Бағалы қағаздар рыногын дамытуда шетелдік тәжірибені пайдалану мәселелері

     Маманның пікірінше, құнды қағаздар жөніндегі комиссиядан бас тарта отырып, отандық нарық, ең алдымен осы саланың білікті мамандарынан айрылып қалды. Екіншіден, құнды қағаздар нарығын үйлестіру барысы аталған нарықтың даму қарқынынан қалыс қалып жатыр.

    «Бүгінгі  өзіміз байқап отырған проблемалар  осыдан туындап отырса керек. Әрине, құнды қағаздар эмиссиясын тіркеу формальды  түрде болса да жүріп жатыр, бұл  процесті Қаржылық бақылау агенттігі  үйлестіріп, қадағалап та отыр. Қағаз жүзінде эмитент те қадағалаушы органның барлық талаптарына сай. Соған қарамастан, қазіргі күні біз компаниялардың біразы дефолтқа ұшырап жатқанын көріп отырмыз», - дейді Галина Шалғымбаева.

    GALA Invest Consulting басшысының бұл пікірін  «Тенгри Финанс» басқарушы компаниясының  сараптау және тәуекелді басқару  департаментінің директоры Бауыржан  Төлепов те қарсы емес. Сарапшының  пайымынша, соңғы жылдары банк  секторы біршама жоғары деңгейді  игеріп, жетекші позицияға шықты, өз тарапынан бұл жетістік – қор нарығын қадағалау мүмкіндігін ойсыратып тастады.

    «Менің  ойымша, қадағалау қызметін мейлінше жоғары деңгейге шығарған дұрыс, мүмкін, тіпті, арнайы орган құру жолымен  де, не болмаса Қаржылық бақылау  агенттігі негізінде қадағалау шараларын дамыту керек», - деп есептейді Бауыржан Төлепов.

    Сарапшы маманның айтуынша, қазіргі таңда, сондай-ақ эмитенттердің қаржылық есебіне  қатысты талаптарды күшейту керек. Сонда, қолында бағалы қағазы барлар компаниялардың шынайы қаржылық жағдайы жөнінде толыққанды мәлімет алып, тиісті бағасын береді. Мысал ретінде Төлепов мырза АҚШ-тың тәжірибесін алға тартады, онда есеп беру стандарттары мейлінше қатаң.

    «АҚШ-та эмитенттер есеп мәліметтерін жүзден астам бетке жазып, ұсынады. Онда компанияның бар қызметі, тіпті компания басшыларының болашақ көрсеткіштер жөніндегі пікір-ойы түгел көрсетіледі. Ал, бізде есеп беру дегеніңіз, әншейін, формальды түрде жүргізілетін шара. Кейде, тіпті, есеп авторлары дайын нұсқа, яғни шаблондарды қолданғандай болып көрінеді, өйткені кейбіреулер өз компаниясының атын жазуды, не есеп беру күнін көрсетуді де ұмытып жатады», - дейді сарапшы маман.

    Десек те, Қаржылық нарық пен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау  агенттiгiнің бұл мәселеде өз пікірі бар. Қаржылық бақылау агенттігі құнды қағаздар нарығын қадағалау үшін арнайы орган құрудың еш қажеті жоқ деп есептейді.

    «Бізде  мегаүлестіруші бар, яғни қаржы нарығының  барлық салаларын біріктіріп отырған  біртұтас үйлестіруші. Мегаүлестіруші жүргізіп отырған жұмыс та нәтижелі, өйткені біз қаржы нарығының әр секторын қадағалап, бақылап, үйлестіріп отыру жолында бір ізге салынған бірегей әдістерді қолданамыз. Сонымен қатар, біз нарық ішіндегі процестер қаржы ұйымдарына қалай ықпал етіп отыр және де тәуекел түрінің бір сегменттен екіншісіне өту мүмкіндігі бар ма, соны жіті қадағалап отырамыз, айталық банк тәуекелі құнды қағаздар нарығына өтіп кетпей ме, не зейнетақы, сақтандыру нарықтары ұшынып қалмай ма деген тұрғыда», - деп түсіндіреді бұл тұрғыда Қаржылық бақылау агенттігі төрайымының орынбасары Алина Алдамберген.

    Сондай-ақ, Қаржылық бақылау агенттігінің өкілі, эмитенттердің дефолтқа ұшырауына  байланысты Агенттік құнды қағаздар нарығына тиісті деңгейде көңіл бөле алмай отыр деп пайымдау қисынсыз, тіпті орынсыз дегенді айтады.

