Бюджет түсімдерінің экономикалық мазмұны

    Үшінші  қызметі - салықтық реттеу, яғни реттеуші қызмет-салық нарықтарының мөлшерін өзгерту, салық түрлерін азайту және негізделген салық жеңілдіктерін  енгізу арқылы, заңды және жеке тұлғаларды нарыққа бағытталған экономикалықбелсенділіктерін (қызметтерін), сондай-ақ мүдделерін қамтамасьгз  ету. Бұл қызмет өзінің осындай сипаттамасына  байланысты ынталандыру қызметі  деп те аталады. Салықтық реттеу (салықпен реттеу деген де болады) мүмкіндігінше  тиімді салық түрлерін таңдау, олардың  мөлшерін өзгерту, сондай-ақ жеңілдік көрсету, кейде кейбір түрлерін алу  тәсілін өзгерту сияқтыәрекеттерден тұрады. Әсіресе бұл қызметті ғылыми-техникалық процестерді ынталандыру кезінде  қолдану өте тиімді болады.

    Мемлекет  үстінде аталған салықтардың  қызметін қолдана отырып салық салу, салық қызметі саласындағы әртүрлі  шараларды жүргізеді   және салық

    жүйесін анықтап, олардың қызмет атқару тұтқасын әзірлейді. Салық салу саласыңдағы  жүзеге асырылатын шараларды қоғамның нақты бір даму кезеңіндегі әлеуметтік-экономикалық мақсаттарына байланысты экономикалық саясатпен ұштастыру да осы қызметтер  арқылы жүргізіледі.

    Енді  осы қызметтер жөнінде қалыптасқан, дәстүрлі көзқарастармен шектеліп қана қоймай басқа да авторлардың пікірлеріне  тоқталайық. Белгіліэкономист-ғалым  ҚарағұсоваГ.Ж. айтуынша салықтардың  атқаратын қызметтері мына төмендегідей болып келеді:

    1.фискалдық  немесе жұмылдыру қызметі арқылы  мемлекет тиісті шығындарын қаржыландыруға  қажетті салықтарды жиыстырады;

    2.қайта  бөлу қызметі арқылы мемлекет  экономика аясының әртүрлі саласына  ықпал етеді, әлеуметтік саясатты  жүзеге асырады, табыстарды халық  арасындағы әлеуметтік топтарға  қайта бөледі, табысты өте төмен  топтарға жәрдем береді. Мысал  ретінде үдемелі ставкалы табыс  салығын көрсеткен;

    3.ынталандыру  қызметі - экономиканы дамыту, техникалық  жаңарту және т.б, әртүрлі жағдайлар  жасауды жүзеге асырады;

    4.шектеу  кызметі, салық саясаты арқылы  мемлекетке тиімсіз (пайдасыз) өндірістердің  дамуын шектеу немесе тоқтата  тұру больтп табылады;

    5.бақылау-есептеу  қызметі, кәсіпорындар мен азаматтардың  табыстарын, өндірістің құрылымы  мен көлемін және қаржылардың  қозғалысын есептеп, бақылаудан  тұрады.

    Мемлекет  мына жоғарыда көрсетілген салықтардың  қызметін пайдалана отырып еліміздің  салық жүйесін анықтайды. Салық  механизмінің қызмет ету жолдарын белгілейді, жалпы экономпкалық саясатты негізге  ала отырып, салық саясатын анықтайды.

    Салық категориясыныңнақты формалары  болып құқық органдарымен тағайындалған  салық төлемдерінің түрлері жатады. Салық дегеніміз - жеке және заңды  тұлғалардың мемлекеттік шығындарын жабу үшін, заң жүзінде бекітілген төлемі. Мемлекеттің  алатын  салықтарының  формасы менәдістерінің жиынтығын  салық жүйесі дейміз.

    Салық жүйесі тікелей және жанама салықтардың  ара қатынасынан тұрады. Біріншісі - салық төлеушілердің табысы мен  мүлкінен алынатын мемлекет түсімі, екіншісі - тауар бағасына немесе қызмет көрсетуге  үстеме құн ретінде тағайындалып тұтынушыдан төленеді. Тікелей салық  салуда ақша қатынастары мемлекет пен  қазынаға енгізетін төлеушінің өзімен тура болады.

    Жанама  салықтың субьектісі, мемлекет пен  төлеуші арасьында болатын делдал, яғни тауар сатушысы болыптабылады.

    Тікелей салықтар өз кезегінде нақты мүлік  түрлерінің әрқайсына төленетін, жеке және заңды түлғалардың кіріс  көздерінен немесе декларация бойынша  алынатын салықтар болып бөлінеді.

    Тікелей салықтардың біреулерін тек заңды  түлғалар, келесісін тек-жеке тұлғалар, ал үшіншісін - заңды да жеке түлғада  төлейді.

