Бюджет түсімдерінің экономикалық мазмұны

    Кедендік  әкімшілік жүргізу туралы өткен  жылдың осыған ұқсас кезеңімен салыстырғанда  теңгемен көрсетілетін импорттың 47,1 %-ке өсуі кезінде жеңілдіктерді және мерзімді кейінге қалдыру мен  ҚҚС ставкасын 15%-тен 14%-ке дейін төмендетуді  ескере отырып, төлемдерді есептеу  сомасы 51,3%-ке өсті.

    Өткен жылдың осыған ұқсас кезеңімен салыстырғанда  ішкі өндіріс тауарларына салынатын  ҚҚС бойынша түскен түсімдер 28,6 млрд. теңгеге азайды, мұның өзі нольдік ставка бойынша ҚҚС-ті өтеу сомасын ұлғайтуға байланысты болды. Қаңтар-наурыз айларындағы бюджеттен өтеу 48,4 млрд. теңгені құрады, бұл өткен жылдың дәл осындай көрсеткішінен 32,7 млрд. теңгеге артық (2008 жылдың 1-тоқсанындағы экспорт көлемі 10,1 млрд.АҚШ долларын, өткен жылдың осыған ұқсас кезеңінде – 7,4 млрд. АҚШ долларын құрады).

     1 кесте- 2007-2009 жж. І тоқсанында түсімдер мен ҚҚС алымдарының салыстырмалы кестесі 

    Салықтар  бойынша толық төленбеген төлемдер жөнінде.

    Мемлекеттік бюджет бойынша толық төленбеген төлемдер 50,7 млрд. теңгені құрады қолма-қол  ақшаға айналдыратын фирмалардың, жалған кәсіпорындардың, шетелдік компаниялардың және «Семей су» АҚ-ның үлесіне  тиесілі, 16,6 млрд. теңге әрекет етпейтін және жоқ борышкерлердің толық төлемеген  төлемдері (кәсіпорындар декларацияларды  бос бағандармен тапсырады, 90-ыншы жылдары ашылған шағын жеке кәсіпорындар салық есептілігін ұсынбайды). Қолма-қол  ақшаға айналдыратын фирмалардың, жалған кәсіпорындардың қызметтеріне тыйым  салу және қосымша есептеу жөніндегі  жұмысты жандандыру нәтижесінде  тексеру қорытындылары бойынша  толық төленбеген төлемдер 2,8 млрд. теңгеге артты.

    2 кесте- Мемлекеттік бюджет бойынша  толық төлемеген төлімдар жөніндегі  01.04.2007 ж. аудандар бойынша көрсеткіш 

            Толық төленбеген төлем үлесінің  ең үлкені Ақтөбе облысына  жатады, ішкі өндіріс тауарларына  салынатын ҚҚС бойынша 1,5 млрд.теңгеге,  КТС бойынша 1,7 млрд.теңгеге ұлғайды.

    Толық төленбеген төлемнің әрі қарай өсуіне жол бермеу мақсатында төлемейтін кәсіпорындардың  шоттары меншік нысанына қарамастан автоматты түрде жабылатын болады (бұл мәселе бойынша жұмыс тобы құрылылды және қолданысқа енгізілуі  шамамен 2008 жылғы 1 шілдеден бастап жүзеге асырылады). Инкассалық өкімді шығару және екінші деңгейдегі банктердің банк шоттарын ашуы мен жабуы бойынша  салық органдарының екінші деңгейдегі банктермен электрондық өзара іс-қимылын  енгізу жөнінде жұмыс атқарылып  жатыр.

    Жергілікті  бюджеттердің кіріс бөлігі 106,5 %-ке атқарылып, 317,6 млрд. теңгені құрады. Жоспардың  асыра орындалуы негізінен Батыс  Қазақстан облысында – 140,5 %, Атырау облысында – 135,1 %, . Алматы қаласында – 112,7 %, Павлодар облысында – 112,5 % және Алматы  облысында – 111,4% байқалып отыр.

    4-сурет. 2008 ж. І тоқсанындағы жергілікті  бюджеттірдің кіріс бөлігінің  орындалу жоспары  

    Бұл ретте мыналар бойынша жоспар орындалмағаны байқалады: Астана қаласында  – 86,8 % (Астана қаласы Қаржы департаментінің ЖТС және әлеуметтік салық бойынша жылдық жоспарды біркелкі бөлмеу есебінен), Оңтүстік Қазақстан облысында – 98,0 % (құжаттарды ресімдеу мерзімін кешіктіру және екінші деңгейдегі жекелеген банктердің бюджет қаражатын бюджет кірісіне аудару бойынша міндеттемелерді орындамауы есебінен негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер орындалған жоқ), Маңғыстау облысында – 97,2 % (жер қойнауын пайдаланушы ірі кәсіпорындардың 2008 жылғы қаңтарда келісім-шарттарға өзгерістер енгізуіне байланысты әлеуметтік салық бойынша).

    Есепті  кезеңде Ұлттық қорға 197,7 млрд. тенге, оның ішінде 196,3 млрд. тенге мұнай секторы ұйымдарынан түсетін тікелей салық аударылды.

