Компанияның дивидендтік саясатын басқару

     Кәсіпорынның меншік капиталы 3 элементтен тұрады : акционерлік капитал, эмиссияланған табыс, таратылмаған табыс.

       Көптеген мемлекеттерде заңда екі схеманың біреуін таңдауға рұқсат берілген - дивиденд төлеуге шығымдалады тек табыстан, немесе пайдадан және эмиссиялық табыстан. Заңда басқа да шектеулер дивиденд төлеуде қолданылады. Егер кәсіпорынның төлеу қабілеттілігі болмаса немесе банкрот жарияланса, дивиденд ақшалай формада төлеу, ережеге сәйкес берілмейді. Өйткені акционерлер дивиденд алғанда салық салынады, ол дивиденд ұзартылса (таратылмаған табыс) салық салынбайды, кейде компаниялар дивиденд төлемейді, өйткені салықтан жалтарылады. Бұл жағдай қарастырылған жергілікті салық органы таратылмаған табыстан асып түсуі орнатылған нормативтермен (АҚШ –та 250 долларға тең) салық салынады. Себебі бұл шектеулер кредиторлардың құқықтарын қорғауға қажет және компанияның өз капиталын жұмсаудан сақтайды. Кейбір акционерлік қоғамда дивиденд жариялау процесі екі топтан тұрады:

• Аралық дивиденд ұйым басшысымен жариялайды және тіркелген

көлемде;

• Жалпы жиналыста дивидендті бекітеді, жылдың қорытындысы

бойынша ағымдағы дивидендті төлеу есебінен.

     Дивиденд көлемі басшысы ұсынысынан көп бола алмайды, бірақ жиналысты азайта алады. Тіркелген дивидендке қатысты артықшылықты акция, пайыздалған облигацияға тең, көлемі шығарылған уақытта орнатылады.

     2. Келісім- шартты шектеу сипаты. Көптеген елдерде төленетін дивидендтердің көлемі арнайы келісім- шарттымен сол уақытта реттеледі, егер коммерциялық кәсіпорын ұзақ мерзімді несие алғасы келсе. Мұндай қарызға қызмет етуді қамтамасыз ету үшін келісім-шартта: қайта инвестицияланбаған табыстың минималды пайызы, максималды табыс пайызы, дивиденд төлеуге бағытталған, әлбетте үлестірілмейтін пайданың төменгі шегі қаралады.

     3.Өтімділіктің жетіспеушілігіне байланысты шектеу. Жоғарыда ескерткендей ақшадай түрде дивидендтер тек сол уақытта төленеді, егерде фирманың есеп шотында ақшасы болса. Теориялық тұрғыдан қарағанда коммерциялық мекемелер дивидендті төлеуге несие алуына болады, бірақ та ол қосымша шығындармен байланысты. Сонымен, коммерциялық мекемелер пайдалы болуы мүмкін, бірақ дивиденд төлеуге дайын болмауы мүмкін, себебі нақтылы ақша қаражатының бомауы себебінен.

     Қазақстанда кәсіпорындардың өзара төлем қабілетінің болмауы жағдайына байланысты мұндай жағдайлардың болуы мүмкін. Дивиденд ақшалай форма түрінде төленеді, тек мына жағдайда кәсіпорын есеп шотында ақшасы болса және ақша эквиваленті, айырбасталатын ақшалар, төлеуге жеткілікті болады. Теорияда кәсіпорын дивиденд төлеу үшін несие алуына болады, бұл әрқашан мүмкін бола алмайды, одан басқа қосымша шығындармен байланысты. Соның нәтижесінде кәсіпорын табысты бола алады, дивиденд төлей алмайды, себебі нақты ақша қаражаттарының жоқтығынан. Ресейде төлемқабілеттігі төмен ондай жағдай болуы мүмкін.

     Мұндай  жағдай альтернативті бола алады:

• Дивиденд, вексель немесе қолхат формасында төленеді, т.б

дивидендке  куәлік;

• Компанияның меншік акцияларын екі нарықта сатып алу.

