Шет мемлекеттердің қаржы жүйесі, олардың құрылымы

Қазіргі уақытта қаржы органдарның төменгі жергілікті органдарының, аудандық жэне қалалық қаржы басқармаларының жұмысына қаржы есеп-қисаптарын автоматтандыруды енгізу көкейтееті мэселе болып отыр. Іс жүзінде мүндай жұмыс олар-да инспекторлар мен экономистердің автоматтандырылган жүмыс орындарын (АЖО) енгізумен басталады, бұл орындарда жеке пайдаланудың микро-ЭЕМ-і қолданылып отыр. Әсіресе, бұл халықтың табыстары жөніндегі мағлұмдамалардың көптеген жэне үнемі өзгеріп отыратын мэліметтерімен іспеттес болатын салық агенттері үшін өте көкейтесті мэселе.

Қаржыны басқарудың автоматтандырылған жүйесі тұрақты экономика жағдайында ойдағыдай іс-эрекет ететін айта кету қажет. Тек осы жағдайда ғана ол қаржы аппараты жұмысының мазмұнын айтарлықтай өзгертуге мүмкіндік береді.

2.3 Мемлекеттік қаржылар – қаржы жүйесінің басты буыны ретінде

Мемлекеттік қаржы  қаржы жүйесінің буыны ретінде  өндірістік және  әлеуметтік қатынастарда мемлекеттік сектордың  қатысуымен байланысты.

Мемлекеттік қаржы  мемлекеттің, оның кәсіпорындарының қаржы ресурстарын қалыптастыруға, өз функцияларын орындауға қоғамдық өнімнің құны мен ұлттық байлықты бөлуге байланысты ақша қатынастарын білдіреді.

Мұнда  ақша қатынастарының  субъектілері болып, бір жағынан  мемлекеттік басқару органдары, екінші жағынан кәсіпорындар, ұйымдар, тұлғалар болып табылады.

Мемлекет қаржысының функциялары:

1) бөлу функциясы, соның ішінде келесі ішкі функциялар белгіленген:

- орналастыру;

- қайта бөлу;

- тұрақтылық;

2) бақылау.

Мемлекет қаржысының буындары:

1) мемлекеттік бюджет,

2) бюджеттен тыс қорлар,

3) мемлекеттік кредит,

4) мемлекеттік және муниципалдық кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржылары.

Экономикалық және әлеуметтік сфераға мемлекеттік басшылықтың деңгейіне қарай мемлекеттік қаржы жалпымемлекеттік (республикалық) және жергілікті (муниципалдық) қаржылар болып бөлінеді.

Қазақстан Республикасы аумағында жалпы функцияларды орындау үшін республикалық (орталық) бюджет қалыптастырылады. Оның ресурстары мемлекеттік мақсаттағы кешенді бағдарламаларды қаржыландыруға, республикалық функцияларды орындауға, сондай-ақ қарулы күштер мен басқару органдарын ұстауға байланысты мемлекеттің шығыстарын камтамасыз етуге арналған.

Бюджеттік қатынастар жүйесінде жергілікті бюджеттерге маңызды орын беріледі. Жергілікті бюджеттер көбінесе экономикалық процестерді реттеу үшін пайдаланылады, өндіргіш күштерді орналастыруға ықпал етеді, жергілікті кәсіпорындар шығаратын өнімінің бәсекелестік қабілетін арттыруға, аумақтық инфрақұрылымды жасауға, еңбек ресурстарының ұдайы өсуі жөніндегі шығындарды қаржыландыруға жәрдемдеседі. Жергілікті бюджеттер әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыруда зор рөл атқарады.

Бюджеттен тыс қорлардың арналымы - арнаулы мақсатты аударымдар мен басқа көздер есебінен жеке нысаналы шараларды қаржыландыру. Бюджеттерде қаражаттар иесізденеді, ал бюджеттен тыс қорлардың құқықтық мәртебесі қаражаттарды қатаң мақсатты арналым бойынша пайдалануға мүмкіндік береді. Қорлардың дербестігі (автономдығы) қаражаттарды неғұрлым жедел пайдалануға мүмкіндік береді.

Мемлекеттік кредиттің мазмұнын құрайтын ақша қатынастары мемлекет қаржысының өзгеше бөлігі болып табылады. Мемлекеттік кредит қатынастары кәсіпорындардың, ұйымдар мен халықтың уақытша бос ақшасын жұмылдыруға және оларды мемлекеттің шығыстарын қаржыландыруды қамтамасыз ету үшін билік органдарына уақытша беруге байланысты пайда болады

Мемлекеттік сектордың жұмыс істеуі мемлекеттік меншіктің болуына негізделген.

Мемлекеттiк меншiк түрлері:

1)                 республикалық;

2)                 коммуналдық  .

Меншiк құқығы дегенiмiз субъектiнiң заң құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын өзiне тиесiлi мүлiктi өз қалауынша иелену, пайдалану және оған билiк ету құқығы.

Республикалық меншiк мемлекеттік қазынадан және заң құжаттарына сәйкес мемлекеттiк республикалық заңды тұлғаларға бекiтiлiп берiлген мүлiктен тұрады.

Сурет 2.  Мемлекеттік меншіктің жіктелуі

Мемлекет активтері - өткен операциялар немесе оқиғалар нәтижесінде мемлекеттік меншікке алынған, құндық бағасы бар мүліктік және мүліктік емес игіліктер мен құқықтар.

Қазақстан Республикасының Yкiметi құрылтайшысы және жалғыз акционерi болып табылатын, ұлттық компаниялардың және өзге де акционерлiк қоғамдардың өзiне меншiк құқығымен тиесiлi акциялар пакеттерiн тиiмдi басқару үшiн құрылған акционерлiк қоғам ұлттық холдинг болып табылады.

Құрылтайшысы және жалғыз акционері Қазақстан Республикасының Үкіметі болып табылатын, қызметінің негізгі мақсаты ұлттық даму институттарының, ұлттық компаниялардың және басқа заңды тұлғалардың өзіне меншік немесе сенімгерлікпен басқару құқығымен тиесілі акциялар пакетін (қатысу үлестерін) басқару болып табылатын акционерлік қоғам ұлттық басқарушы холдинг болып табылады. Ұлттық басқарушы холдингтің бірі «Самұрық-Қазына» ұлттық әл ауқат қоры»  АҚ, «ҚазАгро» АҚ жатады.

Кесте 3 - Қазақстан Республикасының 2009-2011 жылдарға арналған ақша-кредит көрсеткіштері болжамы

«Қазатомөнеркәсіп» ҰАК АҚ құрамына кіретін компаниялардың даму жоспарында «КАТКО» БК ЖШС (Мойынқұм және Төрткұдық кен орындарында), «Ыңғай» БК ЖШС (№1,2 учаскілерін игеру) және «Таукент тау-химиялық кәсіпорын» ЖШС (Қанжуған, Қайнар учаскесіндегі уран өндіру кен орындарын) жобаларды жүзеге асыруды жалғастыру жоспарланған.

Мақта-тоқыма кластері шеңберінде Мақтарал ауданында «Мақта келісім шарт корпорациясы» АҚ 2 жобаны жүзеге асыруда: жылдық қуаты 6 мың тонна «Мақта майын шығаратын зауыттың құрылысы». Жоба құны 2830,0 млн. теңге және жылдық қуаты 3 мың тонна асыл тұқым өндіретін «Сортты мақталықтың тұқымдық материалдарын өндіретін зауыт». Жоба құны 1600,0 млн. теңге.

«Қазақстанның 30 корпоративтік көшбасшысы» бағдарламаны іске асыру бойынша жұмыстар жалғасын табады. 2009-2010 жылдары «Южполиметалл» ӨК» АҚ және «Орта Азия Санаи» кәсіпорындарының 2 «серпінді» жобалары жүзеге асырылатын және бұл тізім толықтырылып отыратын болады.

Өз қаражаты және несиелік ресурстар есебінен 2009 жылы «South Cement LTD» ЖШС-нің құны 4800 млн. теңгелік «Құрғақ әдіспен М400 маркалы цемент шығаратын жаңа цемент зауытының құрылысы»

2009 жылы «Avenue» ЖШС жылдық қуаттылығы 50 тыс. м3 «Ісінген вермикулит өндірісі». Құны 161,0 млн. теңге.

«Дани-Нан» ЖШС «Бюлер» диірмен кешені» жобасын 2009-2011 жылдарда енгізуді жоспарлауда. Жоба құны 8,871 млн. АҚШ доллар.

Орта мерзімді фискалдық саясатты іске асыру міндеттері мен негізгі бағыттарын анықтаған кезде ел экономикасы дамуының 2009-2011 жылдарға арналған біркелкі көрсеткіштері негізге алынды

Кесте 4 - Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша 2009-2011 жылдарға арналған негізі әлеуметтік индикаторларының болжамы

Нарықтық ортада қаржылық жоспарлау анағұрлым жоғары сапалық деңгейде жүзеге асырылады және ғылыми әдістерді, қазіргі заманғы техникалық құралдарды және берік ақпараттық базаны пайдалана отырып бұл процестің жүргізуге мүмкіндік беретін жаңа нысандармен және әдістермен молаяды.

3 Шет мемлекеттердің қаржы жүйесі, олардың құрылымы

Экономиканың сәтті дамуы мемлекеттің қаржылық-несиелік жағдайымен анықталады. Экономикалық архитектоникадағы қаржылық және несиелік қатынастардың рөлі мен орны 21 ғасырда күшейді. Жаңа жүзжылдықта нақты ЖІӨ өсуі, жұмыссыздық деңгейі, инфляциялық деңгейі, төлем балансының жағдайы, валюталық бағамның және тағы басқа макроэкономикалық көрсеткіштердің оптималды деңгейге жету елдің қаржы-несиелік жүйесінің теңдігіне тәуелді болды.

1990 жылы Мексика, Оңтүстік Шығыс Азия, Ресей және басқа мемлекеттерде қаржылық салада дағдарыстық құбылыстардың толқыны және несиелік тұрақсыздық мемлекетте экономикалық үрдістердің тиімді динамикасын қамтамасыз ететін қаржы-несиелік жүйенің құрылымының қажеттілігін дәлелдеді. Мұндай жағдайдағы берекелі болып АҚШ, ГФР, Франция, Ұлыбритания, Канада және Жапония сияқты әлемдік экономика көшбасшыларының қаржы-несиелік жүйелері табылады. Бұл елдердің қаржы-несиелік жүйелерінің құрылуында елеулі айырмашылықтар жоқ, бірақ әрқайсысында банк, ақша, бюджет, қаржы және салық салаларында қызмет ететін өзіндік ерекшеліктері бар.

Еңбекте әлемнің аса жетім елдерінің  қаржы-несиелік жүйелерінің үлгілерін құру ерекшеліктеріне, оларға әлемдік ұйымда осындай төмен жағдайға жетуге және оны бірнеше ондаған жылдар бойы ұстап тұруға мүмкіндік берген жағдайларға үлкен көңіл бөлінеді. Әртүрлі елдердің қаржы-несиелік жүйелерін салыстырмалы талдау, әрқайсысының артықшылықтары мен кемшіліктерін есептеу жаңа мыңжылдықтың талаптарына сай келетін қаржы-несиелік жүйені құруға мүмкіндік береді.

Қаржы жүйесі экономикалық категория ретінде жеке, бірақ бір-бірімен байланысты қаржылық және несиелік элементтердің жиынтығын қамтиды. Қаржылық жүйемен қатар несие жүйесі де өзіндік қалыптастыру механизмдері және оларды жүзеге асыру ерекшелігін қамтиды.

Қаржы – мемлекеттік функцияны атқаруда таза табысты бөлу және қайта бөлу, оларды орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қорларға бағытталу негізінде пайда болатын ақша қатынастары. Оларға тән белгілер:

тауарлы ақша қатынастардың болуы;

қаржылық қатынастарға мемлекеттің белсенді қатысуы;

бөлу процесстерінің реттілігі;

              Өндірістік қатынастар жүйесінде қалыптасатын қосымша өнім қаржы объектісі болып саналады. Қаржының екі негізгі функциясы бар: бөлуші және бақылаушы.