Орыс жазушылардың шығармаларын аударуда кездесетін стилистикалық мәселелер

Астана  қаласының білім басқармасы

«Еуразия гуманитарлық институтының колледжі» мекемесі

 

 

 

 

 

Курстық жұмыс

 

 

Пәні: «Аударманың теориясы және практикасы»

Тақырыбы: «Орыс жазушылардың шығармаларын аударуда кездесетін стилистикалық мәселелер »

 

                                             

 

 

 

                                              Орындаған: Қасымбекова Ботагөз Пдк-31

Жетекшісі: Мухашева Замира Нурлановна

 

 

 

 

Астана-2012ж.

МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ .............................................................................................................2-4

II. Аударма теориясы

2.1 Аударма: оның мәні  және түрлері ..............................................................5-8

2.2  Көркем әдеби аударманың спецификасы………………………………9-11

 

III. Аударманың стилистикалық аспектілері, А.С Пушкиннің «Евгений Онегин» шығармасының «Письмо Онегина к Татьяне» үзіндісі және оның ағылшын аудармасының мысалында

3.1 Көркем шығармалардың стилистикалық ерекшеліктері………………12-14

3.2 А.С Пушкиннің  «Евгений Онегин» шығармасының  «Письмо Онегина к Татьяне» үзіндісі және оның ағылшын аудармасының деңгейлес салыстырмалы талдау………………………………………………………15-19

 

ҚОРЫТЫНДЫ ...............................................................................................20-21

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ...................................................22

 

Қосымшалар ............................................................................................23-30

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

стилистика  художественный перевод песня

Біз тұрған әлеміміз көпқырлы және өте алуан. Қазіргі әлемдік мәдениет құрамына  250 халықтан астам салт дәстүрлері және ерекшеліктері кіреді, ал халықаралық тілдер мен диалектер саны мыңдап өседі. Әрине, барлық тілдерді білу мүмкін емес, бірақ қоғамның ақпарат алмасуында тіл аралық коммуникация маңызды бөлігі болып келеді.

Алғашқы тілдер пайда болғаннан және осы күнге  дейін аудармаға байланысты көптеген қиыншылықтар бар. Аудармашы мәтіннің немесе сөйлемнің тек ортақ мағынасын емес сөздің мағынасына түсіндіру керек. Әрине, көбісі тұпнұсқанын функционалдық стиліне тәуелді – егер бұл ғылыми мәтін болса, онда бастапқы шарты мәтіннің мазмұнын жеткізуі, ал егер көркем әдеби шығарма аударылса, онда шығарманың пішінің де жеткізуі маңызды болады. Көркем әдеби шығармаларын аударған кезінде стилистикалық аспект үлкен рөл атқарады.

Курсттық жұмыстын тақырыптын өзектілігі, бұл, шығармаларды деңгейлеп аудруды кезінде бір мәндес пікірлер жоқ екені. Әсіресе, көркем әдеби шығармаларын аударғанда, осы аударманың маңызды бөлігі стилистика болып саналады. Талдау барысында аудару кезінді мәтіннің стилін сақтауға мүмкін немесе мүмкін емес екенін қарастыруға болады.

         Курсттық жұмыстын нысаны ол  А.С Пушкиннің «Евгений Онегин» шығармасының «Письмо Онегина к Татьяне» үзіндісі және оның ағылшын аудармасы.

Пәні – стилистикалық ерекшеліктердің басқа тілге аудару деңгейі.

Осыдан, жұмыстың мақсаты – аудару кезінде тұпнұсқа автордың стилін толығымен жеткізу мүмкін немесе мүмкін емес екенің айқындау.

Мақсатқа жету үшін келесі шарттар қойылған:

• Аударма теориясының мәнін қарастыру
• Аударманың түрлерін айқындау
• Көркем әдби аударманың ерекшеліктерін атап көрсету
• Көркем әдеби шығармалардың стилистикалық ерекшеліктерін сипаттау
• Тұпнұсқанын және аударманың деңгейлес салыстырмалы талдау жасау

Мақсаттар мен  шарттар курсттық жұмыстын келесі құрылымын анықтады:

• Кіріспе
• Негізгі бөлім
• Қорытынды

Негізгі бөлім  екі тараудан тұрады – теоретикалық және практикалық.

