Багалы кагаздар нарыгы катысушылары

2002 жыл:

• 17 мамыр – «Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеуде бірыңғай-лық жүйесін қолдану туралы» ҚР Президентінің жарлығы;

2003 жыл:

• 2 шілде- «Бағалы қағаздар нарығы туралы» жаңа заңның қабылдануы;
• 4 шілде- «Қаржылық ұйымдар мен қаржы нарығын мемлкеттік реттеу туралы» заң;

2004 жыл:

• Қаңтар айының бірінші жұлдызынан бастап жоғарыда аталған қаржылық ұйымдар мен қаржы нарығын мемлекеттік реттеуді Қазақстан Республика сы Агенттерінің іске кірісуі;
• «Қазақстан Республикасының инвестициялық қор туралы» заңының қа-былдануы. /11, 30-35б/.

     Бағалы  қағаздар нарығының қалыптасуын  қорытындылай келе, нарықтың пайда болуы мен қалыптасуы және оның болашақта жетілдірілуі тікелей мемлекеттік басқару органдарына байланысты болып табылады. Еліміз өз егемендігін алғаннан бері экономикасының қарқынды дамуына барлық мемлекеттік шараларды қолданыла отырып, қор нарығына оның ішінде бағалы қағаздар нарығының тиімді дамуына бар үлесін қосуда.

 

 

 

 Қазақстан  Республикасындағы бағалы қағаздар  нарығының қазіргі

жағдайын талдау

 

    Қазақстан  Республикасының әлеуметтік бағыттағы  нарықтық экономикасы экономиканың  шынайы секторына көбірек инвестиция  тарту арқылы дамуда. Басым салаларды  инвестициялау өнеркәсіпте, ауыл шаруашылығында және басқа салаларда да құрылымдық қайта құруларға жетуге мүмкіндік беріп, экономикалық өсуге база жасайды.

    Өнеркәсіп  салаларын және кәсіпорындармен  көретілетін қоғамдық қызметтер  ді кеңейту көп жағдайларда  бағалы қағаздар нарығының табысты қызмет етуі не мүмкіндік береді.

    Қазіргі кезде  Қазақстанда, бағалы қағаздар  нарығын дамыту мен жинақтау  шы зейнетақы қорлар қызметін  одан әрі жетілдіру маңызды  орынға ие болып, еліміздің  әлеуметтік экономикалық жағдайларын  көтеру үшін, инфрақұрылым-дық облигацияларды қолдануды заң тұрғысынан нығайту Қазақстанның Инвес-тициялық қорына үш бірдей ірі жобаны жүзеге асыру жұмысын бастауға мүм-кіндік берді. Қазақстан Инвестициялық қоры  инфрақұрылымдық облигациялар дың бірінші шығарылу эмиссиясы тіркеуден өтті. Бұл 30 миллиард теңге көлеміндегі ұзақ мерзімді бағалы қағаздар. Біріншісінің өтелу мерзімі – 23 жыл. Соңғысы  2,5-3 жылдан кейін шығарылады деп күтілуде. Бұлардың қатарында салынатын Шар-Өскемен темір жолын, Алматыдағы автокөліктің үлкен шеңберлі жолын, сондай-ақ  “Солтүстік-Батыс” жаңа электр желісін қаржылан-дыру мәселелері тұр. Оларды орналастыруда АҚ “Досжан темір жолы” деп аталатын компания-концессионерлері құрылды. Қазақстан Инвестициялық қо- рының мұндағы үлесі  49% құрайды. Акционерлік капитал 1,17 миллиард теңге. Құрылыс мерзімінің жобасы 42 ай. Қазақстанның инвестициялық қоры есепте-тегендей, ол жоба қайтарымды және Қазақстан үшін тиімді. Себебі тасымалдау дың ұзақтылығы оңтүстік бағытта 328 километрге, ал батыс жаққа  92 километр

ге қысқарады. Сонымен  бірге Ресей мемлекеттік қиылысу  болмайды, яғни та сымалдау 12-14 сағатқа  жеделдейді. /13, 10б/

      Соңғы  кезде белгілі, инфрақұрылымдық  облигациялар зейнетақы қорлары  активтері арқылы орналастыруға  есептелген. Сондықтан олар экономикалық жоба бойынша да, құқықтық және қаржылық механизмде де жоғары дәрежелі сенімді. Нысан мемлекеттік бағдарлама бойынша құрылған, яғни инфрақұры-лымдық облигациялар өтелген соң, жол мемлекет меншігіне беріледі. Сонымен қатар инфрақұрылымдық облигациялар 1 миллиардтан астам шамасында жинақ таушы зейнетақы қорлары инвесторларының арасында аукцион арқылы орналастырылмақ.  

