Кіріс пен шығыс есебі

Келісімшарт сатушыдан сатып алушыға өтетін меншік құқығы болып табылады, бұл әдетте берілген кезден басталады, ал егер сатушы меншік иесі ретінде құқығын және міндеттемесін сақтаған болса, онда ол сатылған болып табылмайды және табыс танылмайды; мәміле бойынша күтілетін шығын үлкен нөлдік деңгейдегі бағалауды қажет етеді.

Көрсетілген қызметтен және орындалған жұмыстан алынған табыстар, мына жағдайларды қоспағанда, тауарды сатқаннан алынатын табыс ретінде танылады:

• есеп беру күніне мәміленің аяқталу кезеңі үлкен деңгейдегі дәлдікпен анықталса;
• мәмілені жүргізу кезінде жүмсалған шығыстары да, мәмілені аяқтау үшін қажет шығыстары да үлкен деңгейдегі дәлдікпен бағаланса.

Субьект барынша дәлдік деңгейде табысын анықтай алады, ол: мәмілеге қатысушылармен төлем жағдайы мен тәсіліне, күтілетін компенсациясына әрбір тараптың құқығына қатысты мәселелер бойынша мәмілеге қатысушылармен ортақ шешімге келген жағдайда қол жеткізеді.

Өнім өндіруге кеткен шығыстардан кезеңдік шығыстары  болады және олар өндіріс көлеміне тәуелді емес, тұрақты сипатқа ие, сатылған өнімнің, көрсетілген қызметтің нақты бір түрімен байланысты емес. Кәсіпорын ешнәрсе өндірмесе де, белгілі бір кезең шығыстарын жасайды. Кезең шығыстарына мыналар жатады:

• жалпы және әкімшілік шығыстар;
• пайыз бойынша шығыстар;
• тауар-материалдық қорларды сату бойынша шығыстар.

Бұл шығыстар тауар-материалдық қорлардың қалдығына жатқызылмайды, олар өзі орын алған есептік кезеңнің жиынтық табысын азайтып есептен шығарылады. Олар сатылмаған өнімнің және аяқталмаған өндірістің қалдықтарына жатқызылмайды.

Жалпы және әкімшілік шығыстары, шығыстың бұл түріне бүкіл және өндірістік - шаруашылық қызметін басқаруға байланысты кезеңдік шығыстар жатады.

Үстеме шығыстары. Үстеме шығыстарға өндіріске қызмет көрсетумен және негізгі және көмекші цехтардың жұмыс ұйымдастрымен байланысты шығыстары жатады, оларды тікелей дайын өнім түрлеріне жатқызуға болмайды.

Үстеме шығыстарға, әдетте, біршама жалпы сипатқа  ие болады:

 - кешендік сипаты

- шығыстар  құрамында барлық экономикалық элементтер шығындары.

Үстеме шығындарды тарату тәсілі өндірістің ерекшелігіне және есептік саясатына тәуелді болып келеді. Негізінен ол шаруашылық есеп саясытына сәйкес көрініс табады.

• өндіріс жұмысшыларынң еңбек ақысына пара-пар етіп таратылады,
• тікелей материал шығыстарына пара-пар етіліп таратылады;
• цех құнына пара-пар етіп немесе шикізат құны шегерілген цехтың өзіндік құнына пара-пар етіп таратылады;
• алдын-ала берілген шығындардың тұрақты коэффициенттері бойынша таратылады;
• басқа да таратылу базалары бойынша таратылады (құрал-жабдықтың жұмыс сағатына және т.б.).

Барлық кірістер кредитінде есептеліп, дебетінде жабылады. Ал шығыстар дебетінде есептеліп  кредитінде жабылады.

