Бюджет түсімдерінің экономикалық мазмұны

                         КІРІСПЕ 
 

    Жас тәуелсіз еліміздің қомақты бюджеті  болуы жолында, мемлекеттік қазынаның  қаражатын молайта түсу - маңызды  мәселе. Өйткені, денсаулық сақтау органдарының, халыққа білім беру мекемелерінің, зейнеткерлер мен студенттердің, басқа  да толып жатқан халық жіктерінің тағдыры бюджетке байланысты екені  хақ. Бюджет кірістерінің құрамы, бюджетке шоғырланатын ақша қаражаттарының формалары  шаруашылық жүйелері мен әдістерінен, сол сияқты қоғамның экономикалық шараларын  шешуге тәуелді. Бұрын бюджет кірістері  мемлекеттік кәсіпорындардың ақша қорларынан құралса, нарықтық экономикаға- көшуге байланысты, ол заңды және жеке түлғалардың салықтық және салықтық емес төлемдерінен тұрады.

    Бюджет  кірістері – бюджетке қайтарылмайтын негізде салықтардан, алымдардан және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерден алынатын түсімдердің, салыққа жатпайтын және өзге де  түсімдердің, сондай-ақ негізгі капиталды  сатудан түсетін кірістердің  көлемі.

        Кірістердің көзі салықтар немесе оларға бара-бар төлемдер болып табылады. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеті кірістерінің құрамы мен құрылымы салық төлемдерінің қолданыстағы жүйесімен және салыстырмалы тұрақсыз сипаттағы салықтық емес қаражаттардың түсімдерімен айқындалады.

    Қандай  да болмасын мемлекеттің атқаратын  қызметінің ең маңызды, басты түрі мемлекеттік  кірістерді қалыптастыру екені бізге  белгілі. Мемлекеттік кіріс деп, мемлекет қарамағына әр түрлі түсім  көздерінен келіп түсетін және оның өзіне тән міңдеттерін шешуге, сондай-ақ, функцияларын жүзеге асыруға  пайдаланылатын қаржылық ресурстарды  айтуға болады. Сол мемлекеттік кірістердің  қатарынан салықтар да өзіне тиісті, өте маңызды орын алады.

        Салықтар мемлекеттің басқа да атрибуттары сияқты мемлекеттер құрыла бастаған кезде пайда болған және олар әркашан да мемлекеттің мемлекет болып қалыптасуының, сондай-ақ оның өсіп-өркендеуінің негізгі материалдық тірегі болып табылған.

    Алғашқы кездерде мемлекетті ұстауға қажетті  қаражаттар сол мемлекет тұрғындарынан  заттай немесе ақшалай күйінде алынған  болса, кейінінен олар тұрақты, жүйелі түрде ақшалай алынатын міндетті төлемдерге - салықтарға айналған.

        Жергілікті экономикалық-әлеуметтік және саяси жағынан одан әрі демократияландыруда жергілікті шаруашылықты басқаруда әкімшілік экономикалық механизімдердің алатын орыны бөлек Жергілікті шаруашылықты басқару аясына жергілікті бюджетті бекіту, жергілікті салықтарды белгілеу, сол белгіленген салықтардан жергілікті бюджетке кіріс кіргізу, жергілікті тұрғындарды әлеуметтік көмекпен қамсыздандыру жергілікті органның басты міндеті Жергілікті бюджеттің дербестік орын алуы мен және қаржы ресурстарын шешу құқығының берілуімен байланысты болуы керек. Жергілікті қаражатты басқарудың тиімділігін көтеруде, бюджеттік менеджменттің маңызды элементі-бақылаудың мәні зор. Бюджеттік кодекске сәйкес қаржылық бақылаудың үш нысанасы белгіленеді-алдын-ала, ағымдағы, болашақтағы. Бюджеттің атқарылуын бақылау процедурасын құрастыруда, әрбір нысанды бақылау ерекшелігін есепке алу қажет. 

