Шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуды жетілдіру шаралары және оның перспективалары

«Шағын кәсіпкерлікті  дамыту қоры» АҚ мынадай бағдарламалар  бойынша шағын кәсіпкерлік субъектілерін  несиелейді:

Екінші деңгейдегі банктер  арқылы

• Еуропалық Қайта жаңарту және Даму Банкінің (ЕҚЖДБ) кредиттік желісі есебінен шағын кәсіпкерлік үшін 77,5 млн. АҚШ долл. (Қазақстандағы шағын бизнесті дамыту Бағдарламасы);
• Ауылшаруашылық секторы үшін Азия Даму Банкінің (АДБ) Бағдарламалық Зайымның Екінші траншы 55,61 млн. АҚШ долл.;

Тікелей несиелеу

• Шағын кәсіпкерлік субъектілерін республикалық бюджет есебінен 300 млн№ теңгеге несиелендіру Бағдарламасы;
• Қордың меншікті қаражаты есебінен шағын кәсіпкерлік субъектілерін 3,0 млрд. теңгеге несиелеуді;
• Шағын қалаларды 2004-2006 жылдарға дамыту Бағдарламасы бойынша жылдығы 7 пайызбен 1,5 млрд№ теңгеге қаржыландыру шараларын жүзеге асырды.

Шағын калаларды 2004-2006 жылдарында дамытудың Мемлекеттік Бағдарламасы шағын қалалар кәсіпкерлеріне 1,5 млрд. теңге қаржылай колданылды.

Шағын кәсіпкерлік субъектілер  өздерінің бизнестерін дамыту үшін, кредит ресурстарының женілденген  түріне қол жеткізуін қамтамасыз ету мақсатында, 2002 жылдың мамыр  айынан бастап, қордың филиал желістері  құрылды. 2004 жылдың 1 шілдесіне шаққанда, еліміздің 12 облысында қордың филиалдары және 5 облысында өкілдіктері жұмыс  істеуде. Қордың бас мекемесі Алматы қаласында орналасқан. 7 жыл ішінде жиналған тәжірибе мен әлеует қордың болашаққа нық сеніммен қарауына және шағын кәсіпкерлік субъектілеріне көрсететін қызмет аясын кеңейтуіне мүмкіншілік берді. Осы мақсатпен  қор мынадай бағыттағы қызметтеррді дамытуды көздеп отыр:

• Оқыту және ақпаратты-консалтингтік қызметтер;
• Микрокредиттеу;
• Кепілдік беру;
• Қаржылық лизинг және жобалық қаржыландыру.

Мемлекеттің кәсіпкерлікті  дамытуды қолдау саясатын жүзеге асыра  отырып, атқарушы биліктік, қоғамдық ұйымдардаң, қаржы секторының өкілдерін және шетелдік инвесторлардың күшін біріктіре  отырып, қор еліміздегі шағын кәсіпкерлік  бизнесін қаржылай қолдау жүйесінде  негізгі элемент ретінде жұмыс  істеуге ұмтылады.

Заңдылық база жеткілікті камтылған қазіргі деңгейде заңды  және ведомстволық актілердің деңгейде норма шығармашылық жұмысты өткізу қажет. Сондықтан ағымдық жылдың сәуірінде кәсіпкерлермен Премьер-Министрдің кездесуінде әрбәр министрлік және ведомство кезінде сараптамалы  кеңесті құру қажеттілігі туралы шешім қабылданды, оның мақсаты –  кәсіпкерлікке қатысты барлық нормативтік  құқықтық актілерді жалпы сараптау болып табылды.

Қорытындылап айтсақ, қазір  нақты жағымды тенденциялар жетілді, бірақ осы жетілгенге тоқтамау керек, әсіресе шеғын кәсіпкерлікті  дамытудың және қолдаудың мемлекеттік  саясатының көрсетілген бағыттарын өткізуден Қазақстанның дамығын  мемлекеттердің қатарына кіруі тәуелді.

Берілген сатыда аумақтармен  орталықты белсенді өзара әрекеттесуінің жолымен, бірлескен күштермен дамудың  жаңа және сапалы кезеңге шағын және орта бизнестің ауысуын камтамасыз ету қажет. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ-тарау. Шағын  және орта кәсіпкерлікке коммерциялық банктермен  несиелеу жағдайы (Ақтөбе облысы мысалында).

2.1.  Қазақстан  Республикасындағы және Ақтөбе  облысындағы шағын және орта  кәсіпкерлікті несиелеуді талдау.

