Багалы кагаздар нарыгы катысушылары

      5.Клиент брокерге  мәміледегі барлық тапсырманы  тоқтатуға үкім бере алады.

      Сонымен қатар  брокерлік фирма клиентке несие  беріп, барлық операция-ларды  өз есебінен жүргізуі мүмкін. Бұл жағдайда брокерлік фирманың табы- сына делдалдық үшін ақы кіреді. Алайда, бұл жағдайда брокерлік фирма тек делдалдық қызмет шегінен шығып, олардың іс-әрекеті дилерлік фирманың қызметіне ұқсайды.

      Дилер – бағалы қағаздар рыногының ұйымдастырылған бағалы қағаздар рыногында баға белгілеуді ұсыну және  оларды бұқаралық  ақпарат   құралда рында жариялау арқылы өз мүдделерін көздеп және өзге де қаржы құралдары мен мәмілелер жасайтын кәсіби қатысушы.Олардың брокерлерден айыр- машылығы шарт жасасқанда өз капиталын жұмсайды. Дилердің атқаратын қызметі:

     1.Бағалы қағаздарды  шығару,олардың курсы және сапасы  туралы хабар тарату;

     2. Клиенттердің тапсырмасын  орындау;

     3.Бағалы қағаз нарығындағы  өзгерістерді бақылап отыру. Егер  бағалы қа-ғаздарды сату–сатып  алу баяуласа, онда бағалы қағаздардың курсын тұрақтандыру мақсатында дилерлер өз есебінен операция жүргізеді.

     4.Сатып алушы мен  сатушыларды бір-біріне кездестіріп,  бағалы қағаздар нарығының жұмысын  жолға қоюға себепші болады. Олар  нарықтың ака- тализаторы ретінде  жұмыс істейді.

     Кастодиан – бағалы қағаздар нарығының қаржы құралдарының және клиенттер ақшасының есебін алуды және олар бойынша құқықтарды растауды, клиенттердің құжатты қаржы құралдарының сақталуы жөнінде өзіне міндеттемелер қабылдай отырып, оларды сақтауды жүзеге асыратын кәсіби қатысушы болып табылады. Бағалы қағаз нарығында кастодиандық қызметті заңдарға және шарттарға сәйкес кастодиандық қызмет пен сейфтік операцияларға лицензиялары бар банктер жүзеге асырады. Кастодианға кастодиандық қызмет көрсету жөніндегі шартқа сәйкес клиент берген ақша мен қаржы құралдары бұл қызметтің объектілері болып табылады.

     Орталық депозиторий– бағалы қағаздар нарығының қаржы құралдарымен мәмілелерді тіркеуді, депоненттердің қаржы құралдары бойынша құқықтарын есепке алу мен растауды, құжатты нысанда шығарылған қаржы құралдарын материалсыздандыру мен сақтауды, оның ішінде депоненттер арасындағы қаржы құралдарымен мәмілелер бойынша клирингті, сондай ақ тиісті лицензиясы болған кезде бағалы қағаздарды ұстаушылар тізімдерінің жүйесін жүргізуді жүзеге асыратын кәсіби қатысушы. Ол коммерциялық емес ұйым болып табылады және акционерлік қоғам нысанында құрылады.

   Орталық депозиторийдың  акциялары бағалы қағаздар рыногының  кәсіби қатысушылары, сауда-саттықты  ұйымдастырушылар және халықаралық қаржы ұйымдары арасында орналастырылады. Бағалы қағаздар нарығының бағалы қағаздарды нақтылы ұстаушылар болып табылатын кәсіби қатысушылары сондай-ақ шетелдік депозиторийлер мен кастодиандар орталық депозиторийдің депоненттері болып табылады.

      Андеррайтер– бағалы қағаздар рыногының брокерлік-дилерлік қызметті жүзеге асыруға лицензиясы бар және эмитентке эмиссиялық бағалы қағаздарды шығару жөнінде қызмет көрсететін кәсіби қатысушы. Компаниялардың басшылығымен бірге андеррайтерлер жаңа шығарылымды  тіркеуге әзірлік жүргізеді, бағалы қағаздар нарығында оларды жүзеге асыру кезінде эмитенттің мүдделерін білдіреді.