       Десекте,  Қазақстан экономикасын тұрақты  дамуымен қамтамасыз ету мақса  тында ірі инвестициялық ресурстарды  мобилизациялау қажеттілігі өршіп келеді Қазіргі күні Қазақстандағы жеткілікті кең сиымды және «ұзын» инвестиция көзі болып зейнетақы жүйесі табылады. Экономикасы дамыған елдердің зейнетақы қорлары ─ ең қуатты, сенімді және тұрақты жұмыс жасайтын әлеуметтік─қар-жылық институт болып табылады. /13, 14б/

      Негізінен,  Қазақстан Республикасы пошталық  жинақ жүйесін құруда жапон-дық  үлгіні пайдаланды, құрылыс жинақ  жүйесін құруда немістің, корпоративті  бағалы қағаздар нарығының ифрақұрылысы  американдық үлгі негізінде, зейнет  ақы реформасы Чилидің үлгісін есепке ала ортырып жасалды, сақтандыру нары ғы АҚШ пен Канаданың тәжірибесіне сүйене отырып жасалды.

    Қазақстан  Республикасы Үкіметінің 2004 жылы 24 желтоқсанындағы  №1385 қаулысына  сәйкес  2005-2007 жылдардағы Қазақстан  Республикасының бағалы қағаздар нарығын дамыту бағдарламасы бекітілген. Бағдарламаны Қазақстан Республикасының қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі, Қазақстан Республикасының қаржы министрлігі, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі жасақтады. Бұл бағдарламаның басты мақсаты болып, Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығының әрі қарай дамуы, олардың қызметтерін тиімді қамтамасыз ету, бағалы қағаздар шығаруға мүмкіндігін кеңейту, инвестордың құқығын қорғау және дұрыс бәсекелестікті

қамту. Бағдарламадан  шыққан нәтижелерді айтатын болсақ:

    Ұйымдасқан  нарықтың нақты тізіміндегі ішкі  корпоративтік облигациялар-дың  капитализациясы 2003 жылмен салыстырғанда  2,5 есе өсіп, үстіміздегі  2007 жылы 375 млрд. теңгені құрайтын болады. Мемлекеттік емес бағалы қағаздардың биржалық айналымы осы кезең ішінде 2 еседей өсіп, 300 млрд. теңгені құрайды.Ұйымдасқан нарықтың нақты тізіміндегі ішкі корпоративтік облигациялар капитализациясының ЖІӨ қатынасы 2004 жылы 3,5% құрады. Бұл көрсеткіш бағдарламаны іске асыру кезінде өсіп, 2007 жылы  5% құрайтын болады.

    Ал енді  өткен 2006 жылдағы бағалы қағаздар  нарығындағы статистикалық есептеулерге  келетін болсақ қор нарығындағы жалпы даму көрсеткіштері келесідей сипатқа ие:

    2006 жылы алғашқы  жеті ай бойынша Қазақстан қор нарығының жалпы көлемі барлық нарық секторлары бойынша 69351,2 млн долларды ($) немесе  8671,3 млрд теңгені құрады. Өткен 2005 ж салыстырғанда бұл көрсеткіш долларға шаққанда 45,1%, ал теңгемен 37,3% артқандығын көрсетеді. Бұл санақ 2005 ж маусым-желтоқсан айлар аралығында биржалық айналым 41,8% доллар, 31,8% теңгені құрады. KASE операциясы бойынша 2006 шілде айында өткізілген есепеулер бойынша оның көлемі өткен аймен салыстырғанда 10,8%  және 12019,5 млн долларды құрады. Ал теңге бойынша ол 9,3% және 1418,7 млрд теңгені көрсетіп отыр.

    Бағалы қағзадар нарығында бағалы қағаздарды сату мен сатып алу көрсеткіштері: 2006 ж шілдеде мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алу мен сату бойынша 17723,9 млн теңге немесе 155,9 млн доллар, яғни биржалық айналымның 1,2% құрайтын жалпы көлемі  56 келісім Қазақстан қор биржа- сына қабылданды. 2006 ж маусым айына қатысты айналым секторы  2,49 есе теңгемен немесе 2,46 есе доллармен есептегенде төмендетілді.

   Мемлекеттік бағалы қағаздар түріндегі мемлекеттік қарыз. 2006 ж 1 тамызында жүргізілген есеп бойынша Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздар сол сияқты муниципалды облигацияларды қосқанда  763 млрд 

тенге немесе долларлық  эквивалент түрінде 6444,0 млн долларды құрады. Тәжірибе бойынша мұндай шешімге ИРБИС кәсіпкерлері келді.  Осы тәжірибенің көмегімен МЕИКАМ бойынша төлеу тұтынушы құнымен анықта-лады. 2006 ж  1-31 шілде аралығында Ұлттық Банк курсы бойынша жалпы қарыз көлемі 110,3 млрд  (-12,63%)  теңге бойынша, 914,3  млн (-12,43%) дол-бойынша төмендеді. Қаржы министрлілігі өткен жылдың шілде айында өз обли гациялары бойынша таратуды жүргізбеді. Эмитент қағаздаң номиналдық құнын және купондық марапатты 3279,0 млн теңге көлемінде төледі. Бұл көрсеткіш Қаржы министрлігінің  -3279,0 млн теңге сальдолық құнын сипаттады.