 

Қазақстанда жыл бойы шамамен 254 704 миллион теңге несие берілген. Қазіргі кезде 54 503 шағын кәсіпорындар тіркелген және қызмет етеді. Олай болса, орта есеппен алғанда бір шағын бизнеске екінші деңгейлі банктермен шамамен 4 673 мың теңге көлемінде несиелік ресурс берілген, ол өткен жылға қарағанда 27,3 % - ға өскен.

Қазақстан бойынша Ақтөбе облысы жалпы шағын бизнес кәсіпорындарының үлесі бойынша 8 – ші орында. Облыста 3 481 шағын бизнес субъектілері әрекет етеді. Облыстағы 90 – ыншы жылдың басында белсенді жүргізілген приватизациондық процесс шағын кәсіпкерліктің құрылуына және дамуына негізгі база құрды.

Облыстағы шағын бизнестің  дамуына негізгі салымды екінші деңгейлі банктердің филиалдары салып  отыр. « 1999 – 2000 ж. ж. Қазақстан Республикасындағы  шағын кәсіпкерлікті дамыту және қолдаудың мемлекеттік бағдарламасы » ( 31.12.98 ж. № 4 189 Қазақстан Республикасының Жарлығы ) қабылданамын дегенше 1996 жылы шағын және орта бизнестің дамуына 1,3 милиард теңге берілген. Жарлықтық бағдарлама қабылданғаннан кейін шағын және орта бизнесті несиелеу бойынша банктердің белсенділігі артты. Егер 1999 жылы 2,3 миллиард теңге көлемінде несие берілген болса, 2003 жылы барлығы облыс бойынша шағын кәсіпкерлікке несиелік ресурстың жалпы көлемінен 29,82 % келетін жалпы соммасы 42 339, 4 миллион теңге қаржы несиелік ресурс берілген. Сонымен қатар шағын және орта бизнеске берілетін барлық несие түрлері үшін сыйақының пайыздық мөлшерлемесі орта есеппен 17,4 пайызды құрады. Ал 2004 жылы шағын және орта бизнесті несиелеу көлемі 28,15 пайызға өсті және осы жылдың аяғында 16 179,3 миллион теңгені құрады. Сонымен қатар несиелік ресурстардың өзінің шағын кәсіпкерлікке берілген үлесі банктермен берілген несиелердің жалпы көлемінің 16,71 пайызға дейін төмендеді. өткен жылға қарағанда банктік зайымдар бойынша сыйақының орташа мөлшерлемесі 0,4 пайызға көбейіп, 17,8 пайызды құрады, бұған қарамастан Қазақстандағы барлық салалар үшін несие түрлері бойынша сыйақының жалпы пайыздық мөлшері 15,6 пайыздан 11,3 пайызға төмендеді.

Бірінші кезекте бұл ставканың  төмендеуі 2004 жылы ұзақ және орта мерзімді несиелер бойынша ставканың тез  өзгеруіне әкелді. Шағын бизнеске  берілетін несиелер үлесінің төмендеуі  банктердегі шағын кәсіпкерлік  субъектілерінің несие қабілеттілік және тұрақты әрекет ететін және несиелік ресурстың үлкен көлемін қажет  етпейтін шағын және орта бизнес кәсіпорындардың  өзін өзі қаржыландыруын бағалаудың қатаң жүйесінің еңгізілуімен байланысты.

Егер валюта бойынша талдайтын  болсақ, онда 2003 жылы коммерциялық банктермен берілген несиелер көлемінің көп  бөлігін ұлттық валютамен берілген несиелер алады. Теңгемен алынған несиелер жалпы несие көлемінің 55,65 пайызын  және 23 563,2 миллион теңгені құрады.

2004 жылы ұлттық валютамен  алынған орта және ұзақ мерзімді  несие 7 730,7 миллион теңге деңгейіне жетті, өткен жылмен салыстырғанды 2,6 есе өскен. СКВ – да тек қана 1,5 есе, яғни 4 726,1 миллион теңгеден  7 109,1 миллион теңгеге дейін көбейді. Көбеюінің себебі бірінші кезекте шетел валютасындағы 19,6 пайызда 16,7 пайызға дейін, ұлттық валютадағы  21,4 пайыздан 19,9 пайызға дейінгі пайыздық ставканың төмендеуі.

Шағын кәсіпкерлік үшін бұл  жағдай ұқсастық. Орта және ұзақ мерзімді несиенің өсуі пайыздық ставканы 18,3 пайыздан 17,3 пайызға төмендеуі кезінде 63 пайызды  құрады. 7,8 пайызға төмендеп, 18,9 пайызға  жеткен теңгемен берілетін орта және ұзақ мерзімді несиелерге пайыздық ставканы төмендетті. СКВ – да  ұзақ мерзімді несиелер бойынша бар болғаны  2,5 пайызға төмендеп, 15,7 пайызды құрады.