     Джобберлер– бағалы қағаздар нарығындағы конъюктура мәселелері жөнінен кеңес берушілер. Олардың іс-әрекеттері бағалы қағаздар нарығының құрылымы кең көлемде өрістеп және үнемі өзгеріп отырғанда қажет. Джобберлер тек бір жолы кеңес беріп қана қоймай, күрделі мәселелерді шешуге көмектеседі. Мысалы, банктердің, өндіріс кәсіпорындардың, инвестициялық қорлардың шығарған акцияларының курсының келешекте өзгеруін бақылайды. Ол үшін олар уақытша қызмет істейтін зерттеу ұжымдарын құрады. Джобберлер бағалы қағаздардың кейбір түрлеріне ғана маманданатын болғандықтан оларды кең көлемде жүргізілетін операцияларға брокерлер мен дилерлер пайдаланады. Джобберлердің қызметі өте жоғары бағаланады. /3, 106б/

      Қорытындылай  келгенде, бағалы қағаздар нарығының  кәсіби мамандары көбеюде. Тек  олардың бір-бірімен байланысты  қызметі ғана нарықтың тұрақты  қызметін және бағалы қағаздардың  өтімділігін қамтамасыз етеді.

 

2.1 Қазақстан  Республикасындағы бағалы қағаздар  нарығының

қызмет етуінің  заңдылық негіздері

 

      Кез-келген  заң жиынтығы қоғамда нақты  орын алады және даму үстіндегі  экономикалық процестерге негізделеді.  Сондықтан да құқықтық норма  жасау белгілі экономикалық мүдделерге бағытталады. «Халық шаруашылығының», «кеңестік» үлгісінен еркін дамитын нарықтық экономика үлгісіне өту, мұндай заң жиынтығын жасақтау үшін құқықтық базаны түпкілікті реформалауды талап етті. Сонымен бірге экономиканы мемлекеттік реттеуде (АҚШ, Ұлыбри-тания, Жапония) рыноктық типтегі дамыған мемлекеттердің жергілікті жағдай-ларға бейімделу мен зерттеу тәжірибесіне сүйену ұйғарылды, сөйтіп Қазақстан-ның бағалы қағаздар институтының құқығы мен бағалы қағаздар нарығын құ-қықтық қамтамасыз ету керек болды.

      Бағалы қағаздар  нарығын құқықтық қамтамасыз  ету ─мемлекет мүдделері максималды  түрде тұрғындардың қажеттіліктерімен  және кез келген нарыққа бағытталған  қоғамның объективті экономикалық  даму заңына сәйкес бағалы  қағаз айналымы аса тиімді және мақсатты болатындай белгілі бір жағдай туғызу үшін соған сәйкес келетін заң жинақтарын қалыптастырушы арнайы өкілеттік орган тұлғасындағы мемлкеттік қызметті білдіреді.

      Қазақстан Республикасының  Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын  реттеу мен қадағалау жөніндегі агенттігі басқармасының актілері бағалы қағаздарды жүзеге асыруда ерекше орын алады.

      Қазақстан Республикасының  бағалы қағаздар нарығын қазіргі  таңда Азамат-тық Кодексті есепке  алмағанда 1997 жылдан бері қызмет  ететін екі басты заңмен реттеледі. Ол «Бағалы қағаздар нарығы туралы» және «Қазақстан Рес- публикасында бағала қағаздарды тіркеу туралы келісім» заңы.

    «Бағалы қағаздар нарығы» туралы заң, ол Парламеттің қаралуында болатын, заң шығарушы органдардың жоғарғы деңгейлі заңдарымен шығарылған және

бағалы қағаздар нарығында мемлекеттік  реттеумен айналысып, нарық объектілері  мен субъектілері анықталған, институционалды  инвесторлардың негізгі түрлері  анықталған, инвестициялық қорлар, инвестициялық банктер, зейнетақы  қорлары мен сақтандыру ұйымдары, бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушылары, ұйымдасқан бағалы қағаздар нарықтары,  бағалы қағаз - дар нарығын өздігінен реттейтін ұйымдар және де бағалы қағаздарды мемлкеттік реттеудің негіздері кіреді. Заң жобаларын енгізілуінің басты себебі болып, Қазақстанның экономикалық жағдайының дүниежүзілік талапқа сай келмеуі болып отыр. /8, 18б/