 

 

2.1. Негізгі  құралдардың бухгалтерлік есебінің  міндеті

 

1. Расталған есептік мәліметтердің, техникалық паспорттардың, басқа да құжаттар мен түгендеу журналдарының негізінде еңбек құралдарының барлық түрлерінің сақталуына жүйелік бақылауды ұйымдастыру.
2. Негізгі құралдардың келіп түсуін, шығарылуын, қозғалысын есепте уақтылы және дұрыс көрсетілуін қамтамасыз ету.
3. Негізгі құралдардың тозуының дұрыс есептелуіне және тиімді пайдалануында бақылауды ұйымдастыру және қор қайтарымдылығын арттыру жөніндегі шараларды жүзеге асыру.
4. Негізгі құралдарға ағымдағы және күрделі жөндеулерді, қайта құруды және жаңғыртуды жүргізумен байланысты шығындарды есепте дұрыс және уақытылы көрсетуді жүзеге асыру.
5. Моральды және физикалық тұрғыдан ескірген негізгі құралдарды жедел айқындау.
6. негізгі құралдар бойынша дұрыс есептеме жасау үшін бухалтерлік есептің деректері банкін уақтылы және дұрыс қалыптастыру.

Негізгі құралдардың ғылыми негізделген жіктемесі алға қойған мақсаттарға жету үшін, маңызды шарт болып табылады. Жіктемелік топтарға өндірістік-техникалық мақсаты бойынша, тозу қарқыны, қызмет мерзімі, жөндеудің ерекшелігі, икемділігі мен техникалық жаңалығының дәрежесі бойынша өте жақын негізгі қорлар енгізіледі.

Өндіріс процесіне қатысу сипатына қарай негізгі құралдар былайша бөлінеді:

• Өндірістік;
• Өндірістік емес.

Өндірістік – бұл  өндірістік процеске тікелей қатысатын  немесе өндірістің негізін құрайтын негізгі құралдар.

Олардың шамасы мен техникалық күйіне шаруашылық субъектісінін, жалпы  елдегі салалардың экономикалық қуаты  тәуелді. Бұлардың құрамына өндірістік үйлер мен ғимараттар, машиналар  мен жабдықтар, өлшеуші және реттеуші аспаптар мен құрылғылар, көлік құралдары, өндірістік және шаруашылық құрал-саймандар, керек-жарақтар, жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін малдар, көп жылдық өсімдіктер енеді. Қор қайтарымдылығы, яғни негізгі құралдардың бірлігіне натуралды және ақшалай өлшеуіштермен, өнім өндіру негізгі өндірістік қорлардың тиімді пайдалануын сипаттайтын, жалпылауышы экономикалық көрсеткіш болып табылады.

Өндірістік емес –  бұл тұтыну мақсатындағы негізгі  құралдар. Олар өндіріс процесіне  қатыспайды, ол ұжымның мәдени-тұрмыстық  қажеттігін қамтамасыз етуге арналған (үйлер, ғимараттар, керек-жарақтар,

денсаулық сақтау, спорт).

Тиістілігі бойынша  негізгі қорлар былайша бөлінеді:

• Меншікті – бұл субъектіге тиесілі және оның балансында көрініс табатын негізгі құралдар;
• Жалданған – жалдау шарты бойынша, онда белгіленген мерзімге басқа субъектілерден алынған негізгі құралдар.

Қысқа мерзімді жалға  алынған негізгі құралдарды жалгер баланстан тыс 001-шотта ескереді.

Ұзақ мерзімді жалға  алынған негізгі құралдар жалдау мерзімі аяқталған бойда немесе ол аяқталғанға дейін жалгер шартта келісілген өтемін төлеу бағасын түгелдей енгізген болса, негізгі құралдар жалгердің меншігінде өтеді, олар тиісінше 2400 – 2410-шоттардғы «Ұзақ мерзімді жалға алынған негізгі құралдар» суб-шотында ескеріледі.

Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар былайша бөлінеді:

• Қолданыстағы – бұл пайдалану сатысындағы негізгі құралдар қолданылмаған (тоқтатылған) – консервацияға немесе басқа да себептерге байланысты уақытша қолданылмай тұрған негізгі құралдар;
• Қорда тұрған – қолданылып жүрген негізгі құралдардың жөнделуі, жойылуы, апатқа ұшырауы жағдайында оларды алмастыру үшін қор құрайтын негізгі құралдар.

Заттық құрамы бойынша  негізгі құралдар былайша бөлінеді:

• инвентарлық
• бұл заттай нысанға ие және айырбастау мен заттай санауға болатын объектілер (үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар);
• инвентарлық емес – бұл жер, орман және су дақылдарына (ғимараттан басқа) арналған күрделі салым, яғни заттық нысаны жоқ шығындар (жер учаскелерін жоспарлау, егістік алаңдарын өңдеу).

Экономика саласы мен  қызмет түрлері бойынша негізгі құралдар осы қорлардың қатысуымен өндірілген өнім немесе көрсетілген қызмет жатқызылған экономика саласы мен қызмет түріне жатады.

Өнеркәсіп саласына экономиканың барлық салаларында өнеркәсіптік өнімдерді  өндіру процесімен тікелей байланысты негізгі қорлар жатады.

 

 

2.2. Негізгі  құралдардың кіріс есебі

 

Халық шаруашылығының қай  саласында болмасын өндірістік өнімнің  өсуі ондағы негізгі құралдарының өсуі мен олардың сапасына байланысты болады. Сондықтан шаруашылық объектісі  әрдайым негізгі құралдарын жаңартып, оларды сапасы және өнімділігі жоғарыларымен ауыстырып отыратыны дұрыс.

Кәсіпорындарға негізгі  құралдар сатып алу, салу, құрылтайшылардың үлес қосуы, басқа ұйымдардың және адамның  сыйға, яғни тегін беруі, сондай-ақ жоғары үкімет орындарының беруі және тағы да басқа жағдайлар арқылы келіп түседі. Бұл келіп түскен кіріске алынған негізгі құралдарға кәсіпорын үлгілі түрі НҚ-1 санды қабылдау тапсыру актісін толтырады. Егер шаруашылықта пайдаланатын бір түрлі, құны бірдей құрал-саймандарының немесе жабдықтардың бірнешеуі бір уақытта келіп түссе, яғни кіріске алынса, оларға жоғарыда аталған қабылдау- тапсыру актісінің бір данасын ғана толтыруға болады. Салынып біткен, яғни аяқталған құрылыстар үшін ол объектілерді қабылдап алуға тағайындалған комиссия үшін ол объектілерді қабылдап алуға тағайындалған комиссия алдымен оларды іске қосу-қабылдау актісін толтырады. Қабылдау актісі бухгалтерлік алғашқы құжат болып саналады.

Бұл актіде мынадай мәліметтер көрсетілуі тиіс:

• объектінің аты;
• объектіні қабылдап алушы мен тапсырушы ұйымның аты;
• салынып біткен құрылыстың қабылданған кездегі жағдайы;
• құрылыстың салынып біткен уақыты;
• амортизациялық аударым мөлшері;
• бастапқы құны;
• басқа шартты белгілері.

Негізгі құралдардың  салынып біткен аса ірі объектілеріне ұйымдағы бас механикалық бөлім төлқұжат толтырады. Негізгі құралдарға төлқұжат толтыру олардың есебін дұрыс ұйымдастырудың негізгі шарттарының бірі болып табылады. Негізгі құралдарға толтыралатын төлқұжаттарда олардың пайдалануға берілген уақыты, техникалық сипаттамасы (көлемі, материалдық өзгешелігі, агрегаттардың қуат күші, тозу мөлшері, істен шығарылу себебі) және тағы да басқа мәліметтері жазылады. Осы төлқұжаттардың негізінде ұйымдар әрдайым өздеріндегі негізгі құралдарға түгендеу жүргізіп және олардың іске жарамдылығын тексеріп отырады.

