Тақырып 1 Қаржы мен қаржы саясатының мәні

       Мемлекеттік емес зейнетақы қорларының инвестор ретіндегі қаржы нарығындағы үлес салмағына байланысты, активтердің қарқынды өсуіне кейбір мемлекеттерде мемлекеттік емес зейнетақы қорларына салық салудан жеңілдік беріледі:

• ол енгізілген активтерге қалай әсер етсе, инвестициялаудан түскен табысқа да солай әсер етеді. Бұны түсіну үшін қосымша зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесі дамыған болуы керек, ол мемлекеттік ауыртпашылықты төмендетуге жол береді;
• ел экономикасына мемлекеттік емес зенетақы қорларының қаражаттарын қатыстыру қордың өсуіне және күнделікті тұтынудың азайуын қамтамасыз етеді.

       Дамыған елдерде мемлекеттік емес зейнетақы  қорларының инвестициялық шегі 40-60 жыл. Ал басқа инвестициялардың, мысалы, банктер ғана емес, және де әртүрлі  инвестициялармен қаржы корпорацияларының ұзақ мерзімді инвестициялары 12-15 жылға дейін ғана жоспарланады.

       Мемлекуеттік  емес жинақтау зейнетақы қорларының активтері ұзақ мерзімді болып табылады да қаржы инструменттеріне инвестицияланады және күнделікті айналымнан алынып тасталынады. Зейнетақы қорларының активтері елдің қаржы жүйесінің өзгене стабилизаторы болып табылады.

       Осыдан  мынадай қорытынды жасауға болады: зейнетақы қорлары қаржыны жинақтауға және біздің елімізде оны реттеугежағдай жасай алады. Ұзақ мерзімді айналымды  дамытуға арналғанмемлекеттік емес зейнетақы қорларының активтері Қазақстан экономикасына ең қажетті ұзақ мерзімді инвестицияны тартуға және де Қазақстанның қор нарығының стабилизаторы бола алады.

       Осы күйдегі зейнетақы жүйесі ары  қарай осындай жағдайда қала берсе, онда ол дағдарыстың шиеленісуіне және күйреуіне әсер етеді. Бұл жайсыз жағдайдан айналып өту үшін 1997 жылы 20 маусымда “Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету туралы” Қазақстан Республикасының Заңы қабылданған, сонымен бірге, 1998 жылдың 1 қантарында нарық экономикасының барлық талаптарына сай жаңа зейнетақы жүйесі енгізілген.

         Зейнетақы қорларының ары қарай  дамуы үшін осы жүйеге қатысушылардың  жұмысын қадағалап, зейнетақы  көлемі мен оған түскен ақшаның  сақталуын қамтамасыз ету мақсатында, мемлекет жеке тұлғалар үшін міндетті зейнетақы жарналарын бекітті.

       Зейнетақы жүйесінің тағы бір ерекшілігі зейнетақының жинақталуы тек қана жарна берушінің  есебінен ғана емес және әртүрлі инвестициялардан алынатын табысынан да құралады.

       Зейнетақылық  төлемдерді бағалы қағаздарға инвестициялауға  зейнетақы активтерін басқару компаниялары жүзеге асырады. Бұл компаниялардың қызметін Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар бойынша Ұлттық комиссиясы реттейді. Қазіргі кезде зейнетақы жарналарын жинақтау және зейнетақыларды төлеуді іске асыруға заңмен бекітілген тәртіп бойынша 1 мемлекеттік, 15 мемлекеттік емес зейнетақы қорларына лицензия берілді.

       Мемлекеттік емес жинақтау зейнетақы қоры жабық  акционерлік қоғам нысанында  құрылады. Және де ашық немесе корпоративті болуы мүмкін. Ашық зейнетақы қорларының құрылтайшылары – заңды және тұлғалар бола алады.

       Мемлекеттік емес жинақтау зейнетақы қорларының қызметін реттеуші комиссия қорлардың  әрбір түріне жарғылық қордың төменгі  мөлшерін, лицензия беру, реттеу және бақылау  қызметі арқылы зейнетақы жинақтарының мүлтіксіз сақталуын және қайтарылуын қорғайды. Ұлттық зейнетақы агенттігінің талаптарына сәйкесәр қор зейнетақы тәртібін бекітуі қажет. Тікелей қызметі бойынша зейнетақы жарналарынан 1% және инвестициялық табыстан 10% мөлшерінде шығындарын қамтамасыз етуге комиссиондық алым алуға болады.

       Зейнетақы активтерін басқару компаниясы жабық  акционерлік қоғам нысанында  құрылады, құрылтайшылары резидент және резидент емес заңды және жеке тұлғалар бола алады.

       Мемлекеттік емес зейнетақы қоры – коммерциялық ұйым, оның қызметі кәсіпорындардың, ұйымдардың және азаматтардың ерікті мақсатты жарналарын жинауға, оларды зейнетақы активтерін басқару компаниялары арқылы инвестициялау және зейнетақы жүйесінің  қатысушыларына зейнетақылық төлемді беруді қамтамасыз етуді жүзеге асыруға бағытталған.