    «Агенттік құнды қағаздардың шығарылуы  мен инвесторлар құқын қорғауды эмитенттерге бағыштап жүргізеді. Қаржылық бақылау агенттігі эмитенттердің  кредит сапасына талап қоймауы тиіс, бүгін көрініс беріп жатқан дефолттар  осының салдары. Крдеит сапасын нарықтың өзі және инвесторлар анықтауы тиіс. Алайда, іс жүзінде біз инвесторлардың бұл мәселеде әлсіздік танытып отырғанына куәміз, сондықтан да олар дефолтқа ұшырап жатыр», - деп түсіндіреді Алдамберген ханым.

    Сонымен қатар, Агенттік төрайымының орынбасары, бүгінгі таңда Қаржылық бақылау агенттігінде құнды қағаздар шығару тәртібін күшейту жөнінде заңнамаға өзгеріс енгізу мәселесі қарастырылып жатқанын иілге тиек етті.

    «Біз  бағалы қағаздарды ұстаушылардың құқын  қорғау бағытында қосымша түрде  мынадай элементтерді ұсынып отырмыз: «облигация ұстаушының өкілі» лауазымын енгізу, облигация ұстаушылардың жиынын өткізу, дефолт барысында, не болмаса шығарылым талабын қайта құрып, жасақтауда эмитентпен келіссөз жүргізу дегендей. Қазіргі таңда эмитенттер қолында тиісті қаржысы болмаса да құнды қағаз шығара береді. Ал, инвесторларға бұл қажет емес, олар бұны талап етпейді», - дейді Алина Алдамберген ханым. 
 
 
 
 
 
 

3.Бағалы  қағаздар рыногын  дамытуда шетелдік  тәжірибені пайдалану  мәселелері:

3.1.Қазақстан  Республикасындағы Бағалы қағаздар нарығының дамуын

                                                    жетілдіру 

     Бағалы қағаздар рыногін жасақтау республикамыздың қаржы саласын тұрақтандыру бағытындағы міндеттермен тікелей байланысты. 1996 жылдың май айында 1996-1998 жылдар аралығындағы бағалы қағаздар рыногын дамыиу бағдарламасы бекітілді. Бағдарламаның осы кезеңдегі негізгі бағыты рыноктың тиімді қызмет етуі үшін инфраструктура жасау болып табылады.Болашақта   бұл   бағдарламаға   өзгертулер   енгізіледі. Өйткені   бағалы   қағаздарды   шығару орналастыру мен айналымға түсіру күрделі экономикалық және құқықтық қатынастарға, сыртқы факторларға қатысты. Сол факгордың бірі - жекешелендірудің қолданылып жүрген схемасы мен мемлекеттік ішкі қағаздарды жою.Бағалы қағаздар рыногындағы негізгі қаржылық - акциялар мен мемлекеттік құнды қағаздар.

    1997 жылы 1 маусымда 3758 акционерлік қоғам акциялар шығарылымын тіркеуден өткізді. Олардың басым бөлігі акционерлік қоғамға айналған бұрынгы кәсіпорындар.

    1995-1997    жылдардағы    акциялар    шығарылымы 304,421310   млрд   теңге,  1997   жылы   қаңтар-маусым аралығындағысы - 110,746 млрд теңге болды. Ал бұл аралықтағы жалпы өнім өндіру 358 млрд теңге болғанын атап кету керек.Корпоративті құнды қағаздар рыногында талдау жасағанда, қайтара шығарылым кәсіпорындарының қор рыногы арқылы инвестиция алуға дайындығы бар екендігін білдіретін елеулі фактор ретінде аталады.Қайтара шығарылым акциялары үстіміздегі жылдың 1 маусымында 63,3525   млрд теңге   болды.   Бұл   барлық шығарылымның азғана мөлшерін (қаржылай түрде) еске ала келе, акциялардың әлі толық инвестициялық құрал болып үлгермегендігін, олардың шығарылымы тек жекешелендіру қорытындысын нығайтуға қызмет ететіндігін түйіндеуге болады. Мамыр айындағы (2003ж) дерек бойынша Халықаралық Қазақ қоры биржасына 4 акционерлік қоғамның мемлекеттік пакеттері қойылған. Осының біреуінің өзімен ғана осы уақытқа дейін 5041050 теңгенің саудасы жасалған.

    Сөйтіп, жалпы алғанда бағалы қағаздардың бастапқы рыногы салыстырмалы түрде қалыптасып қалғанын, екінші рыногы баяу дамуда екенін байкаймыз. Қазір Халықтық банкіге салым салушылардың өсе түскенін байқауга болады. Ұлттық статистика агентгігінің мәліметі бойынша, үстіміздегі жылдың алғашқы 2 айында салымшылар 7,7%-ке өссе, наурыз айында салым 12,4 млрд теңгеге жетті.