Егер 2003 жылғы халық шаруашылығының әрбір саласындағы шағын кәсіпкерлік  субъектілеріне берілген несиелерді қарастыратын болсақ, онда несиенің көп бөлігінің  сауда сферасына ( 5 732,2 миллион теңге ) және басқа да қызмет түрлеріне ( 1 852,5 миллион теңге ) берілгенін көреміз. Несиенің ең аз бөлігі мейманхана сферасы мен мейрамхана бизнесіне және ауыл шаруашылық  өнімдерін қайта өңдеу саласына ( 20,3 миллион теңге ) берілген. Шағын бизнестің дамуына берілген несиелердің үлесі жалпы берлген несиелер көлемінің 92,5 пайызын құрады.

Бірақта 2004 жылы өнеркәсіп  сферасындағы шағын бизнестің дамуына  берлген несиелік ресурстар көлемі күрт өсті, оның ішінде ауыл шаруашылық өнімдерін қайта өңдеу саласына. Өсім 24 пайызды құрады. Бірақ басқа  салаларға қарғанда сауда сферасына  берілген несиелер көлемі ( 7 582,0 миллион теңге ) алдыңғы қатарда 2004 жылы шағын бизнеспен игерілген зайымдардың үлесі барлық қаржы – несиелік ресурс көлемінің 89,5 пайызын құрады.

2004 жылдың 1 – ші  қаңтарында  шағын бизнестің дамуына берлген  жалпы зайым көлемі өткен жылға  қарағанда 2,9 пайызға өсіп, 14 335,4 миллион теңгені құрады.  Ағымдағы жыл құрылыс сферасындағы қаржы – несиелік ресурстар көлемінің ( 1 238,5 миллион теңге ) көбейгенін сипаттап отыр. Өткен жылмен салыстырғанда өсім 81,7 пайызды құрады. Бұл облыстағы құрылыс жұмыстарының көбеюімен байланысты.

Сонымен қатар жылдан жылға  ауыл шаруашылығына көңіл бөлінуде. Соңғы жылдары коммерциялық банктер  экономиканың бұл секторын несиелеуде белсенді қолға алды. Яғни ауыл шаруашылығының дамуына берілген несиелер 2003 жылы – 227,7 млн. тг., 2004 жылы – 240,7 млн. тг., 2005 жылы – 324,5 млн. теңгені құрады.  Өсім 34 пайызды құрады.  2004 жылмен салыстырғанда ( 1 611,1 миллион теңге ) ағымдағы жылда өнеркәсіпке ( 876,3 миллион теңге ), оның ішінде ауыл шаруашылық өнімдері қайта өңдеуге және транспорт және байланыс сферасына ( 200,8 миллион теңге ) берілген несиелер көлемі азайды. Шағын бизнесті қолдауға берілген зайымдар үлесі жалпы қаржы – несиелік ресурстар көлемінің 84,6 пайызын құрайды.

2003 жылдың 1 – ші  қаңтары  бойынша жеке кәсіпкерліктің  дамуына 628,0 миллион теңге берілген  және басты кезекте несиелер  сауда және ауыл шаруашылық  сфераларында орналастырылған. Келесі  жылдары бұл жағдай қайталанады. 2004 жылдың 1 – ші  қаңтары бойынша  саудаға –  1 036 милиион теңге,  ал 2004 жылы – 2 227,7 миллион теңге бағытталған, өсімі 114 пайызды құрады. Жеке кәсіпкерліктің дамуына берлген несиелер үлесі жалпы берілген несиелер көлемінің 2003 жылы – 6,6 пайыз, 2004 жылы – 9,8 пайыз, 2004 жылы – 14,8 пайыз құрады.

Екінші деңгейлі банктермен фермерлік шаруашылықтың дамуына 2003 жылы – 84,6 миллион теңге, 2004 жылы – 95,1 миллион теңге, 2004 жылы – 101,1 миллион  теңге берілген. Фермерлік шаруашылыққа соның ішінде ауыл шаруашылығына  берілген заемдар көлемінің көбеюі, банктердің осы шаруашылық субъектілеріне деген сенімінің артқанын көрсетеді.