      Мемлекеттік жинақтау зейнетақы қорынан мемлекеттік  емес жинақтау зейнетақы қорының  айырмашылығы – мемлекет зейнетақы төлемдерінің сақталуын қорғайды: зейнетақы активтерін тәуекелділігі аз  және біршама табысы аз тетіктерге инвестициялайды.

      Мемлекеттік емес жинақтау зейнетақы қорларының активтерінің негізгі бөлігі активтерді басқару компаниялары арқылы мемлекеттік  бағалы қағаздарға және банкі депозитттеріне инвестициялай арқылы жұмсайды. Қалған бөлігі Қазақстан қор биржасының  А  листингі бар қазақстандық кәсіпорындардың акцияларын алу арқылы отандық  кәсіпорыдардың даму  инвестициясы жұмсалады.  А листингі бар  кәсіпорындарға халықаралық аудит  станедартына өткеніне 2 жылдан асқан кәсіпорындар жатады.

         Мемлекеттік емес жинақтау зейнетақы қорлары мемлекеттік жинақтау қорларына қарағанда инвестициялық табыстан жоғары процент мөлшерінде табыс беріп отыр.

Мемлекеттік емес зейнетақы қорларында зейнетақы  жинағының сақталуы Үкіметпен қабылданған  бірқатар шаралар арқылы қамтамасыз етіледі.

        Ең маңызды сақтау деңгейі  зейнетақы активтерін бөлек заңды  тұлға – зейнетақы активтерін  басқару компанияларының инвестициялауды  жүзеге асыруын айтуға болады.  Одан басқа, барлық инвестициялау  операциялары арнайы лицензиясы бар кастодиан-банктер арқылы өтеді.

      Ал  өз кезінде кастодиан – банктер  және зейнетақы активтерін басқару  компанияларының қызметін бақылауға  жүзеге асыратындар. Еңбек және әлеуметтік қорғау министірлігінің жинақтау зейнетақы  қорларының қызметін реттеу комитеті. Бағалы қағаздар бойынша Қазақстан Республикасының Ұлттық комиссиясы және Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі зейнетақы төлемдерінің ең жоғарғы деңгейде сақталуын қаматамасыз етеді.

       Бірақ, сонымен қатар жинақтау  зейнетақы жүйесінде проблемалар да жоқ емес.

        Бірінші проблема -  халықтың қорларға  сенімінің бірден қалыптасуы. 2000 жылдан бастап қана жинақтау  зейнетақы жүйесінің қатысушылары  көбейе бастады. 2000 жылдың  1 шілдесінде  салушылардың саны 3359 мыңға дейңн  жетті. Бұл көрсеткіш 1999 жылмен салыстырғанда 12,2%–ке көп. Ерікті зейнетақы жарналарын салушылардың да санының өсуі байқалады: 10 мың жеке тұлға және 43 заңды тұлға.

         Жалпы зейнетақы  жарналарының  сомасы 77,7 млрд теңге болды, соның  ішінде 2000 жылдың 1- жартысында 21,1 млрд теңге салынды.

         Қазақстанның 2030 жылға даму стратегиясына  сәйкес жинақтау зейнетақы жүйесі  зейнетақы активтерінің айналымын  артттыру, халықаралық бухгалтерлік  есеп стандартына сәйкес зейнетақы  қорларымен қолданылатын мадақтау  және зейнетақы қорларына жоғары сапалы шетел қаржы активтеріне инвестициялауды еркіне беру арқылы нығайтылады.

         Зейнетақы қорларының және зейнетақы  активтерін басқару компанияларының  қызметін дамыту үшін ішкі  нарықта оларға зейнетақы активтерін  инвестициялайтын қаржы инструменттерінің тізімін ұлғайтуға қажет.

          Жинақтау зейнетақы қорларының  инвестициялық қызметін зерттеу  оның ерекшеліктері мен маңызды  белгілерін айқындауға мүмкіндік  береді.

        Қазақстанда жинақтау зейнетақы  қорларының қаржы нарығының жеткіліксіз дамуы, инвестициялаудың жоғары деңгейдегі тәуеклділігі және заңдылық базасының жетілмегендігінен инвестициялық қызметінің мүмкіншілігі шектелген.

        Жалпы жинақтау зейнетақы қорларының  инвестициялық қызметі инфляция  жағдайында салушылардың қаражатын сақтауға бағытталған. Осыған байланысты инвестициялау инструметтерін таңдау олардың сенімділігіне байланысты жүргізіледі. Қаражатты сақтау мақсатында төмен тәуекелді, өзі табысты инструменттерге салуға ұмтылады.