    Жанама  салықтар құрамы да әр түрлі - акциздер және қосылған құнғасалынатын салықтар. Олардың алынуыда өте қарапайым  Олардың алымдық әсері өндіріс  құлдырауында да қолданылады. Алыну  обьектісі мен колданылу әдістері әр түрлі болып келетін, тікелей  және жанама салықтардың жүйесі, мемлекетке салықтардың - алымдық және экономикалық қызметтерінтолықтай атқаруына  мүмкіндік береді.

    Нарықтық  экономикалық қалыптасу кезеңінде  салық саясатының негізгі бағытынемесе салық саясатының басқы мақсаты - салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік беретін  салық механизмін іске асыру.

    Салық жүйесінің құрамы мынадай: қаржы  қатынастары және осы қатынасты  анықтайтын салықтар; салық механизмі, яғни салық салу әдістері мен жолдары; нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар; салық салудыұйымдастыру, салық  салудың негізгі принциптері  және тағы басқалар салық механизміне  жатады. Салық жүйесінің жақсыда, тиімді қызмет істеуіне салық салу механизмінің тигізер ықпалы өте  зор.

    Сонымен салық жүйесінің өте маңызды  және күрделі құрылым екенінбілдік. Салық жүйесінің мемлекеттің  нақты тарихиұлттық даму кезеңдерімен шартталарыны белгілі.

    Сондықтан, қандай да болмасын дамыған елдің  салық жүйесі бізге эталон бола алмайды.

    Бірақ дамыған елдерінің салық жүйесінің  тенденциясын және жалпы сипаттамасын қарастыру және талдау жасап отыру  біздің міндетіміз.

    Салық салу кезінде мемлекет белгілі бір  принциптерді колданады. Салық салу принциптері салық теориясының  басты элементі болып табылатынын  ұмытпауымыз қажет.

    Салықтар  жөніндегі ілімнің тұңғыш қарлығаштары, саяси экономикалық, теорияның ең ірі классиктері Адам Смит, Вильям Питти және т.б. болатын.

    Кезінде салық жүйесін құрудың төрт қағидасын  Адам Смит ұсынған болатын. Олар күні бүгінге дейін (әрине дамыған  елдерде) салық салуды ұйымдастыру  принциптері ретінде қолданылады.

    1.Бірінші  қағида - салық әрбір салық төлеушінң  тапқан табысына сәйкес алынуға  тиісті;

    2.Екінші  қағида - салық мөлшері мен оны  төлеу мерзімі заң жүзінде  күні бұрын және дәл белгіленуі  қажет;

    3.Үшінші  қағида - ыңғайлылық қағидасы, яғни  әрбір салық төлеушіге қолайлы  уақытта және осы салық төлеушіге  ыңғайлы әдіспен алынуға тиісті;

    4.Төртінші  қағида - үнемділік қағидасы, яғни  салық алу кезінде салық төлеушінің  шығындары мейлінше аз болуға  тиісті.

    Салық салу кезінде, аталмыш принциігіерді  басшылыққа алу барысында мемлекет тарапынан белгілі қағидаларды  қолдану тәртібі туындаған болатын.

    Қазіргі кезде қолданылатын салық салу прпнциптері  тікелей салық салу жүйесіне бағынышты (байланысты) болады. Белгілі ғалым  Қарағүсова Г.Ж. өзінің еңбегінде салық  салу принцпптерінің ең қолайлы деген  түрлерін атап көрсеткен:

    1.Салық  салмағының тең болуы, яғни  әркім мемлекет қорына " әділ  үлесін" қосуға міндетті;

    2.Салық  жүйесінің қарапайым және анық  болуы, яғни салық төлеушілерге  түсінікті болуы қажет;

    3.Салық  салудың теңділігі және әділеттілігі, яғниәлеуметтік-экономиқалық мақсаттарға  жету үшін, мүмкіндігінше әртүрлі  жеңілдіктерді азайту;

    4.Салыктарды  басқару және заңдылықты сақтау  жөніндегі әкімшілік шығындар  мүмкіндігінше аз мөлшерде болуы  қажет. 

    Қазіргі кезеңде, мемлекет алдында тұрған бірден-бір  күрделі мәселе -салық салмағын (айырмашылығын) халық арсында ойдағыдай етіп бөлу. Әзірше осы мәселе жөргінде екі  принцип барын білуіміз қажет.

    Біріншісі, тапқан (алған) игіліктерге негізделген  яғни мемлекет тарапынан көрсетілетін қызметтердің бәрі оның азаматтарына кәдімгі тауар ретінде берілуге тиісті. Бірақ мемлекеттен алынатын игілгктердің сапасы әртүрлі болуы  мүмкін, ал сол үшін бәрі бірдей төлейді.Нарық  кезеңінің көрінісі ретінде, қоғамымызда  байлар мен кедейлердің пайда  болғаны баршаға мәлім. Сондықтан  мемлекеттен берілетін жәрдем ақыларды, субсидияларды тек табысы төмен, тұрақты табыскөзі жоқадамдарға беру қажет.