Негізгі құралдарғы толтырылған  қабылдау-тапсыру актісі кейіннен ұйымның  бухгалтериясына тапсырылуы тиіс. Актімен  бірге объектінің техникалық төлқұжаттары да беріліді. Бухгалтерия бұл құжаттардың  негізінде тиісті түгендеу карточкалар мен негізгі құралдарды есептейтін

кітапшалардың тиістілерін  толтырып, кейіннен бұл құжаттар кәсіпорыннның  тиісті бөлімдеріне табыс етіледі. Актіні ұйымның басшысы бекітеді. Кәсіпорындағы бұрын салынған үйлер  мен ғимараттарға, орнатылған жабдықтарға жалғастырылып салынған немесе олардың бастапқы құнын өсіретін қосымша салынған құрылыстар, орындалған жұмыстар қабылдау актісі бойынша негізгі құралдардың құрамына өзіндік құны бойынша қосылады. Негізгі құралдарды кіріске алғанда ұйымның бухгалтериясында мынадай бухгалтерлік жазулар жазылады:

Дебет: негізгі құралдар шоты;

Кредит: ақшалар шоты;

Еншілес (тәуелді) серіктестіктерге қарыз шоты;

Қоюшы мердігерлермен есеп айырсыу шоты;

Төленбеген капитал  шоты;

Үкімет оргнадарының субсидиялары шоты деп аталатын шоттардың тиістілері.

Егер кәсіпорынға келіп  түскен,яғни кіріске алынған негізі құралдар бұрын пайдалынып және оларға тозу сомасы есептелген болса, ондай  негізгі құралдардың тозу сомасына мынадай бухгалтерлік жазулар жазылады:

Дебет: негізгі құралдар шоты;

Кредит: негізгі құралдар тозуы шоты.

 

 

 

 

 

Кесте 2.2.1.

Негізгі құралдар кіріске алынғанда бухгалтерлік есепшоттары бойынша жүргізілетін операциялар

 

№	Операциялар мазмұны	Дебиттелетін шот	Кредиттелетін шот
1	2	3	4
1	Ұйымның салынып жатқан құрылысы кіріске алынды	121-126 121-126	641-643 641-643
2	Негізгі құралдар қатарына өткізілген жас малдарды есепке алу	121-126 121-126	671 671
3	Көп жылдық өсімдіктерді кіріске алу	121-126 121-126	727 131-134
4	Уақытша салынған құрылысты кіріске алу	121-126 121-126	727 131-134
5	Үлес қосушылардан жарғылық қорды толтыру мақсатымен кіріс  етілген негізгі құралдарға: -келісілген құнына -тозу құнына	121-126 121-126	727 131-134

 

1	2	3	4
6	Жеке немесе заңды  тұлғалардан сатылып алынған  негізгі құралдарғы: - қалдық құны бойынша:     - қосылған құн салығы  сомасына	121-126 121-126	641-643 641-643
7	Тәуелді, еншілес және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардан  кіріске алынған негізгі құралдар: қалдық құны бойынша қосылған құн салығы сомасына	121-126 121-126	671 671
8	Заңды тұлғалар мен жеке адамдардан келіп түскен, әзірге ақшасы төленбеген негізгі құралдар: бастапқы құны бойынша қосылған құн салығы сомасына	121-126 121-126	727 131-134
9	Басқа да атқарушы органдардан  субсидия ретінде келіп түскен негізгі құралдарды кіріске алу: қалдық құны бойынша; тозу құнына	121-126 121-126	727 131-134
10	Заңды тұлғалар мен жеке адамдардан тегін (ақысыз, қайтарусыз) алынған негізгі құралдарды кіріске  алу: - қалдық құны бойынша; - тозу құнына	121-126 121-126	727 131-134
11	Тексеру немесе  түгендеу кезінде артық шыққан  немесе бұрын есепке алынбаған  негізгі құралдарды кіріске алғанда: ағымдағы құны бойынша есептелген тозу сомасына	121-126 121-126	727 131-134
12	Ұйымның өзінде өндіріліп, кіріске алынатын негізгі құралдар: - негізгі өндірістен - көмекші өндірістен	121-126 121-126	8010 8030