        Жәнеде, зейнетақы қорлдарының инвестициялық мүмкіншілігінің дамуына әсер ететін тағы бір жағдай - қаржы нарығындағы мемлекеттің тұрақсыз саясатына бағынуы. Мұндай жағдайда инвестицияның қандай инструменттеріне немесе мерзіміне қарамастан тәуекелділігі жоғарылайды.

        Қазіргі кезде мұндай жағдайдан шығу үшін портфель құрылымын тез өзгерту қажет. Бірақ, бұл қазір қиынға түседі – зейнетақы қорларының активтері өз бетімен таратылмайды, ол активтерді  басқару компанияларына қаражат жіберу арқылы жүзеге асырылады және компания инвесторларды инвестициялау процесіне қатыстырмауына да болады. Портфельдік инвестициялауды дамыту қазір орынды және инвестициялық саясатты басқару компаниясымен бірлесіп істеу нысанын және оның қызметін бақылау мерзімімен  қайта –қайта қарастырылуы қажет.

            Мемлекеттік емес жинақтау зейнетақы  қорларының инвестициялық қызметінің  ерекшеліктерін ескере отырып ,  мемлекет тарапынан зейнетақы  қорларының қаражатын ел зкономикасы  үшін өте маңызды инвестициялық  бағдарламаларға орналастырған  орынды болар еді. Зейнетақымен қаматамасыз ету жүйесінің қызметін реттейтін нормативтік құжаттардың зейнетақы қорларының инвестициялық қызметінің дамуына ешқандай жағдай жасамағанын көрсетеді. Мұндай жүйенің артықшылығы ретінде инвестициялық қызметке салық салудан жеңілдік беру немесе инвестициялық тәуекелділіктен сақтандыруды қарастыруға болады.

           Мемлекеттік емес жинақтау зейнетақы  қорларының сенімділігін көрсететін  негізгі және шындыққа негізделген  тәсілдердің арасынан,  қазіргі  кезде  әлеутеттік – экономикалық жағдайға байланысты мына факторларды бөліп көрсетуге болады:

• әртүрлі жағдайлардан салушылардың қаражаттарын сақтандыру
• мемлекеттік емес жинақтау зейнетақы қорларының жылжымайтын мүлік және зейнетақы төлемдерін сақтандыру
• өзіндік резервтік өорларды құрып, оларды жарғылық қормен  байланыстыру

 
 
 
 
 

         Тақырып 10 Инвестициялық  компаниялар және  қорлар 

          1  Инвестициялық компаниялар  мен қорлардың қүрылуы мен  қызметі

          2 Инвестициялық процестегі компаниялар  мен қорлардың ролі  

3 Түрақты және өзгермелі бағалы қағаздар портфелі 

Инвестициялық компаниялар мен  қорлардың қызметтері қандай?

      Инвестициялдық  компания - өз қолына шағын  салымдарды  шоғырландырумен айналысады. Ол қаржы  өндірісті  дамытуға бағытталады. Сондай-ақ бұл компания  құнды қағаздар  шығару, оны  тарату, құнды  қағаздарға қаржы жұмсау, өз атынан және өз есебінен құнды қағаздарды сатады, сатып алады.  Компанияның ресурстары  құрылтайшылардың меншікті қаражатынан, меншігіндегі құнды қағаздар  эмиссиясынан құралады.

      Инвестициялдық  қор инвесторлар ақша қаражатын жинақтау мақсатында акциялар  шығарудың және қор атынан ол  қаражатты құнды қағаздарға аударуды жүзеге асырады. Бұл қор  ашық және жабық нысанда болады. Жабық тұрпаттағы қор өз  акцияларын  инвесторлардың белгілі тобы үшін таратады, қор  жиналған  капиталды көлемі жағынан ұлғайтуға не оны акциялар есебінен  азайта алмайды. Ал ашық қор құнды қағаздарды  қайта сатып  алуға құқылы, ол акцияларды өз қалауынша шығара алады, сондықтан  ашық қор  ауыспалы капитал деп те аталады.

      Холдингтік  компания басқа бір компаниядағы акцияларды бақылауға құқылы компания. Осы құқығы арқылы холдингтік компания бірлестікке енетін кәсіпорындарды басқарады, бақылайды.

      Қолдағы құнды қағаздардан кіріс түрліше  тәртіппен:

• белгіленген пайыздық ретпен
• пайыздық ставканы сатылап қолдану
• құнды қағаздардың құны көрсетілген индексі бойынша
• ұтыс заемдарын тарату арқылы
• дивидендтерді пайдалану, тағы басқа да тәсілдер негізінде алынады.

     Демек, құнды қағаздар иесі биржалардағы осы  қағаздардың қозғалысын зерттеп, қадағалап отыруға тиіс.

     Практикада, құнды  қағаздармен байланысты  істерде тәуекелділік  жағдайы  да жиі ұшырасады. Олардың қатарына  тәуекелділіктің  мынадай түрлерін  атауға болады: