Экономиканы каржылық мемлекеттк реттеу

   б) салық жеңілдіктерін ендіру немесе алып тастау. Салалық жеңілдіктерді

ендіру  капиталдың салааралық құйылымын реттейді. Салық салуға тиісті пайдадан жаңа техника түрлеріне жұмсалған  шығынды шегеруге рұқсат беру негізгі  қорларды жаңғыртуды тездетеді.

   2. Несие-ақша саясаты. Мемлекет нақты салалық және аймақтық проблемаларды шешу, ерекше мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асыру үшін мақсатты жеңілдікпен пайдаланатын несие береді. Сонымен бірге, ол бюджеттен тыс ерекше даму қорын да құра алады. Несие және ақшалық реттеудің жиі қолданылатын түрлеріне мыналар жатады:

   а) несиенің пайыз нарқының өзгеруі. Мысалы, өндіріс салаларьщ дамыту үшін пайдаланылатын несиелік қаражаттарға осы пайыз  төмен деңгейімен болғаны абзал;

   ә) эмиссиялық  банктің  есептеу  нарқын  өзгерту. Есептеу нарқы (дисконттық) -  бұл банк вексельдерін, яғни жеке адамдар мен мекемелердің қысқа мерзімді міндеттемелерін сатып алған жағдайда банктен өндіріп алынатъш қарыз пайызының нормасы.  Эмиссиялық банк тек қана коммерциялық банктердің вексельдерін есепке алады. Есептеу нарқын төмендету немесе көтеру жеке коммерциялық банктер үшін несие нарқын қайта қарауға түрткі болады. Несиенің қымбаттауы (есептеу нарқының өсуі) несиелік және инвестициялық белсенділікті шектейді, ал оның арзандауы, керісінше іскерлік белсенділікті көтермелейді;

   б)  эмиссиялық банкке ақша салудыц міндетті миниумын арттыру. Эмиссиялық банктегі коммерциялық банктердің депозиттері (сақтауға берілген ақша ерікті ақша салымдарынан (бос резерв және міндетті ақша салымдарынан (оларды пайдалануға рұқсат берілмеген) тұрады. Орталық банк, міндетті ақша   салымдарының мөлшерін арттыра отырып жеке  банктердің несие қаражаттарын шектейді, ал олардың мөлшерін азайту арқылы жеке банктердің несие экспансиясына мүмкіндік туғызады;

   в)  "ашық нарықтағы операциялар". Бұл жағдайда, мемлекет өзінің облигацияларын сатуға немесе сатып немесе сатып алуға тырысады. Бірінші жағдайда жеке несие жүйесінің қарыз капиталының қаражаттары алынады, ол ұдайы өндіріс процесін қиындатады. Екінші жағдайда, керісінше, несие жүйесі қосымша қаражаттармен толтырылады, ал ол ұдайы өндіріс процесін көтермелейді.

   3) Бағаны және табысты реттеу саясаты. Фискалдық және несие саясаты көп жағдайда баға мен табыстарды реттеудің құралы бола алмайды, Сондықтан мемлекет барынша тікелей әсер ету құралдарын қолдануға тырысады.  Осы мақсатта мемлекет  баға   мен табыстардың өсуінің жоғарғы шегін белгілейді, кейде олардың өсуіне тыйым салады. Дегенмен   тікелей шектеулер табыстың пайда немесе дивиденд сияқты түрлеріне таратылмайды.

   4) Әкімшілік реттеулер. Оларға кейбір әдейі ерекшеленген салалар, мысалы қоғамдық пайдалану салаларына (электроэнергетика, көлік) бақылау шаралары, қор биржаларының үстінен қойылатын әкімшілік қойылатын әкімшілік бақылау, әділ бәсеке күресі деп аталатын тәртіпті сақтауға бағытталған бақылау және басқа да осы секілді істер кіреді.