      1  БЮДЖЕТ ТҮСІМДЕРІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ 

      1.1 Бюджет кірістерінің құрамы мен құрылымы 
 

       Мемлекеттің орталықтандырылған  ақша қорын қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты болып келетін бюджеттердің жұмыс жасауы ерекше экономикалық нысандар -  бюджеттің кірістері мен шығыстары арқылы болып отырады.  Олар құндық бөліністің жеке көздерін білдіреді. Категориялардың екеуі де бюджеттің өзі сияқты объективті және олардың  өзгеше қоғамдық айналымы болады: кірістер мемлекетті қажетті ақша қаражаттарымен қамтамасыз етеді, ал шығыстар орталықтандырылған ресурстарды жалпы мемлекеттік қажеттіліктерге сәйкес бөледі. Бюджеттің түсімдері кірістер, бюджеттік кредиттерді өтеу, мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер, сондай-ақ мемлекеттік  қарыздар, ал оның  шығыстары шығындар, бюджеттік кредиттер, қаржы активтерін сатып алу,  қарыздар бойынша негізгі борышты өтеу болып табылады.

    Кірістер  мен шығыстардың құрамы мен құрылымы нақты әлеуметтік-экономикалық және тарихи жағдайларда  жүзеге асырылатын мемлекеттік бюджет және салық саясатын жүргізудің бағыттарына байланысты  болады. Бұл кезде мемлекет белгілі  бір жағдайларды кірістерді қалыптастырудың  және шығыстарыды жұмсаудың қолайлы  нысандары мен әдістерін пайдаланады.

    Кірістердің көзі салықтар немесе оларға бара-бар  төлемдер болып табылады. Қазақстан  Республикасының мемлекеттік бюджеті  кірістерінің құрамы мен құрылымы салық  төлемдерінің қолданыстағы жүйесімен  және салыстырмалы тұрақсыз сипаттағы  салықтық емес қаражаттардың түсімдерімен айқындалады.

      Бюджеттің кірістері  салықтық және басқа міндетті  төлемдер (салықтар және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер), ресми трансферттер, мемлекетке өтеусіз негізде берілетін, қайтарылатын сипатта болмайтын және мемлекеттің қаржы активтерін сатумен байланысты емес, бюджетке есептелуге тиісті ақшалар болып табылады. Салықтық емес түсімдер -  бюджетке төленетін міндетті, қайтарылмайтын төлемдер, сондай-ақ ресми  трансферттерден басқа, бюджетке өтеусіз негізде берілетін ақша. Негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдерге мемлекеттік мемкемелерге бекітіліп берілген мемлекетттік мүлікті, мемлекеттік материалдық резервтен тауарларды, мемлекет меншігіндегі жер учаскелерін жеке меншікке сатудан немесе оларды тұрақты немесе жер пайдалануға беруден, мемлекетке тиесілі материалдық емес активтерді сатудан түсетін ақшалар жатады. Ресми трансферттердің түсімдері -  бұл бюджеттің бір деңгейінен  екіншісіне ұлттық қордан бюджетке түсетін  трансферттердің түсімдері, мақсатты ресми трансферттерді қоспағанда,  кірістердің нысаналы мақсаты болмайды.

    Бюджет  кірістері – бюджетке қайтарылмайтын негізде салықтардан, алымдардан және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерден алынатын түсімдердің, салыққа жатпайтын және өзге де  түсімдердің, сондай-ақ негізгі капиталды  сатудан түсетін кірістердің  көлемі.

      «Қазақстан Республикасының Бюджет кодексіне» сәйкес республикалық бюджетке түсетін кірістер мыналар болып табылады:

    1) салықтық  түсімдер, алымдар және  басқа да міндетті төлемдер: корпорациялық  табыс салығы, қосылған құнға  салынатын салық, соның ішінде  Қазақстан Республикасының аумағында  өндірілген таарларға, орындалған  жұмыстар мен көрсетілген қызметтерге  және Қазақстанның аумағында  импортталатын тауарларға салынатын  қосылған құн салығы, импортталатын  тауарларға акциздер, газ конденсатын  қоса алғанда, шикі мұнайға  салынатын акциздер, жер қойнауын  пайдаланушылардың салықтары мен  арнаулы төлемдері, экспортқа  шығарылатын  шикі мұнайға  салынатын рента салығы, Қазақстан  Республикасының аумағы бойынша  автокөлік құралдарының жүріп  өткені үшін алым, телевизиялық  және радиохабар ұйымдарына радиожиілік  спектрін пайдалануға рұқсат  бергені үшін алынатын алым, теңіз,  өзен кемелері мен шағын көлемді  кемелерді, азаматтық әуе кемелерін,  радиоэлектрондық құралдарды және  жиілігі жоғары  құрылғыларды  тіркегені үшін алынатын алым, қалаарлық және халықаралық телефон  байланысын бергені үшін, радиожиілік  сектрін, кеме жүретін су жолдарын  пайдаланғаны үшін төленетін  төлем, әкелінетін және әкетілетін  тауарларға кеден баждары, отандық  тауар өндірушілерді қорғау шаралары  ретінде алынатын баждар, консулдық  алым, Қазақстан Республикасы азаматтарының  паспорттары мен жеке  куәліктерін  бергені үшін мемлекеттік баж,  жүргізуші куәліктерін және көлік  құралдарын мемлекеттік тіркеу  туралы куәліктер бергені үшін  алынатын мемлекеттік баж, мемлекеттік  нотариат кеңселері нотариустарының  нотариаттық іс-әрекет жасағаны  үшін алынатын мемлекеттік баж  және жасқа алымдар мен төлемдер;