Қазіргі кезде алдыңғы  қатарлы отандық банктер шағын  кәсіпорындар және жеке кәсіпкерліктерге несие берудің жаңа тәжірибесін  қолға алды. ЕБРР бағдарламасы Ақтөбе облысында 1998 жылдың 11 – ші  қарашасында  қабылданды. Алғаш бұл бағдарламаны « Қазақстан Халық Банкі »  Акцирнерлік Қоғамы және « Казкоммерцбанк » Акционерлік Қоғамы, кейін 1999 жылы « ТұранӘлем Банк » Акционерлік  Қоғамы енгізді. Қазіргі уақытта  бұл бағдарлама бойынша несиелеу тек 4 банкте жүргізіледі. Олар «Қазақстан Халық Банкі » АҚ,  « Казкоммерцбанк » АҚ, « ТұранӘлем Банк » АҚ, және « Банк ЦентерКредит » АҚ.

Ақтөбе облысындағы шағын  бизнес сферасындағы жағымды өзгерісінің  бағасы.

Соңғы 3 жылда шағын кәсіпкерлік  субъектілерінен бюджетке төлемдер және өндірілген өнім көлемі динамикалық  түрде дамуда. өндірілген өнім көлемі 14,7 пайызға көбейді немесе 38,7 миллиард теңгені құрады. Шағын кәсіпкерлік  субъектілерімен төленетін салықтар 9,5 миллиард теңгеге дейін өсті ( өсімі 27,9 пайыз ). Осы сферадағы жұмыс  жасап жатқан адамдар саны 92,4 мың  адам  ( 102,3 пайыз ).

2004 жылы шағын кәсіпкерлікті  қолдау және дамытудың аумақтық  бағдарламасы шеңберінде жергілікті  бюджеттен 98,7 миллион теңге бөлінді.  Оның ішінде  73,6 миллион теңгесі  жеңілдік ретінде кәсіпкерлік  қызметті несиелеуге, ал 25,1 миллион  теңгесі кәсіпкерлікті дамытуды  қолдаудың инфрақұрылымын дамытуға  қолданды.

Шағын  кәсіпкерліктің болашақ  жобаларын несиелеуге « Валют  – Транзит Банк » АҚ арқылы облыстық бюджеттен  51,1 миллион теңге  бөлінді. Сонымен қатар банктің несиелік портфель көлемі  81,1 миллион теңгеге  дейін көбейді.

Қазіргі күнге дейін облыстың  12 ауданында материалдық – техникалық базамен қамтамасыз ететін бизнес –  инкубаторлар құрылды және жұмыс  жасауда. Оларға облыстық бюджеттен  грант ретінде 22 миллион теңге  бөлінеді.

« Шағын кәсіпкерлікті  дамыту қоры » АҚ – ның аумақтық филиалымен жалпы сомасы 108,8 миллион  теңге көлемінде 32 несие берілген.

2004 жылы облыстық бюджеттен  « Микрокредит » НПО филиалымен  тұрғылықты ауыл тұрғындарына  шағын несие үшін 17,3 миллион теңге  бөлінді. Осының арқасында 347 азамат  несие алды.  Шағын несиелерді  беру ауылдағы жұмыс орындарының  санын көбейтті. Сонымен қатар  шағын өндірістің дамуына және 1 – ші  кезекте ауыл шаруашылығы  саласындағы  өндірістің дамуына  көмектесті.

2006 жылдың  1 – ші  қаңтары  бойынша екінші деңгейлі банктермен 4 200 – ден астам жоба 21,2 миллиард теңге сомасында несиеленді. Бұл өткен жылға қарағанда 25,1 пайызға артқан.

Ал енді, Ақтөбе облысындағы шағын және орта бизнестің несиелік сұранысына тоқталатын болсақ.

Мемлекеттің экономикалық саясытының басымдылығының  бірі – шағын  бизнестің қалыптасуы болып табылады. Шағын кәсіпкерлік – бұл қуатты экономикалық күш. Одақтық практикада «шағын бизнес», термині 1990 жылдың маусым айында «ССР кәсіпорындары туралы»  Заңына енгізілген. Ол заңда кәсіпорындар меншік формасына сай жұмысшылар санымен және шаруашылық айналымының көлеміне тәуелсіздігіне жатқызылады делінген.

       Қазақстанда  «шағын бизнестің» дамуы маңызы  жағынан ҚР Президентінің 1997 жылы 6 наурыздағы «Шағын және орта  кәсіпкерлікке мемлекет тарапынан  қолдау көрсету және жеделтету  шаралары» деген Қаулысынан басталады.

  Республикамыз тәуелсіздік  алғаннан бері Ақтөбе қаласының  экономикалық жағдайы айтарлықтай  өзгерді. Оның ішінде шағын  кәсіпкерліктің дамуын ерекше  айтуға болады. Соңғы 4 жыл, яғни 2000-2004 жылдар аралығында жалпы  даму көрсеткіштерін талдай отырып,  оның даму интенсивтілігін, перспективасын  және тиімділігін бағалауға болады (қосымша № 1)