Теоретикалық  бөлім екі тараудан тұрады– "Аударма: оның мәні және түрлері" және "Көркем әдеби аударманың спецификасы".

Жұмыстын осы тарауы В.Н Комиссарованын «Аударма теориясы» және «Аударманың лигвистикасы» деген кітаптар арасында жазылған, және Михаил Лозинскийдің мақалалар көмегімен, мысалға «Өлеңдерді аудару көркемөнері». Бірінші бөлімді құрастыру кезінде мен аудармаға арналған сайттармен қолданылдым, «Аудармашы» және «Изба читальня» деген сайттар сияқты.

Курсттық жұмыс көркем әдеби шығармаларды талдауға негізделгендіктен, екінші бөлімде мен көркем әдеби шығармалрдың стилистикалық спецификасын қарастыруға үміттендім. Екінші бөлімде талданатын шығармалардың қысқаша суреттемесі беріледі.

Зерттеу әдісі ретінде деңгейлес салыстырмалы талдау қолданылды, бұл әдісті қоланған себебі осы әдіс курсттық жұмыстын пәнің нақтылап дарыптайды, ал шығармалардың фонетикалық талдаулары "VAAL-mini" фоносемантикалық программа көмегімен жасалынды.

Талданатын  шығармалар ретінде А.С Пушкиннің «Евгений Онегин» шығармасының «Письмо Онегина к Татьяне» үзіндісі және оның ағылшын аудармасы тандалды.

Осы курсттық жұмыстың теоретикалық және практикалық маңыздылығы, жиналған талдаудың материалдар мен нәтижелер, кейінгі аударма аймағында тереңдетілген зерттеулер кезінде қолдануға болатындығы.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II. Аударма теориясы

 

2.1. Аударма: оның мәні және түрлері

 

Аударма әрекет ретінде ерте замаңнан бастап қалыптасып жатыр. Нақтыласақ, бір біріне ұқсамайтын қоғамдар пайда болған периодтан бастап, олардың танбалық жүйелері де әр түрлі болған следовательно, осы оқиғадан бастап әр түрлі тілдер де пайда болды. Сол кезде аудармашылар пайда болды және олар «билингва» деп атаққа ие болды. Билингвалар түрлі тілдес қоғамдарға ақпарат алмасуға көмектесті. Жазу түрі пайда болғанан кейін, жазбаша аударма да пайда болды. Жазбаша аудармашылардың маңызды пәндері іскери, діндік және ресми мәтіндері болған.

Әлемдік тарихта жазбаша аударма пайда болған периоды маңызды рөл атқарады, өйткені оның көмегімен адамдар өзіне тән емес қоғамдардың мәдениетті және ғылыми жетістіктерін танытты, бір бірімен қарым қатынасты жақсартты.

Алғашқы аударма  теоректир өз тәжірибесін кейде жұмыс серіктестігінің де тәжірибесін орталықтандыруға үміттенген аудармашылар болып саналады. Көне замаңнан бастап аудармашылар тұпнұсқаның аудармамен ұқсастығы туралы сұрақ қоя бастаған. Ең алғашқы маңызды аударманың бірі Таурат аудармасы болып саналады. Таураттың тұпнұсқасы сөзбе сөз аударылды, сондықтан шариаттар түсініксіз болған. Бұл аудармашы тұпнұсқадан ауып кету құқығы бар ма деген сұрақ туындады, және, егер құқығы бар болса, онда қандай принциптермен оныңаудару бостандығы шектелген. Көне аудармашылар теориясы осы проблемаларға айтарлықтай деңгейде ғылыми сұраныстарға және айғақтықтарға жауап берген жоқ.