     Халық мемлекеттік бағалы қағаздарға сенім артуда. 1996 жылдың қыркүйегінен бері Ұлттық жинақ облигациялары 6 рет шықты. Жалпы құны 2,25 млрд теңге болды. Сондай-ақ шетелдік инвесторлар да мемлекеттік құнды қағаздарға сенім арта түсуде. Бұл біздің қаржы жүйеміздің тұрақталу тенденциясына оң ықпалын тигізе бермек.Қаржылық жүйенің негізгі құралы, ақша айналымының басты өзегі, болашақта нарықты экономиканың дамуының ең маңызды буыны болғандықтан, құнды қағаздар нарығына деген қызығушылық туып отыр.Жалпы бұл сала біздің елімізде тәуелсіздік алған уақыттан бері ғана құрылып, өзінің даму жолына түсіп отыр. «Қазақстандық қор биржасы» Қазақстан Республикасындағы қызмет істеп тұрған жалғыз биржа. Алайда, Қазақстан ТМД-ның басқа елдерімен салыстырғанда, дамудың прогрессивті сатысында тұр. Шетел нарығына шығу, жеке кәсіпкерліктің дамуы, инвестиция тарту, осы құнды қағаздар нарығының, яғни қор биржасының қызметтілігінің тигізетін маңыздылығы зор.Ұйымдастырушылық-құқықтық көзқарас тұрғысынан қарағанда, қор биржасы регламенттелген жұмыс режимі бар, сатушылар мен сатып алушылар арасында биржалық делдалдардың қатысуымен ресми бекітілген ережелер бойынша қор құндылықтарымен сауда мәмілелері жасалатын қаржылық делдалдық мекеме болып саналады. Бұл ережелер биржа заңдылығымен де (биржаның жарғысымен), мемлекет заңдылығымен де белгіленеді. Қор биржалары және оның персоналы құнды қағаздармен мәміле жасамайтындығын айта кету керек.Ол тек мәмілені жасаушылар үшін жағдай туғызады, осы мәмілелерге қызмет көрсетеді, сатушы мен сатып алушыны байланыстырады, тұрғын жай береді, консультациялық және арбитраждық қызмет көрсетеді, технологиялық қызмет көрсетеді, қысқасы, мәміле жасалуы үшін барлық жағдайды жасайды.Қор биржалары жеке компания ретінде (Англия мен АҚШ-та) акционерлік қоғам нысанында да құрылады. Мұндай биржалар өз бетінше дербес ұйымдар болып табылады. Биржада жасалатын барлық мәмілелер елде қолданылып жүрген заңдылықтарға сәйкес жүзеге асырылады, оны бұзу белгілі бір құқықтық жауапкершілікке алып келеді. Биржа саудасының тұрақтылығын және сауда мәмілелерінің тәуекелін кемітуді қамтамасыз ету жөнінде мемлекет өзіне ешқандай кепілдік алмайды.

Қор биржалары  қаржы нарығын реттеушілердің бірі болып отыр. Биржаның негізгі ролі қаржылық және саудалық капиталдар қозғалысына қызмет көрсету болып табылады: бір жағынан бұл капиталды жинақтап, шоғырландырады; екінші жағынан – мемлекетке және түрлі шаруашылық субъектілерге кредит береді және қаржыландырады.

     Құнды қағаздарды пайдалану қазіргі кездегі икемді қаржылық құралдардың бірі болып табылады. Құнды қағаздар, әр тауарлық айналымның маңызды атрибуты болып қалыптасты. Өзі тауар бола тұра, кредит, төлем құралы ретінде, қолма- қол ақшалардың қызметін оңай атқара алады.Бұрын, жоспарлы экономика жағдайында, құнды қағаздар мүліктік қатынаста ғана қолданылатын. Қазіргі кезеңде, экономиканы нарықты ұйымдастыруға және құнды қағаздар нарығын тұрақтандыруға көшкенде, құнды қағаздарды қайтадан жаңарту және олардың түрлігін қолдануды қажет етті.Қазақстанда құнды қағаздар нарығының дамуы 1991-1994 жылдар аралығында, еліміздегі бұрынғы мемлекеттік кәсіпорындардың акционерлік қоғамдарға айналдырылуынан бері басталды. Қор нарығының бұдан басқа да элементтері мен институттары, соның ішінде Қазақстан Республикасының құнды қағаздар жөніндегі ұлттық комиссиясы құрылып, жұмыс істей бастады. Бұл кезеңнің өзіне тән ерекшелігі нарықта негізінен мемлекеттік құнды қағаздарды орналастыру жөніндегі аукциондар ғана өткізіліп отырды. 
Мұнан кейінгі кезеңде (1995-1998 жылдар) Қазақстан Республикасындағы құнды қағаздар нарығын дамыту туралы алғашқы бағдарлама қабылданып, соған сәйкес қор нарығының заңдық базалары қалыптастырылып, нарықтық инфрақұрылымдарын құру жұмыстары толық аяқталса, үшінші кезеңінде (1999-2000 жылдар) негізгі назар шаруашылық субъектілерін құнды қағаздар нарығына тарту мәселесіне арналды.Кейінгі жылдарда да осы іс жалғасын тауып, нарықтың инвестициялық тартымдылығын арттыру, оның ауқымын кеңейту мақсатындағы жұмыстар жүргізіліп келеді.

