрылтайда хан болған Шыңғысханды қолдағаны күмән туғызбайтын тәрізді.

Алайда Моңғол қыратында  Темучиннің алғаш 1203 жылы хан болғандығы туралы да айтылып жүр. Егер де алдағы тарауларда айтқанымыздай Арғындар бұл тұста қарлықтардың боло (болат) руының және ішінара басмылдардың құрамында жүрген болса , және осы екі үлкен тайпалар бас қосқан Тараз және Баласағұн аймағындағы Арғу деген жерде жаңа сапалық деңгейде тайпалық одақ құрған болса, әрине оларды Моңғол қыратындағы Темучинді хан сайлау шараларына қатысты деп айта алмаймыз. Біздің бұл пікірімізді тарихи фактілер де нығайта түседі.

Арғын тайпасы Н А Аристовтың болжамынша қазақ даласына моңғол жаулап алушылығына дейін-ақ келген болатын. Себебі, Шыңғысханның жаулап алушылығы кезінде Ұлы ханның әскерлері Арғындардың аттары аталмайды. Осыған байланысты олар Шыңғысханның керей-наймандармен қақтығысы басталардан  бұрын, яғни XII ғасырдың соңғы ширегіне дейін-ақ Жетісуға қоныс аударды деген түжырым жасауға болады. Моңғол жаулап алушылығының қарсаңында арғындар наймандардың батысында, ' қыпшацтардың шығысында, батыс Тарбағатайдың солтүстік беткейінде тұрып жатты.

“Шыңғысхан Моңғол сахарасындағы көшпенділердің бәрін біртіндеп бағындырғаннан кейін, наймандарға (Қарақытай патшалығы жеріндегі билеуші найман хан Күшілікке) және Орта Азияға, қазақ даласына, таңғыттарға жорық жасағанда, жалаң моңғол әскерін ғана емес, өзі бағындырған түркі тайпалардың (керей, найман, қоңырат, меркіт, жалайыр, уақ, т.б.) бәрінің күшін пайдаланған еді.

Осы аталған тайпалар қатарында арғындардың да болғандығы белгілі. Олар бірде жалайырлармен бірге жүрсе, бірде уақтарды қолдады. Арғындарға “жиен” ретінде айтылатын әйгілі Тарақты тайпасы өзінің таңбасы жағынан жалайырларға, тарихы жағынан уақтарға жақын екенін жақсы білеміз. Сонымен Шыңғысханның жаулау жорықтары негізінен алғанда моңғол тайпаларына ғана емес, қазақты құраған көптеген іргелі тайпаларға арқа сүйеудің арқасында ғана мүмкін болды дей аламыз.

Бірақ бұл жеңіс Шыңғысханға  тыныштық әкелмеді. Хорезмшах қолдауына сүйенген найман тағының мұрагері Күшілік оған үздіксіз қауіп төндірумен болды. Күшілік Хорезмшахтың көмегімен моңғолдар басып алған иелігін қайтарып аламын деп үміттенді. Бірақ оның бұл үміті ақталмады. Ақырында ол Шыңғысхан әскерінен жеңіліп, қолға түсті де, өлтірілді. Күшіліктің жеңілуінің басты себебі - оның наймандарға туыс түркі тайпаларын өз жағына қарата алмауынан деп айтуға негіз бар.

Күшілік хан қаза тапқаннан  кейін оның Түркістандық иеліктері Хорезмшахтың қолына көшті. Бұған Шыңғысхан наразы болды.

1216 жылы Күшілік пен  меркіт ханының ұлы Кудуды (Хуту)  Жошы бастаған моңғол әскерлері қуып келіп, оларды Кили және  Камих өзендерінің маңында талқандаған кезде моңғол әскерімен соғысуға Мұхаммед Хорезмшах та келді. Моңғол әскерінің “бізге Хорезмшахпен соғысуға рүқсат жоқ, біз басқа жұмыспен келдік”,- деген сөзіне құлақ аспай, Хорезмшах соғыс бастаған болатын. Ол бұл соғыста өзі тұтқынға түсіп қала сақтады, баласы Жәлел-ад-диннің  батырлығының арқасында ғана құтылды. Хорезмшахтың бұл жорығы қыпшақ даласына қарсы бағытталғанын ескерер болсақ, олармен қақтығысқан Жошы басқарған әскерлер қыпшақ даласындағы түркі тайпаларының болғаны айқындала  түсетіндей. Бұлардың арасында қазақты құраған найман, керей уақ, жалайыр, табын тайпаларымен бірге арғын рулары өкілдерінің сарбаздары жүрді деуге негіз бар.

Ал енді Хорезмшах пен  Жошының арасындағы осы жанжалға байланысты Шыңғысханның көзқарасы да ерекше болды.

“Бұл қақтығыстың басталуына сұлтанның кінәлі екеніне  қарамастан, Шыңғысхан өзінің бұрыннан қалыптасқан ұстанымына  сай оған шабуыл жасағысы келмеді, әртүрлі жолдармен достық  қатынасты сақтауға және көршілік құқын қорғауға тырысты. Сұлтан тарапынан ашу-ызасын туғызған, қалай да қарсы шара қолданып, өш алуды қажет қылған қылықтар жасалғанша ол онымен соғысқа кіріскен жоқ”.

Екі күшті мемлекеттің  ара-қатынасына тереңірек тоқталуымыздың себебі ол қатынастың арғындар тағдырына да ықпал еткендігі. Екі мемлекеттің арасындағы жолдың бойына орналасқан, 1211 жылдан бастап қарлұқтармен бірге Шыңғысханға бодандығын мойындаған арғындардың бұл мемлекеттердің  қақтығысынан тыс қалуы және азды-көпті зиян шекпеуі мүмкін емес еді.

“...Шыңғыс хаған сартауыл (Ортаазиялық Түркістан) еліне жіберген Ұқына бастаған жүз елшісі өлтірілгенін естігенде өз ордасында үлкен құрылтай шақырып: “Алтын арқанымызды сартауылдарға қидырып, қол қусырып отырамыз ба? Ұқына бастаған жүз жігітіміздің кегін қайтарып, сартауылдармен соғысып, егеске қысас істеп, сартауылдармен шайқасайық - деп Хорезмге соғыс жариялады. Осыдан соң 1219 жылы Шыңғысхан жазды Ертістің бойында өткізіп, аттарын жемдетіп алып, күзде онан әрі жылжыды. Жолында кездескен облыстардың бәрін басып алып, соғысуға келе жатқандығы туралы Хорезмшахқа хабар берді. Қаялыққа жеткенде Шыңғысханға осы өңірдегі әмірлердің басшысы Арслан келіп өз еркімен қосылды. Бұлар негізінен қарлық тайпасының өкілдері еді. Жоғарыдағы тарауларда арғындардың негізгі руларының қарлықтар құрамында болғанын ғылыми тұрғыда дәлелдеген болатынбыз. Сондықтан да Шыңғысханды қарсы алғандар қатарында қарлықтармен бірге арғын руларының да болғандығы күдік туғызбайды. Яғни осы қарлықтармен бірге Шыңғысханның қол астына өз әмірлерінің басшылығымен арғын жігіттері де келіп қосылды деп айтуға негіз бар.

XIII ғасырдың 20-жылдарында жаулау жорықтарын аяқтаған Шыңғысхан өзі басып алған аймақтарды балаларына бөліп беріп, мәңгілік мұрагерлікке қалдыруды ойластырды. Мұндайда Ұлы хан өзіне одақтас болған Жалайыр, Табын, Тарақты, Арғын және Уақ тәрізді тайпаларды да балаларының қарауына бөліп беруді естен шығарған жоқ. Осыған байланысты біз әңгімелеп отырған арғындар Шыңғысханның қай баласының қарауына көшті деген сауал туындайды.

Өкінішке орай, мұны дәлелдеп беретін мәліметтер тарихи деректерде кездеспейді. Шьңғысханның Жошыға берген төрт мың әскерінің құрамында арғындар аты аталмайды. Жошыға берілген сарбаздарды сиджиут тайпасынан шыққан Мунгур, кингит тайпасынан шыққан Кингитай, хушин тайпасының әмірі Хушитай және сол хушин тайпасынан шьққан әмір Байку басқарған. Мұндағы Хушин тайпасын Үйсін тайпасы, ал әмір Байкуды әмір Майқы би деп қабылдар болсақ, бір кездері Іле өңірін мекендеген үйсіндер Шыңғысхан жағына бейбіт түрде өткен болып шығады. Мұндайда айта кететін нәрсе, кейініректе бірнеше ғасыр бойы уйсіндердің отанына орныққан қарлықтар мен басмылдар, яғни арғындардың арғы бабалары үйсіндермен аралас-құралас өмір сүрді. Бұдан шығатын қорытынды Майқы басқарған үйсіндермен бірге арғындардың да кейбір рулары Жошы әскерлерінің құрамына қосылса керек. Тарихи деректерде бұл мыңдықтардың қайсы тайпалардан құрылғаны туралы нақты мәліметтер жоқ. Шыңғысханның бағындырған халықтарын моңғол тайпаларынан шыққан әмірлерге бөліп беріп отырғандығын ескерсек, Майқы бидің қоластында арғын руларының жасақтары да болса керек.