    2) салықтық емес түсімдер республикалық  меншіктен алынатын кірістер (республикалық  мемлееттік  кәсіпорындар мен  Ұлттық банктің таза табысы  бөлігінің түсімдері, республикалық  меншіктегі: акциялар пакеттеріне  девиденттер, заңи тұлғаларға  қатысу үлесіне кірістер, мүлікті  жалға беруден алынатын кірістер, Үкіметтің депозиттері,  екінші  деңгей банктерінің шоттарында  орналастырылған мемлекеттік сыртқы  қарыздар,  республикалық бюджеттен  берілген кредиттер бойынша сыйақылар,  қару-жарақ пен әскери техниканы  сатудан түсетін кірістер, республикалық  меншіктен  түсетін басқа да  кірістер); республикалық бюджеттен  қаржыландырылатын мемлекеттік  мекемелердің тауарларды ( жұмыстарды, көрсетілген қызметтерді) өткізуден  түсетін түсімдер және осы  мекемелер ұйымдастыратын мемлекеттік  сатып алуларды өткізуден түсетін  ақша түсімдері; мемлекеттік мекемелер  салатын айыппұлдар, өсімпұлдар, санкциялар, өндіріп алулар және республикалық  бюджетке түсетін басқа да  салыққа жатпайтын түсімдер;

    3) негізгі капиталды сатудан түсетін  түсімдер (республикалық бюджеттен  қаржыландырылатын мемлекеттік  мекемелерге бекітіліп берілген  мүлікті, мемлекеттік қосалқы  қорлардан, резервтерден тауарларды, материалдық активтердісатудан  түсетін ақшалар);

    4) ресми трансферттердің түсімдері  (облыстық бюджеттерден, республикалық  маңызы бар қаланың, астананың  бюджеттерінен алынған ресми  трансферттер, ұлттық қордан республикалық  бюджетке алынған мақсатты трансферттер). 
 

      1.2 Салықтық түсімдер  бюджет кірістерінің  негізгі көзі ретінде 
 

    Жас тәуелсіз еліміздің қомақты бюджеті  болуы жолында, мемлекеттік қазынаның  қаражатын молайта түсу - маңызды  мәселе. Өйткені, денсаулық сақтау органдарының, халыққа білім беру мекемелерінің, зейнеткерлер мен студенттердің, басқа  да толып жатқан халық жіктерінің тағдыры бюджетке байланысты екені  хақ. Бюджет кірістерінің құрамы, бюджетке шоғырланатын ақша қаражаттарының формалары  шаруашылық жүйелері мен әдістерінен, сол сияқты қоғамның экономикалық шараларын  шешуге тәуелді. Бұрын бюджет кірістері  мемлекеттік кәсіпорындардың ақша қорларынан құралса, нарықтық экономикаға- көшуге байланысты, ол заңды және жеке түлғалардың салықтық және салықтық емес төлемдерінен тұрады.

      Қандай да болмасын мемлекеттің атқаратын қызметінің ең маңызды, басты түрі мемлекеттік кірістерді қалыптастыру екені бізге белгілі. Мемлекеттік кіріс деп, мемлекет қарамағына әр түрлі түсім көздерінен келіп түсетін және оның өзіне тән міңдеттерін шешуге, сондай-ақ, функцияларын жүзеге асыруға пайдаланылатын қаржылық ресурстарды айтуға болады. Сол мемлекеттік кірістердің қатарынан салықтар да өзіне тиісті, өте маңызды орын алады.