    Екіншісі, төлеу қабілеттілігі принцппіне негізделген. Бұл жерде салық  айырмашылығы салық төлеушілердің  нақты табыстарына және тұрмыс деңгейлеріне байланысты болады.

    Дүние жүзілік тәжірибеден өткен ол принциптер мыналар:

    1.Салық  салу формаларын белгілеу барысында  карапайым формаларды қолданған  жөн. Сонда төлеушілер салық  төлеуден жалтара алмайды.

    2.Салық  жүйесі мүмкіндігінше бейтарап  болуы тиіс. Былайша айтқанда,мемлекет  салық төлеушілерді салық жүйесі  арқылы ынталандыруға (жеңлдік  беру арқылы) немесе жазалауға  жол бермеуі керек. Өнімдердің, қызметтердің жеке түрлерін салық  салуда немесе кейбір әлеуметтік  саясат, денсаулық сақтау, мәдеииет  салаларын мемлекет қаржыландырғанымен, бұл қаржыларды салық ставкаларын  өзгерту (жоғарлатужолымен алуға  болмайды).

    3.Прогресивті  салықтардың орнына тікелей пропорционалды  салықтарды басымырақ пайдалану.

    5.Салық  жүйесі экономикалық қызметтердің  жақсаруына және күрделі жұмсалымдардың  өсуіне кедергі келтірмеуіне  тиіс. Көп өнімді жұмыс істегенде  прогресивті салықты қолданбай,  салықтардың өнімділікке, өндіріске  және күрделі жұмсалымдарға тигізер  ықпалының нәтижесі қандай болатынын  ескерту қажет.

    Сонымен салық жүйесі мемлекеттің экономикалық саясатымен анықталатын, үстінде аталған  принциптерді еске ала отырып, біздің пікірімізше, салық салу (салық қызметі) принциптері мүмкіндігінше мына төмеңдегідей болуы қажет; заңдылық және негізділік; жалпыға бірдей және нақтылық; теңділік және әділеттілік; ыңғайлылық және жеткшіктілік; карапайымдылық және бейтараптылық; жоспарлылық және нормативтік; тиімділік және үнемділік; жеңілділік және бірдүркінділік. 
 

    1.3 Бюджет түсімдерінің  бюджет деңгейлері  арасында бөлінуі 
 

    Республикалық, облыстық бюджеттер, республикалық  маңызы бар қала, астана, аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджеттері арасында бюджетке түсетін түсімдерді бөлу

      Республикалық бюджетке түсетін түсімдер

      1. Мыналар:

     1) мұнай секторы ұйымдарынан түсетін  түсімдерді қоспағанда, корпоративтік  табыс салығы;

    2) қосылған құн салығы, оның ішінде  Қазақстан Республикасының аумағында  өндірілген тауарларға, орындалған  жұмыстар мен көрсетілген қызметтерге  және Қазақстан Республикасының  аумағына импортталатын тауарларға  қосылған құн салығы;

    3) Қазақстан Республикасының заңнамасына  сәйкес Қазақстан Республикасының  аумағына импортталатын тауарларға  акциздер;

     4) шикі мұнайға, газ конденсатына  акциздер;

     5) ойын бизнесі салығы;

     6) мұнай секторы ұйымдарынан түсімдерді  қоспағанда, үстеме пайда салығы;

     7) тарихи шығындарды өтеу жөніндегі  төлемақы;

    8) мұнай секторы ұйымдарынан түсетін  түсімдерді қоспағанда, бонустар;

     9) мұнай секторы ұйымдарынан түсетін  түсімдерді қоспағанда, пайдалы  қазбаларды өндіруден алынатын  салық;

    10) мұнай секторы ұйымдарынан түсімдерді  қоспағанда, экспортқа рента салығы;

     11) мұнай секторы ұйымдарынан  түсетін түсімдерді қоспағанда, Қазақстан Республикасының жасалған  келісімшарттар бойынша өнімді  бөлу жөніндегі үлесі;

    12) мұнай секторы ұйымдарынан түсетін  түсімдерді қоспағанда, өнімді бөлу  туралы келісімшарт бойынша қызметін  жүзеге асыратын жер қойнауын  пайдаланушының қосымша төлемі;

    13) жергілікті маңызы бар ақылы  мемлекеттік автомобиль жолдары  бойынша автокөлік құралдарының  жүріп өткені үшін алымнан  басқа, Қазақстан Республикасының  аумағы бойынша автокөлік құралдарының  жүріп өткені үшін алым;