     Бірінші жағдайда бәрі түсінікті болса, ал екіншісіне түсініктеме қажет. Мына жағдайда қолданылады, егер компания меншік акцияларын сатып алуға аз ақша қаражаттары қажет болса, акционерлерге дивиденд төлеу жағдайына қарағанда.

     Кейбір  елдерде, Мысалы: Велекобританияны қарастырайық мына жағдайда шешілді 1981 жылы, алдын-ала компанияда қолдануға акционерлерден рұқсат алуы қажет, сонымен қатар көлеміне шектеу орнатады бағалы қағаздарды сатып алуға және күшін жоюға қолданылғаннан кейін. Мына қатал шаралармен байланысты, компанияға өзінің акцияларын сатып алуға тиым салынады:

• Акцияның нарықтық бағасы өседі жалпы көлемі төмендесе;
• Көбейеді ЕРS;
• Ара қатынасының көбеюі ЗК/СК меншік капиталының;
• Ірі акционерлердің акцияларының көлемі салыстырмалы түрде

төмендеуі мүмкін;

Айтыла кететін нәрсе, көптеген елдерде қолдануға рұқсат берілмейді.

     4. Өндірістің ұлғаюымен байланысты шектеу. Көптеген компаниялар, кәсіпорындар бастапқы қалыптасукезінде өндіріс қуатын кеңейтуге байланысты қаржы көздерін іздестіру проблемасымен әуре болуда. Қаржы ресурстарының қосымша көздері- өндіріс көлемін жоғарғы қарқымен дамытатын фирмаларға – қосымша өндіріс қуатын алуға, сондай-ақ салыстырмалы түрде шамалы қарқымен дамитын фирмаларға да, оның материалдық техникалық базаларын жаңартуға қажет. Бұл жағдайда көбінесе дивиденд төлеуге шек қойылады. Практикада құрылтайшылардың құжаттарында өндірісті дамытуға байланысты, ағымдағы пайданың бөлігін минималды жасап, қалғанын өндірісті дамытуға қайта қаржыландыруға бағыттайды.

     5.Акционерлердің мүддесіне байланысты. Жоғарыда айтылған

дивиденд  саясатының негізінде жалпыға белгілі  қаржыны басқару принципінің  кілті- акционерлердің акционерлердің жинақы табысын барынша молайту. Өткен кезеңдегі оның көлемі алынған  дивидендтің сомасы мен акцияның бағамдық құнының өсімінің қосындысынан жинақталады. Сондықтан, фирмалардың директорлары және акционерлер дивидендтің оңтайлы мөлшерін анықтай отырып, дивидендтің көлемін фирманың тұтас құнына қалай әсер ететіндігін бағалауы керек. Соңында, нарық бағасымен бағаланған акцияға көптеген факторлар әсер етеді: фирманың жалпы қаржы жағдайы, тауарлар және қызмет көрсету, төленетін дивидендтің мөлшері, олардың өсу қарқыны және т.б.[5]

     Жоғарыда  айтылған дивидендтік саясаттың  кілті принципі қаржылық басқару- акционерлердің жиынтық табысын барынша көбейту принципі. Көлемі, дивиденд алынған сомадан өту кезеңінен құралады және акция бағасының бағамдық өсуі. Сонымен дивидендтік оптималдылығын анықтағанда, компанияның басшысы және акционерлер бағалау қажет, дивидендтік компанияның тұтастай бағасы әсері қандай. Соңғысы акционерлердің нарықтық бағасына айқындалады. (Гордон формуласы) көптеген факторларға байланысты, компанияның қаржы жағдайы нарықта тауар және қызметті, дивиденд төлеу көлемі, өсу темпі және т.б.

     Акционерлер арасында да қарсылықтар болуы мүмкін. Ауқаты жақсы акционерлер табысты қайта инвестициялауға дауыс беруі мүмкін, салықтан жалтару үшін , ауқатты орташа акционерлер басқа көз қарасты ұстауы мүмкін. Дивидендтік саясат мына проблемамен байланысты «разжижения» меншік құқығымен. Жаңа акционерлердің пайда болуын қарастырады, егер жоғарыда дивиденд төленсе, дамып келе жатқан компанияға қаржы ресурстарын көбейту қажет, ережеге сәйкес қосымша эмиссияланған акция шығарады. Соған байланысты әр бір акционердің қатысу үлесін төмендетеді. Оны қаламастан дивиденд көлемі қысқаруы мүмкі.