   5) Қысқа мерзімді реттеулер. Оның мақсаты – бірнеше айдың ішінде нәтиже алуға есептелген ұдайы өндіріс процесіне әсер ету болып табылады. Бұл жерде әңгіме экономикалық циклдің ағымдағы кезеңінің қозғалысын өзгерту, оның ішінде экономикалық дағдарыстың қанат жаюын шектеу, бәсеңдету, жандану кезеңінің басталуын жеделдету, өндірістік өрлеу кезеңін тұрақтандыру немесе одан ары қарай созу туралы болып отыр.

   Нарыққа өту жағдайында қысқа мерзімді реттеулер  бағаның шамадан тыс өсуімен  күрес немесе инфляцияны тоқтату үшін қолданылады. Қысқа мерзімді реттеудің бұндай бағыты дефляциялық саясат деп аталады.

   6)  Ұзақ мерзімді реттеу - бірнеше жыл бойынша нәтиже алуға есептелген ұдайы өндіріс процесіне мақсатты бағытта әсер ету болып табылады. Оған белгілі белгілі бір уақыт кезеңі бойынша экономиканың даму қарқынын ұстап тұру,  кейбір салаларды  артықшылықпен дамыту арқылы қоғамдық өндірістің құрылымын өзгерту, технологиялық қайта құру, ғылыми-техникалық прогресті дамыту мақсатында жедел амортизациялау саясатын жүргізу жатады.

   Экономикалық  әдебиеттерде мемлекеттік реттеудің 2 әдісін қарастырады: мемлекеттік реттеудің  әкімшілік әдісі және мемлекеттік  реттеудің экономикалық әдісі.

   Экономиканы мемлекеттік реттеудің тікелей  әдістері экономика субъектілеріне тікелей ықпал етеді. Олар қосымша материалдық ынталандырма құрумен немесе қаржылай залал қаупімен байланысты емес және мемлекеттік билік органдарының өкімдерін міндетті түрде орындауға негізделеді, сондықтан олардың кейбіреулері өкімдік немесе әкімшілік деп аталады.

   Мемлекеттік жанама (экономикалық) реттеу әдістері негізінен нарықтық шаруашылықтың тауарлы-ақша тұтқасына сүйенедіжәне шаруашылық жүргізуші субъектілердің экономикалық мүдделеріне ықпал етеді. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

   3 Қазақстан Республикасындағы экономиканы мемлекеттік қаржылық  

   реттеу  жүйесіне талдау жасау 
 
 

   Мемлекет  тарапынан экономикалық үрдістерді реттеу кез келген қоғамдық жүйенің, соның ішінде қаржыны басқарудың ажырағысыз элементі болып табылады.

   Экономиканы реттеу әдетте екі нысанда - өзін-өзі  реттеу және мемлекеттік реттеу нысанында жүргізіледі. Біріншісі қоғамдық өндірістің түрлі буындарында қаржы базасын қалыптастырудың шаруашылық жүргізуші субъектілердің өздері жасап, пайдаланатын әдістерімен сипатталады. Екінші нысан  қоғамдық өндірістің даму үрдісіне мемлекеттің сан алуан экономикалық тетіктері, соның ішінде қаржылық тұтқалар арқылы араласуын бейнелейді. Экономиканы мемлекеттік реттеуге қаржы жүйесінің барлық сфералары мен буындары қатысады, оның үстіне қаржы жүйесінің әр буыны ықпалының өзгешеліктері болады, айталық, ұлттық экономика ара қатынастарының (ұдайы өндірістік, салалық, өңірлік және т.б.) сан алуан түрлері реттеледі.

   Экономиканы мемлекеттік қаржылық реттеу  бұл макроэкономикалық тепе-теңдікке және экономиканың жұмыс істеуінің әрбір нақтылы кезеңінде оның үдемелі дамуына әсер ету үшін, сондай-ақ қаржылық ресурстарды шебер пайдаланудың күнделікті үдерісін қамтамасыз ету үшін шаруашылық жүргізуші субъектіге мемлекеттің қаржылық ықпал жасауының нысандары мен әдістерін мақсатты және дәйекті қолдану үдерісі ретінде сипатталады. Мұндай реттеудің қажеттігі мемлекет тарапынан қоғамдық өндірістің дамуын керек бағытта түзетіп отыруды талап ететін өндірістің сипатымен анықталады.