      Төмендегі  кестеде мемлекеттік бағалы қағаздар  арқылы Қазақстанның мемлекеттік  қарызын өтеу көрсеткіштері қарастырылады:

                                           

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кеcте 1

Мемлекеттік бағалы қағаздар арқылы ҚР-ның мемлекеттік қарызын өтеу көрсеткіштері (млрд тенге)

Жыл	Ұлттық Банк		ҚР Қаржы Министр.		Муниципалды орган		Барлығы
	негізгі	% дық	негізгі	% дық	негізгі	% дық
2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 Барлығы	401,0 - - - - - - - - - - - - - - - 401,0	- - - - - - - - - - - - - - - - -	23,4 44,3 72,2 60,9 49,4 16,7 3,0 3,1 19,0 22,2 5,0 14,0 17,5 - - - 350,8	8,0 19,2 15,8 12,2 9,5 7,2 6,3 6,1 5,9 5,1 3,1 2,8 2,8 2,8 2,8 1,547 110,9	1,438 1,037 2,654 - - - - - - - - - - - - - 5,1	0,218 0,27 0,113 - - - - - - - - - - - - - 0,6	328,6 64,8 90,8 73,0 58,9 23,9 9,3 9,3 24,9 27,3 8,1 16,8 20,3 2,8 2,8 1,5 763,0

 

   Кестелік санақ  бойынша Қазақстан Республикасының  мемлекеттік қарызын өтеудегі  бағалы қағаздардың жалпы негізгі және пайыздық көрсеткіштерін оқу-

ға болады. /12, 10-15б/

    Қазақстан  Республикасының бағалы қағаздар  нарығының даму деңгейіне келесілер  жатады:

• Құқықтық инфрақұрылымның құрылуы. Ол бойынша бағалы қағаздың шығарылуын реттеу және олармен қатынас орнату;
• Бағалы қағаздар нарығының институционалды инфрақұрылымның кең көлемде құрылуын қамтамасыз ету. Институционалды инфрақұрылым-ның дамуы зейнетақы қорының жүйесіне байланысты болды. Ол бойын-ша бағалы қағаздар нарығының делдалдары, атап айтсақ, банк-кастодиан-дар сандық және сапалық өркендеуі және нарықты мемлекеттік реттеу жетілгендігінен көрінеді.

        Соңғы мерзімде Қазақстан Республикасының  бағалы қағаздар нарығының институционалды  инфрақұрылымының жағдайы тұрақты  қалыптасуда. Оны келесідей кестеден көруге болады:

 

                                                                                                                         Кесте 2

Қазақстан Республикасының  бағалы қағаздар нарығының институцоналды инфрақұрылымының жағдайы

Барлық лицензияны иемденуші ұйымдар жалпы саны	01.01.02.	01.01.03.	01.01.04.	01.01.05.	01.01.06
Барлық брокер-дилер саны және банктер саны Оның ішінде I деңгейлілері Банктік емес ұйымдар Оның ішінде  I деңгейлілері Регистраторлар Кастодиандар Зейнетақы активтерін инвестициялық басқарушылар Инвестициялық портфелмен басқарушылар СРО	58 26 19 32 23 24 11 7   1   2	51 25 20 26 20 23 12 7   2   2	51 23 19 28 22 22 11 8   3   2	50 23 20 27 21 21 10 9   4   2	52 23 21 29 23 19 10 10   10   2

 

 

• Бағалы қағаздар нарығында техникалық инфрақұрылымның құрылуы және соған сәйкес дүниежүзілік тәртіпке сайлылығы болып табылады;
• Бағалы қағаздар нарығындағы кәсіби қызметтерінің реттеу жүйесінің құрылуы және өзін өзі реттеу ұйымдарының алдын ала жоспарлануы.

    Мемлекеттік  бағалы қағаздар негізінен Қазақстан Республикасының Үкіметі тарапынан республикалық бюджет тапшылығын жою үшін, сонымен қатар бағалы қағаздар нарығын диверсификациялау үшін шығарылады. Соңғы сараптамалық зерттеулердің қорытындысы бойынша мемлекеттік бағалы қағаздарды эмиссиялау көрсеткіштері 3 кестеден көруге болады. /14, 18-25б/

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                                                                          Кесте 3

2000-2006 жылдардағы Қазақстан  Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздарын эмиссиялау көрсеткіштері  ( млн. тенге )

 

Бағалы қағаздар      түрлері	1999	2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006
МЕККАМ ҚР ҰБ қысқа мерзімді нота МЕОКАМ МЕАКАМ-120 МЕИКАМ МЕКАВМ млн,$ АВМЕКАМ  $ ҚР ҰБ валюта лық нот. млн  $ Еурооблигацияла ры млн. $	10507 14769        - - - - -     -   -	30297 36561   1500      -      -      -      - - -      -	52598 77581   1500 -      - -      -      -      - -	69655 60979   170 -      - -      -      -      -     200	38490 61613   320   870 - - - - 350	36290 132551   - 673 2709 290 244 63   300	30690 116433   - 10510 3765 198 200 96   300	40654 127549   - 20136 2724 304 - 86   350