    Салықтар  мемлекеттің басқа да атрибуттары  сияқты мемлекеттер құрыла бастаған кезде пайда болған және олар әркашан  да мемлекеттің мемлекет болып қалыптасуының, сондай-ақ оның өсіп-өркендеуінің негізгі  материалдық тірегі болып табылған.

    Алғашқы кездерде мемлекетті ұстауға қажетті  қаражаттар сол мемлекет тұрғындарынан  заттай немесе ақшалай күйінде алынған  болса, кейінінен олар тұрақты, жүйелі түрде ақшалай алынатын міндетті төлемдерге - салықтарға айналған.

    Салықтардың, салықтық құқықтың мемлекеттермен қатар  пайда болуы олардың құқықтық табиғатын, мәнін ашып көрсететін сияқты. Өйткені сол кездерден бастап мемлекеттерде әлеуметтік әділеттілік, демократиялық және

    құқықтық  принциптері көрініс берген. Әртүрлі  меншік нысандарының теңдігі, олардың  өндіріс құралдары мен жабдықтарына негізделуі де мемлекеттің экономикалық жүйесімен шартталған болатын.

    Сонымен салықтардың экономикалық мәні мынада: салықтар шаруашылықжүргізуші субьектілер  мен халық табысының қалыптасуындағы  қаржылық қатынастардың бір бөлігін  білдіреді. Сондай-ақ шаруашылық жүргізуші  субьектілер мен халық табысының  белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне  жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.

    Салықтар  мемлекеттің құрылуымен бірге пайда  болады және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет қүрылымының өзгеруі, өркендеуі  қашан да болса оның салық жүйесініңқайта құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады.

    Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар - мемлекеттің  тұрақты қаржыкөзі. Сондықтанда  мемлекет экономиканы дамытып, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік  ретінде пайдаланады.

    Салықтардың функционалдық, сипаттамасын нақтыландыру, яғни қызметтеріне талдау жасау арқылы салықтардың тікелей мәнін және экономикалық табиғатын, сондай-ақ атқаратын  қызметтерінің негізгі бағытын  көруге болады. Салықтардың қызметтері белгілі кезеңде өздері атқаратын  рөліне байланысты, мемлекет алдында  тұрған негізгі мәселелерді шешуге септігін тигізуге, қажетті экономикалық тұтқа және реттеуші болып табылады. Салыктардың   қалыптасқан   түрдегі   негізгі   үш   қызмет   бар.   Олар:фискалдық, қайта бөлу және реттеуші қызметтер. Негізінде экономикалық теория жене басқа тиістіоқулықтардаосы негізгі  үш қызмет көрсетілмегенімен, кейбір белгілі  экономист-ғалымдардың еңбектерінде оларға қоса тағы бірнеше қызметтер  аталады.

    Бірінші, фискалдық қызмет-салықтардың және басқа да міндетті телемдердің бюджетке толығымен және уақтылы (мерзімінде) түсіп отыруын қамтамасыз етеді. Фиск - латын тілінде мемлекеттік  қазына   деген мағынадаайтылған. Сондықтан, фискалдық қызмет-салықтық-бюджеттік  қызмет, яғни мемлекеттік қазына-бюджетті түсім көздері - салықтар мен басқа  да міндетті төлемдер арқылы ақшалай  қаражаттармен қамтамасыз ету жөнінде  қызмет болып табылады. Қысқаша айтқанда, қаражаттарды бюджетке жұмылдыру қызметі. Тауарлық-ақшалай қатынастардың, өндірістің дамуына байланысты бұл қызмет -мемлекет қарамағына түсетін ақшалай кірістерді ұлғайта түседі. Ал қайта бөлу қызметі, әртүрлі субьектілерінің табыстарының белгілі бөлігін мемлекет пайдасына  қайта бөлу қызметі. Бұл қызметтің  барысында жалпы ұлттық өнім көлеміндегі  салықтардың үлесі анықталады, яғни ұлттық табысты бөлу және қайта бөлу арқылы оның қандай бөлігінің мемлекет меншігіндегі қорға қосылғанын көрсетеді.