   Әдетте  реттеу үдерісі объективті және субъективті  факторлардың, экономиканың жұмыс істеу шарттарының әр алуандығымен, әр түрлі категорияларды, олардың элементтерін пайдаланумен сипатталады. Сондықтан осы негіздемелер бойынша мемлекеттік реттеу жүйесін ажыратудың, тұрпаттарға, түрлерге, нысандарға және әдістерге сыныптаудың маңызы зор.

   Реттеудің екі тұрпаты бар: ол экономикалық (оның қаржылық, бағалық, кредиттік, валюталық, еңбекке ақы төлеу бөліктерімен) және әкімшілік реттеу.

   Қаржылық  реттеудің түрлері салықтық, бюджеттік, мемлекеттік-кредиттік, кедендік-тарифтік, валюталық-қаржылық, шаруашылық ішіндегі (фирма ішіндегі, кәсіпорын, ұйым, корпорация шегіндегі және т.б.) реттеуді қамтиды.

   Реттеу  нысандары аталған түрлерде ағатын қаржылық қосалқы категорияның тиісті түрі үшін сипатты, сондай-ақ барлығы үшін ортақ үдерістерді білдіреді: мысалы, бюджеттік түрде – қаржыландыру(субвенциялар, субсидиялар, трансферттер), салықта – тура және жанама салық салу, валюта-қаржыда – сыртқы инвестициялау, сыртқы қарыздар, сыртқы борыш. Бұлар – қаржылық реттеудің негізгі нысандары.

   Жоғарыда айтылғандай, экономиканы қаржылық мемлекеттік реттеудің біріне бюджеттік реттеу жатады.

   Жалпы қоғамдық өнімді құндық бөлудің айрықша  саласын мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілерімен және халықпен қалыптасатын қатынастарды құрады. Бұл қатынастарға олардың мемлекет бірден бір қатысушысы болып табылатын бөлгіштік үдерісте пайда болатыны және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға арналған ақшалай қаражаттардың орталықтандырылған қорын қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты екені жалпы тиісті болып келеді. Қаржылық қатынастардың бұл жиынтығы «мемлекеттік бюджет» ұғымының экономикалық мазмұнын құрады.

   Бюджет  – мемлекеттің қажетті атрибуты және оның егемендігінің негізі. Бюджеттің  көмегімен тиісті мемлекеттік және муниципалдық  құрылымдардың ақшалай қаражаттарының қорлары құрылады, бұл қорлар олардың жалпы маңызды міндеттерін орындауды қамтамасыз етеді, мемлекеттік билік пен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының функцияларын жүзеге асырудың қаржылық негізін жасайды.

   Мемлекеттік бюджет, кез-келген басқа экономикалық категория сияқты, өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін материалдық-заттай іске асырылуы болады: бюджеттік қатынастар мемлекеттің орталықтандырылған ақшалай қорында  - бюджеттік қорда затталынады. Бюджеттік қор – бұл құндық бөліністің белгілі стадияларынан өткен және ұлғаймалы ұдайы өндіріс, халыққа әлеуметтік-мәдени қызмет көрсету, қорғаныс және басқару бойынша қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін мемлекетке түскен қоғамдық өнім мен ұлттық табыстың бір бөлігі қозғалысының объективті түрде шарттасылған экономикалық нысаны. Бюджеттік қорды қалыптастыру мен пайдалану құнды бөлумен және қайта бөлумен   байланысты құн қозғалысының үдерісін білдіреді.

   Экономикалық  қосалқы категория ретінде мемлекеттік бюджет мемлекеттің ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын жасау және оны ұлғаймалы ұдайы өндіріспен қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына пайдалану жолымен қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу үдерісінде мемлекетпен қоғамдық өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын ақшалай қатынастарды білдіреді.