     6. Жарнама-ақпараттық сипатқа шектеу. Нарықтық экономикада фирмалардың дивидендтік саясаты жөніндегі ақпарат талдаушылармен, менеджерлерімен, делдалдармен және т.б тиянақты бақылап отырылады. Фирмалардың дивидендттің өз уақытында төленбеуі практика жүзінде акцияның нарықтық бағасының төмендеуіне әсер етеді. Сондықтан коммерциялық кәсіпорындар конъюнктуралардың өзгеруіне қарайдивидендтік саясатты тұрақты деңгейде ұстап тұрады.

     Дивидендтерді төлеу реті.

     «Дивиденд»  түсінігіне әлбетте фирмалардың оның иелеріне табыстың бір бөлігін төлеуді жатқызады. Қазіргі нормативтік құжаттарға сәйкес дивиденд- акционерлер арасында акциясанына қарай бөлінетін таза пайданың бір бөлігі. Дивиденд белгілі кезеңдерде төленеді, ол ұлттық заңдарменен реттеліп отырады. [6]

     Дивидендті  төлеу күні (мерзімі) - директорлар кеңесінің дидиденд төлеу күні, олардың мөлшеррі хабарлар күні, олардың мөлшері хабарланған күн. Көптеген фирмалар, компаниялар бұл хабарды қаржы баспасөзінде жариялайды.

Санақ күні - дивиденд алуға құқысы бар акционерлердің тізімге тіркеу күні. Мұндай тізімге тіркеудің қажеттілігі, акцияның нарықтық айналымына сәйкес акционерлер құрамы тұрақты түрде өзгерісте болады. Тізімге тіркеу әлбетте дивиденд төленген күннен бастап 2-4 жеті мерзімінде белгіленеді. Дивидендті алуға кімнің қатысы бар екендігін белгілеу үшін экс- дивидендтік күн белгіленеді. Экс- дивидендтік күн әлбетте, дивидендтік тізімге тіркелгеннен кейін төрт күн мерзімінде хабарланады. [4]

     Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес акционерлік қоғамдар дивидендтерді маусымына бір рет төлейтіні жөнінде хабарлама жасауға құқысы бар. Дивидендтерді аралық төлеу олардың мөлшері жөніндегі шешімі директорлардың кеңесі шешеді; жылдық дивидендтер туралы шешмдерді директорлар кеңесінің ұсынысы бойынша акционерлердің жалпы жиналысында қабылдайды.

     Акционерлік қоғам дивидендтерді төлеу туралы шешімді қабылдауға қақысы болмайды, егерде:

     а) қоғамның жарғы капиталы толық төленбеген жағдайда;

     б) қоғаммен толық көлемде меншікті акциялар сатылып алынбаған жағдайда;

     в) дивиденд төлейтін мезгілде қоғамда  банкрот белгісі сезілсе;

     г) қоғамның таза табысы активінің құны, оның жарғы капиталының жинақты көлемінен аз болған жағдайда.

     Көптеген  мемлекеттерде дивиденд мөлшері  салықты есепке алмай ақ хабарланады. Дивиденд акцияның номиналдық құнына пайызбен белгіленеді немeсе қоғамның жарғысында қаралғандай, заттармен, тауарлармен төленуі мүмкін.

     1.3 Дивидендтік төлем түрлері және олардың көздері

 

     Дивидендтік төлем көздері - қоғамның ағымдағы жылдағы таза пайдасы, артықшылықты акциялар бойынша дивидендтер арнайы құрылған қордан төленеді. Сондықтан коммерциялық кәсіпорындар ағымдағы дивидендтердің жалпы сомасын, есептегі кезеңдегі пайдадан асырып төлеуге мүмкіндігі бар. Бірақ базалық болып ағымдағы кезеңдегі таза пайданы бөлу варианты есептелінеді. Осыған байланысты компаниялармен акционерлермен қатынастың тұрақты болуын қалайды.