    Есепті  кезеңде Ұлттық қорға 197,7 млрд. теңге  аударылды, оның ішінде мұнай секторы  кәсіпорындарынан түсетін тікелей  салықтар а – 196,3 млрд. теңге.

    3 кесте- 2008 ж. І тоқсанындағы Ұлттық  қордың құралдарының қолданылуы  мен түсімдердің көрсеткіштері 

      2.2 Жергілікті  бюджет кірістері жоспарының орындалуы

      Жергілікті бюджеттің кірісін  талдауда кірістерді сенімді  және тұрақты нормативтік негізде  қалыптастырылуы қажет. Индустриалды  немесе аграрлы бағыттардағы  аумақтардан табыстарды жаңа  меңгеріліп жатқан аумақтарға  аудару кезінде әлеуметтік-экономикалық  даму деңгейі әртүрлі облыстар, қалалар, аудандар топтар арасында  да салықтық бөлулердің диференциясы  болуы керек. Бұл республика  экономикасының қаржылық экономикалық  баланстың болуынан жергілікті  орган және мемлекеттік бюджет  қатынастарын ғылыми негізде  нормативтік базаға ауыстыруға  негізделген.

      Жергілікті экономикалық-әлеуметтік және саяси жағынан одан әрі демократияландыруда жергілікті шаруашылықты басқаруда әкімшілік экономикалық механизімдердің алатын орыны бөлек Жергілікті шаруашылықты басқару аясына жергілікті бюджетті бекіту, жергілікті салықтарды белгілеу, сол белгіленген салықтардан жергілікті бюджетке кіріс кіргізу, жергілікті тұрғындарды әлеуметтік көмекпен қамсыздандыру жергілікті органның басты міндеті Жергілікті бюджеттің дербестік орын алуы мен және қаржы ресурстарын шешу құқығының берілуімен байланысты болуы керек. Жергілікті қаражатты басқарудың тиімділігін көтеруде, бюджеттік менеджменттің маңызды элементі-бақылаудың мәні зор. Бюджеттік кодекске сәйкес қаржылық бақылаудың үш нысанасы белгіленеді-алдын-ала, ағымдағы, болашақтағы. Бюджеттің атқарылуын бақылау процедурасын құрастыруда, әрбір нысанды бақылау ерекшелігін есепке алу қажет.

      Бақылау жүргізудің алғы шарты келесі жылғы экономикалық жағдайды объективті талдау болып табылады. Осыған орай, мемлекеттік және жергілікті бағдарламаны болжайтын, салықтық және салықтық емес түсімдерді орталықтандыру деңгейін реттейтін, салық салу базасының есептеу алгоритімін қарастыратын, бюджет кірістерінің көрсеткіштнрінің мәнін анықтайтын әдістік базаны құру туралы мәселе туындайды. Егер жергілікті бюджет жобасын қарау барысында жобаға маңызды өзгерістер енгізілсе немесе экономикадағы жағдайлары едәуір өзгерілсе, онда процедура бюджетті болжауға қажетті түзетулер енгізу тәртібін қарастыруы керек. Жергілікті басқару жүйесін құрудың негізі, жергілікті атқарушы органның баланстығын анықтау емес, мақсат бірлігінің қағидасы болуы керек.

      Бюджеттің кірісі салық саясатын қоса бірыңғай әлеуметтік-экономикалық саясат арқылы іске асырылады Алайда жергілікті бюджет бірлігі  бюджет жүйесін құрудың маңызды қағидаты болып отырған, оның жеке буындарының дербестігін жоққа шығармайды және әртүрлі деңгейдегі бюджеттердің арасындағы кірістері болудың, тұрақты нормативтерін орнынықтыру және бюджет жүйесін белгілеу арқылы құқығы қамтамасыз етіледі Салықтың әрбір орыны өз бюджетін жасайды, бекітеді және оны атқарады.

      Жергілікті бюджеттің табыс көзі -ол салық. Салық құрылған және анықталған салық кодексі мен белгіленген баптары бойынша салық салынады. Салық салу-табыстың және жергілікті бюджеттердің қайнар көздері болып табылады.

      Жеңілдіктер әр түрлі сипатына қарай және салық төлеушілердің көп бөлігін қамтығандықтан, салық салудың номиналды мөлшеріне қарағанда, нақты мөлшері кемиді. Қаражаттарды жұмсау кезінде нақты кірістердің азаю немесе көбею өзгерістерін айқындау үшін, бағдарламаларды қаржыландыру мен осы мақсаттар үшін келіп түсетін кірістердің өзара байланысын алдын-ала қарастыру маңызды.

      Жергілікті бюджетке түсетін түсімдерді осы айтылған Қызылорда облысының бюджетінің 3-жылғы орындалуы жәйлі есебінде кестедегі негізгі кіріс көздеріне талдау жасаймын. Қаржыландыру көзі: Қызылорда облысы бюджеттері кірістерінің негізін аумақтағы халықтың салықтық түсімдері, салықтық емес түсімдері, негізгі құрлдарды сатудан түскен түсімдер мен алынған ресми трансферттер құрап отыр (4- кестені қараңыз). 
 
 
 
 
 

    4кесте-Қызылорда  облысы бюджетіне түсетін кіріс  көздерінің жалпылама түрде топталуы