     Сонымен Қазақстандағы құнды қағаздар нарығының қазіргі даму деңгейі қандай, ол толық жұмыс істеп тұр ма? Бұл сұрақтарға берілетін жауаптардан аталған мәселе жөніндегі көзқарастардың әртүрлі екендігі байқалады. Рас, мамандардың пікірінше, Қазақстандағы құрылған қор нарығының инфрақұрылымдары ТМД елдері арасында ең үздіктердің бірі болып табылады. Бірақ олар қаржы секторымыздағы банк қызметі секілді жедел дамып кете алмай отыр. Ал бұл кемшілік тек бізге ғана емес, бүкіл ТМД елдеріне тән деуге болады. Мәселен, Ресей қаржыгерлері өз елдеріндегі осы құнды қағаздар нарығының тартымдылығының төмендігі салдарынан N-дік мөлшердегі қаржылары айналымға шығарылмай, жай жатқандығын айтып жүр. Ел экономикасының кәдесіне аспай тығулы жатқан мұндай қаржы бізде де аз болмаса керек.Сондай - ақ қаржы секторымыздың тағы бір құрамдас бөлігі сақтандыру қызметімен салыстырғанда да біздегі құнды қағаздар нарығы халық арасында оншама танымалдыққа, яғни тартымдылыққа ие бола алмай келеді.Дегенмен, осындай кемшіліктерімізге қарамастан кейбір мамандар еліміздегі қор нарығының, соның ішіндегі мемлекеттік құнды қағаздар нарығының қазіргі даму деңгейін де жаман деп айтпайды. Бірақ та, осы қуатты мемлекеттік құнды қағаздар нарығының қасында корпоративтік бағалы қағаздар, яғни акциялар шығару мен тарату кешеуілдеп қалып отырғандығын жұрттың бәрі мойындаса керек.Мәселен, бізде акционерлік қоғамдар саны соншама көп болғанымен олардың акцияларының кеңінен қолданысқа ие болып, саудаға түсіп жатқандығын біз әлі естігеміз жоқ. Ал мемлекеттік бағалы қағаздар негізінен жинақтаушы зейнетақы қорлары секілді арнаулы ұйымдар ортасында ғана таратылады. Неге десек, көптеген салыстырмалы түрде дамыған компаниялар өздерінің құнды қағаздарын дамыған елдердің ең беделді болмаса да, өсуі қарқынды жүріп жатқан мықты қор нарықтарының биржаларына апарып салады. Әрине, одан отандық нарыққа қарағандағы көп пайда алу мақсатын іздеп, үміт тартады.Шыныменен де пайда,пайда тек сондай нарықта, құнды қағаздардың диверсификацияланған жерінде ғана түседі.Міне, осындай себептерге, яғни еліміздегі құнды қағаздар нарығының тар ауқымдылығына байланысты біздің халқымыз өздерінің қолында басы артық қаржысы болса, оны сақтау мен көбейтудің қаржы секторындағы бірден бір сенімді жолы тек банк депозиттері ғана деп біледі. Сондай-ақ, көптеген адамдар ақшасын құнсыздануға ұшыратпай сақтап қалу және одан пайда түсіру үшін саудамен айналысуға мәжбүр болуда. Бұл тәсіл, әсіресе, ауылды жерлерде кеңірек дамыған. Ал қалалықтар, егер шамасы келсе, бағасы жылдан жылға шарықтап келе жатқан жер және пәтер секілді жылжымайтын мүлік немесе кейіннен құнын арттырып қайыра сатуға боларлықтай басқадай да өтімді заттар алып қоюға тырысады. Қазіргі кезде Қазақстандық ипотекалық компаниясы шығаратын корпоративтік облигациялардан да халыққа пайда болмай, оны тек мықты корпорациялар ғана иеленіп отыр. Әйтсе де мұны құнды қағаздар нарығындағы бірден бір жетістіктер деп айтсақ та болады.