• Пайданы тұрақты пайызбен үлестіру әдісі.

Жоғарыда  айтылғандай, таза пайда артықшылықты акцияға (Дрs) дивиденд төлеуге және қарапайым акциялар (Pcs) иелеріне үлестіріледі. Соңғысы, өз кезегінде акционерлердіңжалпы жиналысының шешімімен қарапайым акцияға (Дсs) дивиденд төлеуге және үлестірілмеген пайдаға (RP) таратылады.

     Дивиденд  саясатын сипаттаушы, негізгі аналитикалық көрсеткіштердің бірі қарапайым акцияның пайдаға қатынасымен анықталады «дивидендтік түсім» коэффиценті. 

          Дсs/ Pcs=k%=const                                                                          (1) 

     Бұл жағдайда, егер коммерциялық кәсіпорын  жылдық шығынмен аяқталса, онда дивиденд мүмкін төленбейді, нарықта акция бағасының ауытқуына әкеледі. Мұндай дивидендтік саясат кейбір компанияларда қолданылады, бірақ теорияда және тәжірибеде қолдануға ұсыныс береді.

• Тіркелген дивиденд төлеу әдісі.

     Бұл саясат акцияға дивидендтік төлемді тұрақты мөлшерде ұзақ мерзімге төлеуді қарастырады. Егер фирманың бірнеше жылдар бойы табысы дамыса және бірнеше жылдар бойы акцияға тұрақты табысты кейбір деңгейден артса, онда дивиденд мөлшері де жоғарлауы мүмкін.

• Кепілденген минимум және экстра - дивиденд төлеу әдісі.

Бұл әдістеме алдағының жалғасы болып есептеледі. Фирма тұрақты түрде тіркелген  дивиденд төлейді, бірақ әр кезеңде  табысты жұмыстың нәтижесінде акционерлерге  экстр- дивидендті төлейді. «Экстра» термині  премия ұғымымен түсіндіріледі және жылына бір рет қан дивидендке үстеме ретінде есептейді.

• Қалдық принциппен дивиденд төлеу әдісі.

Бұл әдістің  мағынасы, батысты елдерде кең  таралған, дивидендтер, компанияның  барлық негізделген инвестициялық  қажеттілігі орындалғаннан кейін  ғана төленеді.

• Дивидендті акциямен төлеу әдісі.

Бұл есептеу  түрінде акционерлер ақшаның  орнына қосымша акция пакетін  алады. Оны қолдану себептері әртүрлі болуы мүмкін. Акциямен төленген дивидендтің мөлшеріне байланысты акцияның нарықтық бағасы өзгермелі болады. Шамалы дивидендтер бағаға аса ықпал ете алмайды, егер дивиденд ауқымды болса, онда дивиденд төленгеннен кейін акцияның нарықтық бағасы барынша төмендеп кетуі мүмкін. Бұл формада акционерлер ақшаның орнына қосымша пакет акция алады. Оны қолданылатын тәсілі әр түрлі болуы мүмкін. Мысалы: компанияның қолма-қол ақшасы болмауы мүмкін, қаржылық жағдайы тұрақты болса. Қалайда болса акционерлердің көңілінен шығу үшін, ұйымның басшысымен дивидендті қосымша акция беруін ұсынады. Екінші вариантта болуы мүмкін: компанияның қаржылық жағдайы тұрақты, жылдам темпен дамыса. Сондықтан қаражаттар оның дамуына қажет- таратылмаған табыс түрінде болады. Мынандай себеп болуы мүмкін, қаражат көзінің структурасын өзгерту немесе басқару персоналына қосымша акция көлемін үлестіру, компанияда ұстап тұру үшін. Бұл методика тәжірибеде жүзеге асырғанда акционерлер ештеме алмайды, оларға төленген дивиденд тең олардың қаражаттардың төмендігіне, резерв және акцияға капитализацияланған. Акцияның көлемі өсті, валюта балансы өзгерген жоқ, т.б бір акцияға активті бағалау азайды. [7]