   Мемлекеттік бюджет тұтас алғанда мемлекет қаржысының функцияларына сәйкес функцияларды – бөлу және  бақылау функцияларын қаржылардың ұдайы өндірістік тұжырымдаманың  шеңберінде орындайды. Бұл функциялардың іс-әрекеті, мазмұны, мәні мен маңызы бюджеттік қатынастардың қаралған өзіндік айырмашылығымен айқындалды. Елдің негізгі қаржы жоспары мемлекеттің жоспарлы қызметінің жемісі болып табылады. Бюджет нақты кезеңге (әдетте, бір қаржы жылына жасалатын, ал 2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап бюджет үш жылға жасалады) бюджеттің кірістерін, шығыстарын, отралықтандырылған қаржылық ресурстардың шешуші бөлігінің қозғалысын анықтайды. Елдің негізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері Парламенттің жыл сайын қабылдайтын республикалық бюджет туралы заңына сәйкес сөзсіз орындауға жатады.

   Мемлекеттік бюджет – ұлттық экономиканы басқарудың басты механизмдерінің бірі. Экономиканы реттеу үшін бюджеттік механизмді пайдалану қоғамдық өндірісті дамытудың қарқындары мен үйлесімдеріне әсер ете отырып, мемлекеттің қарамағына түсетін ақшаны оңтайландыру арқылы жүзеге  асырылады. Шығындар мен салықтар арқылы бюджет экономикамен инвестицияларды реттеудің және ынталандырудың, өндіріс тиімділігін арттырудың маңызды құралы болып табылады. Жалпы экономикаға ықпал етудің құралы ретіндегі бюджеттің рөлі осында көрінеді. 

   Бюджет  жүйесі дегеніміз экономикалық қатынастар мен заңды нормаларға негізделген бюджеттердің барлық түрлерінің жиынтығы Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексінде бюджет жүйесі Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын кіріктірумен түсіндіріледі.

   Бюджеттік кодексте бюджетті атқарудың төрт принципі белгіленген:

   1) Бюджет қаражатын нысаналы пайдалану принципi - бюджеттiк бағдарламалардың паспорттарымен, мемлекеттiк мекемелердiң азаматтық-құқықтық мәмiлелерiмен, нормативтiк құқықтық актiлермен айқындалып, бюджеттiк бағдарламалар соларға сәйкес жүзеге асырылатын iс-шараларға бюджет қаражатын пайдалану.

   2) Уақтылылық принципi - бюджет түсiмдерiн есепке алу және бюджет қаражатын белгiленген мерзiмдерде пайдалану.

   3) Бюджеттiң бiрқалыпты атқарылу принципi - қаржы жылының аяғына қарай төлемдер көлемiнiң жинақталып қалуына жол бермеу мақсатында бюджет қаражатын қаржы жылы iшiнде бiрқалыпты бөлу.

   4) Кассаның бiрыңғайлық принципi - түсiмдердiң барлығын бiрыңғай қазынашылық шотқа есепке алу және көзделген шығыстардың барлығын бiрыңғай қазынашылық шоттан ұлттық валютамен жүзеге асыру.[13]

   Бюджет  жүйесінің құрамы елдің ұлттық-мемлекеттік  құрылымымен анықталады. Мемлекеттің  федеративтік және унитарлық құрылымы болуы мүмкін. Федеративтік мемлекеттерде бюджет жүйесі үш буыннан тұрады: мемлекеттік бюджет немесе федералдық бюджет немесе мемлекеттің орталық бюджеті; федерация мүшелерінің бюджеттері; жергілікті бюджеттер. Унитарлық мемлекеттерде екі буынды бюджет жүйесі қолданылады: орталық (республикалық) бюджет және толып жатқан жергілікті бюджеттер. Екі жағдайда да бюджеттердің оқшаулануы мен дербестігінің түрлі дәрежесі болуы мүмкін.

   Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі бюджет құрылымының унитарлық типімен  анықталады, өйткені Қазақстан –  федералдық емес, басқарудың Президенттік-парламенттік нысаны және сайлайтын Парламенті бар унитарлық мемлекет.