Кәсіпорындарға  да банктен кредит алып, оны пайыздық өсімімен қайта қайтарғаннан гөрі акциялар шығарып, қажетті инвестициялық  қаржыны осы арқылы тартқан әлдеқайда пайдалы екендігі түсінікті. Себебі, акция қарыз болып саналмайды. Ендеше Қазақстандағы отандық және шетелдік компаниялар мен акционерлік қоғамдардың басшылары осы мүмкіндікті неге пайдаланбайды деген сұрақ өзімен өзі туады.

      Көптеген мамандар жоғарыдағы сұрақтың туындау себебін компаниялар мен акционерлік қоғамдар басшыларының өз кәсіпорындарының нақты қаржы жағдайын және осыған қатысты барлық есептерді халықтың алдында ашып көрсеткілері келмейтіндігімен түсіндіреді. Үкімет оларды осындай шараларға, яғни кәсіпорынның ашықтығын қамтамасыз ете отырып, қор нарығына шығаруға итермелеп келе жатқанымен, кәсіпорындар басшылары бұған мүдделі болмай отыр. Өйткені олар акциялар пакеттерінің бөлінбеген толық күйінде кәсіпорынның өзінде сақталғандығын қалайды. Әсіресе, еліміздегі компаниялары табысты жұмыс істеп жатқан шетелдік инвесторлар шамасы келсе, акцияның мемлекеттік пакетіне ешкімді ортақтастырмай бірте-бірте бәрін де өздері иемденгенді жөн көреді.Бұл бір мәселе болса, екіншіден акциялар еркін саудаға шығарылған жағдайда ертеңгі күні қоғам ішінде білікті акционерлер пайда болуы және акционерлік қоғам басшылығының алдында өз талаптарын қоя бастауы мүмкін. Өйткені, шығарылған акциялар тартымды болуы үшін компанияның табысты жұмыс істеп, жақсы болашақты мақсат етіп тұруы шарт. Ал корпоративтік басқару дегеніміз, топтық мүддені білдіреді. Бұл жағдай басшылықты үнемі ізденіспен жұмыс істеуге, біліктілікті ұдайы арттырып отыруға мәжбүр етіп, заман талабына сәйкес корпоративтік менеджменттің қалыптасуына алып келеді.

    Сонымен, қаржы мәселесінде бір арнада тоғысқан топтық, яғни корпоративтік мүдде акция шығарушы кәсіпорындар басшыларының алдына жаңаша жұмыс істеу міндетін қояды. Өздерін өздері үздіксіз жетілдіріп отыру, бар күш-жігері мен ақыл-ой қабілетін компанияның жетістіктері жолына сарқа сығып беру даусыз ақиқатқа айналады. Қазіргі кәсіпорындар мен компаниялар басшылығының бәрі дерлік корпоративтік басқарудың осындай ауыр сынына сәйкес келе алатындығына күмәнсіз емес. Мамандардың пікірінше, кәсіпорын басшыларының қор нарығына қарай қадам басқылары келмейтіндігінің бір сыры, міне, осында жатса керек.Сонымен экономиканың қарқынды дамуының нәтижесінде оның әр саласы бойынша үлкен өзгерістерге жол ашылып отырғанымен, Қазақстандағы қор нарығы әзірге оның кәсіпқой қатысушылары мен қаржы топтарының арасында ғана өріс алып келе жатқандығы сезіледі. Көптеген кәсіпорындар мен қарапайым халық бұл рыноктан тысқары қалуда. Осы тұрғыдан алғанда Қазақстандағы қор нарығының қазіргі жағдайы мүшелерінің саны шектеулі мөлшерден аспайтын жабық акционерлік қоғамның жұмысын еске салады. Оның қыры мен сыры, даму барысы көпшілікке мәлім емес. Өйткені бұл нарықта көпшіліктің мүддесі қозғалмаған.Егер қор нарығының қалыптасуы осылай созылмалы сипат алып, жағдай өзгеріссіз күйінде қала берсе, мұның өзі экономиканың тежеуші факторларының біріне айналмақ. Мұндай жағдайда мұнай мен металл сатудан ішке келіп жатқан қаржыны экономиканың бойға сіңіру мүмкіндігі шектеледі, халық пен институционалдық ұйымдардың (жинақтаушы зейнетақы қорлары, т. б.) қолындағы қаржы да көп пайдаға аса қоймайды.