     Заң жобасының негізгі  аспектісі болып инвесторлар  үшін қажетті қосымша сапалы  инвестициялау мүмкіншілігін іске  асыратын қаржылық құралдардың көлемін кеңейту болып табылады. Бекітілген заң жобалары арқылы Қазақстан-ның бағалы қағаздар нарығын кеңейтуге және оны жетілдіруге, сонымен қатар инфрақұрылымды дамыту жолындағы ұйымдардың жұмысын мақсатты бағыт бойынша қайта өңдеуге мүмкіндік береді. Сонымен бірге бекітілген заң жобасы шығарылған акцияларды мемлекеттік тіркеуден өткізілуін қадағалап, олардың түрлі аукциондық қоғамдарда тиімді пайдалануын бақылайды. Осы арқылы Қазақстан экономикасының салаларында артық шығындардың шығарылуын болдырмауға тырысады. Заң жобасы бойынша шығарылған акцияларды мемлекеттік тіркеуден өтікілгенде заңда бекітілген органдармен жүзеге асырылады. Акциялар акционерлік қоғамдардың органдарынан тіркеуден өткен соң, оның бірінші реттілік нарығының жетілдірілуі қарастырылады. Заң жобасы бойынша шығарылған акция көлемін алты ай уақыт аяқталмағанға дейін есептеу жүргізілуіне болады.

       Сонымен қатар,  заң жобасы мемлекеттік облигациялардың  шығарылуының белгілі бір ретпен  мемлекеттік тіркеуден өтуін  қамтамасыз етеді. Заң жобасы арқылы облигацияларды шығарумен айналысатын нақты анықталған эмитент-тің инвесторлық құқығын сақтауды жүргізеді. Ипотекалық несиелеуді және мемлекеттік саясатты дамытуда арнайы агенттік, ипотекалық облигацияларды шығаруды және реттеумен айналысатын құрал ол заң жобасы болып табылады.

     Заңдық жоба бекітілмеген  бағалы қағаздарды ұстаушылардың  құқықтық негізін қарастырмайды.  Жобада эмиссиондық бағалы қағаздардың  шығарылуын жою мәселелері қарастырылады,  олар белгіленген соттық шешіммен  және акционерлік қоғамның ликвидациялық бөлімімен қарастырылады.

     Халықаралық тәжірибе  бойынша кәсіптік бағалы қағаздардың  түрлері жоба арқылы реттеледі.  Қазіргі таңда Қазақстанда кәсіптік  бағалы қағазармен келісім белгілі  бір қаржылық құралдардың жетіспеуінен  жасалмай отыр. Құжат арқылы «шығарушы» бағалы қағаздардың түрлерін түсінуге мүмкіндік береді. «Шығарушы» бағалы қағаздарға ─ фьючерлер, опциондар, Қазақстандық депозиторлық қолхат жатады. Жоба арқылы аталған бағалы қағаздардың түрле-рімен кәсіби қатысушылардың келісімге келуіне болады. Қазақстандық депозиторлық қолхаттың болашақта қаржылық құрал ретінде шығарылуы қарас тырылуда, яғни сол арқылы табыс табуға, басқару ұйымдарында қатысуға және эмиссиялық бағалы қағаздарды ұстаушылардың құқықтарын сақтауға мүмкіндік береді.

      Бағалы қағаздар  нарығының кәсіби қатысушыларында  жобаның түп нұсқасына қызығушылығын  тудырады және эмиссиялық бағалы  қағаздармен ретті түрде келісімге  келу және номиналды бағалы  қағаздарды ұстаушылардың құқықтарының  сақталуы.

     Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымдық ұйымының қатысушылары-ның құқықтық негізін қорғауда заң жобасының бағалы қағаздар нарығында  кәсіби және басқа да қызметтерін ұсынады. Оларға ұйымның болашақтағы қызметінің жоғары кәсіби деңгейде құрылуы мен қызмет етуінің бағалы қағаздар нарығында жобаны лицензиялауға мүмкіндік береді. Мемлекеттік орган бағалы қағаздар нарығының қызметтерінің құрылуын, қаржылық тұрақтылық критерийлерін және пруденциалды нормалардың құрылуындағы құқықтарын бекітіледі. Сонымен қатар, нарықтағы пайда болатын жағымсыз іс әрекеттердің болуына қарсы іс шаралар қолданылады. /9, 5б/

      Заң жобасы арқылы  инвесторлардың қызығушылығын қорғауға, олардың инвестициялық мүмкіндіктерін  кеңейтуге, бағалы қағаздар нарығын  дамытуға,   

ұйымдар мен эмитенттердің қызметтерінің жетілдірілуі, қаржы шаруашылық қызметтердің жоғарғы деңгейіне  жетуіне бірден бір шара болып табылады.

Қазақстан Республикасының  «Инвестициялық қорлар туралы» 2004 жылғы

6 шілдесіндегі заңы. Ол бойынша  инвестициялық қор құқықтық статусын анықтайды, олардың қызметін реттейді және құрылу ережелерін белглейді.

     Қазақстан Республикасының «Зейнетақымен қамтамасыз ету туралы» 1997 жылғы 20 маусымдағы заңы. Ол мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры мен мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларының құрылу тәртібі мен қызмет атқаруын анықтайды.

     Қазақстан Республикасының «Акционерлік қоғамдар туралы» 2003 жылғы 13 мамырдағы заңы. Ол акционерлік қоғам құрудың тәртібін олардың түрлерін және де АҚ, ЖАҚ, екінші деңгейлі банктердің, бағалы қағаздар нарығына кәсіпқой қатынасушыларының және басқа да қаржы институттарының акция-ларын эмиссиялауды тіркеу тәртібін анықтайды.

     Біздің пікірімізше,  заң жобасы белгілі бір жетіспеушілікті  иеленеді, елімізде бағалы қағаздардың  әлуметтік-экономикалық басымдылығы артуы үшін біріншіден, инвесторлар мен эмитенттердің мақсат-мүдделері Заң бойынша қорғалып, екіншіден бағалы қағаздардан түсетін пайда әлеуметтік жағайларды көтеру үшін жұмсалуы қажет.

     Қор нарығын тәртіпке  келтіру оның барлық қатысушыларын яғни, эмитент-терді, инвесторларды, кәсіпқой қор делдалдарын, нарық инфрақұрылым ұйымдастыруды қамтиды. Сонымен бірге, қор нарығын тәртіпке келтіру барлық қызмет түрлерін және олармен операциялардың барлық түрлерін қамтиды: яғни, эмиссиялық, делдалдық, инвестициялық, спекулятивті, кепілдік-ті, трасттық және т.б.

     Нарық қатысушыларын  реттеу ішкі және сыртқы болуы  мүмкін.

     Ішкі реттеулер ─ бұл берілген ұйымның осы ұйымның қызметін оның бөлімшелерін және оның қызметкерлерін анықтайтын нормативтік құжаттары-на бағыныштылығын білдіреді.

    Сыртқы реттеулер─ бұл аталған ұйым қызметінің мемлекеттің басқа ұйым-

дардың, халықаралық келісімдердің  нормативті актілеріне бағыныштылығы  болып саналады. /8, 24б/

    Қор нарығын  мемлекеттік реттеудің негізгі  бағыттары:

• Нарықтағы тәртіпті қолдау, барлық нарық қатынасушыларының жұмыс

жасауы үшін қалыпты  жағдай туғызу;

• Нарық қатынасушыларын жекелеген ұйымның тұлғаларынан, қылмыс-

тық ұйымдардың адал еместігін  алаяқтығынан қорғау;

• Бағалы қағазға сұраныс пен ұсыныс негізінде баға құрылу процесінің ер-

кіндігі мен алшақтығын қамтамасыз ету;

• Барлық уақытта кәсіпкерлік қызметке ынталандыру бар болып табыла-

тын және де әрбір тәуекелге  пара пар сыйақысы бар тиімді нарық  құру;

• Белгілі бір жағдайларда жаңа нарық құру;
• Қандай да бір қоғамның мақсатқа жету мақсатымен нарыққа әсер ету.