Аударма теориясының  негізгі заңамалары тек ХХ ғасырдың ортасында қалыптаса бастады, қалыптасуына аудармашылар бас қосты.Олар шығармалардың аудару деңгейі туралы сұрақ келесі түрмен қойды: Бiр тiлде мүлде тура және толығымен, басқа тілдің ой құралымен бейнелеген ойды жеткізуге болуы мүмкiн бе?

Осы сұраққа  қатысты ғылыми салада екі әр түрлі қарама қарсы пікірлер пайда болды:

1. Зерттеушілердің көбісі қазіргі замаңғы қоғамындағы ұлттық тілі ойды айкындап жеткізу үшін жеткілікті түрлерге тәуелді екені және тіл аралық аудармаға ие болып, тұпнұсқанын негізгі қасиетін жоғалтпауы мүмкін деген қорытындыға келді.
2. Екінші теория, керсінше, шығармалардың аударылмауын  бекітеді.  «Аударма теориясы» бойынша түрлі тілдер айқындау түрлері бір бірінен қатты ерекшеленеді, және аударма тұпнұсқаға жетілмеген ұсыныс, мәтіннің аластатылған мәнін беретінін деген пікірді қолдаған  ретінде.

Пікірдің екі  түрі де бар болуға құқығы бар, және олардың аудармада қолданылуы олардың типтеріне де байланысты болып келеді. Аудармашылық тәжiрибенiң жүйесi аудармаларды әр түрлi параметрлердің көлемдi классификациясын ұсынады. Әсіресе:

• Тұпнұсқа және аударма тілдер түрлерінің байланысы бойынша (тiл iшiндегi, тарихи, тiл аралық және т.б.);
• Ауыстырылатын мәтiннiң авторына аудармашылық қызметтiң субъектiнiң сипаты және оның қатынасы бойынша (қолдық, автоаударма, машиналық, аралас);
• Ауыстырылатын материалдың өңдеулерi аудармашылық сегменттiң түрi және әдiсі бойынша (морфемдік, сөз сайын, мәтіндік және т.б.);
• Түпнұсқаның мәтiнiне аударма мәтiнiнiмен сәйкестiктер сипаты бойынша (еркін, интерпретациялық, адекваттық, тура и т.б.);
• Жанрлық - стилистикалық ерекшелiктері және ауыстырылатын материалдың жанрлық тиiстiлiгi бойынша (ғылыми-техникалық, қоғамдық саяси, көркем әдеби, әскери, заңгерлік, тұрмыстық);
• Берiлулер толықтыққа және түр бойынша мағыналы түпнұсқаның мазмұны бойыншы(толық, толық емес, фрагменттік, аспекттік және т.б.);
• Бастапқы функциялар бойынша (жұмыстық, консультативтік, оқушылық, баспа, эксперименттік);
• Мәтіннің тұпнұсқасы бойынша (бастапқы, екінші, қайтармалы);
• Адекватты типі бойынша (эквиваленттік, семантико-стилистикалық адекваттық, прагматико адекваттық, дезиративті-адекваттық);
• Аударма және түпнұсқа мәтiнiнiң презентациялар формасы бойынша (жазбаша-жазбаша, жазбаша-ауызша, ауызшы-жазбаша, синхрондық, біржақты, екіжақты) [8].

Осы қурсттық жұмыста біз жазбаша және жазбаша мәтіннің аудармасын қарастырамыз, бұл аударма үш вариантта аударылды:

1. Сөз сайын аударма(тура немесе жолма жол). Бұл механикалық сөз аудармасы сол қалыпта, қандай қалыпта олар мәтінде жазылған, синтаксистік және логикалық байланысқа қарамай. Негізінде ары қарай аударма жұмысының базасы ретінде қолданылады.
2. Сөзбе сөз аударма. Сөзбе сөз аударма, аударылатын мәтіннің мағынасын тура жеткізу кезінде, тұпнұқанын синтаксистік конструкция мен лексикалық құрылымына тура сәйкестігіне үміттенеді. Сөзбе сөз аударма кезінде орыс тілінің синтаксистік нормаларын тәртіптін жиі бұзылуына қарамастан, ол бастапқы мәтіннің жұмыс барысында қолдануға болады, өйткені ол тұпнұсқанын құрылысын және оның түсініксіз жерлерін түсінуге көмектеседі. Кейін, орыс тіліне тән емес конструкциялар бар болғанда, сөзбе сөз аударма міндетті түрде көркем әдеби түрімен ауыстырылып өңделуі керек.
3. Көркем (әдеби) аударма. Бұл аударманың түрі, орыс тілінің дұрыс формасында тұпнұсқанын мағынасын жеткізеді, және ғылыми ортада көптеген келіспеушіліктерді туғызады – ғалымдардың көбісі аудармалардын ең жақсысы лексикалық және симантикалық сәйкестіктер көмегімен емес, тілдер сәйкестіктерінде болмашы рөл атқаратын көркем және әдеби сәйкестіктер көмегімен аударылуы керек деп есептейді, бұл проблема кейін қарастырылады [1].

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2. Көркем әдеби аударманың спецификасы

 

В.Н Комиссаровыа айтқандай көркем аударма дегеніміз  әдеби шығармаларды аударуы [6].

Көркем әдебиеттiң шығармалары  барлық басқа сөздік шығармаларға қарсы  шығады, өйткені олардың барлығына  тек бір коммуникативтік функция  доминантты болады, әсіресе көркем-эстетикалық немесе ақындық функциялар. Әр көркем әдеби шығарманың бастапқы мақсаты белгілі эстетикалық әсерге жетуі, көркем бейнесін құрылуы болып келеді. Осындай эстетикалық бағыт көркем әдебиетті коммуникацияның басқа әдебиеттерінен ерекшеленеді, олардың информациялық құрылымы бастапқы және өзіндік болып келеді.

Көркем әдебиет  тіралы айтқанда, осындай аударма  мүмкін емес деген пікірлер ерекше күшейеді. Көркем аудармаға қарама-қайшы талаптардың жиындарын жатқызады. Оларды американдық филолог Т. Сейвори «Аударма көркемөнері» деген кітабында белгілеген:

А. Аударма тұпнұсқаның сөздерін жеткізуі қажет.

В. Аударма тұпнұсқаның ойын жеткізуі қажет.

А. Аударма аударма ретінде оқылуы қажет.

В. Аударма тұпнұсқа ретінде оқылуы қажет (яғни оқырманда онын алдында аударма екені деген сезім болиауы тиіс).

А. Аударма тұпнұсқаның стилін бейнелеуі қажет.

В. Аударма аудармашының стилін бейнелеуі қажет.

А. Аударма қазiргi түпнұсқаға, мәтiн сияқты оқылуы қажет.

В. Аударма қазіргі аудармашыға, мәтін сияқты оқылуы қажет.

А. Аудармашының тұпнұсқаға бердене қосу немесе азайту құқығы жоқ.

В. Аудармашының тұпнұсқаға бердене қосу немесе азайту құқығы бар.

А. Өлеңдер қара сөзбен аударылуы керек.

В. Өлеңдер өлеңдермен аударылуы қерек.

Біреулер ана  тілінің рухына және отандық оқырманның әдеттерiне сәйкестігін маңызды деп санайды, басқалар, оқырманды басқа ойын, басқа мәдениетін қабылдауға үйретуі және және ол үшiн ана тiлiнiң үстiнде зорлыққа тiптi баруы маңыздылау болып келеді деп санайды. Бірінші сұранытсы орындауы(В тезистерін қарандар) еркін аудармаға апарады, екінші сұранысты орындауы (А тезистері) — нақты, сөзбе сөз аудармаларға апарады.

Бұл ахуалдың иллюстрациялары  үшiн Таураттың аудармасының қарастыруына қайта қайтып келемiз. Егер қасиеттi кiтаптың еркiн аудармасын жарамағаны анық, Кирилл және Мефодийдің аудармаларын талқыласақ, онда олар тауратты сөзбе сөз аударуына қол салғанын көруге болады. Римдегі Таураттың аудармашылары басқаша істеді. Олар таруат сюжеттерінің басқа мысалдар арқасында әсерді күшейтті.