Бағалық қағаздар нарығының инвесторлары

     Ауыл шаруашылығы басқа салаларға  қарағанда өзінің қаржылық-экономикалық  жағдайының тұрақсыздығымен сипатталады.  Мұнда, табиғи факторларға байланысты  тәуекел үлкен рөл атқарады. Қазіргі  өндіріс тиімділігінің біршама  төмен деңгейі көрініс табады. Сондықтан да, қарыз қаражаттары аграрлық секторларда ұдайы өндірісті қамтамасыз ететін негізгі қажеттіліктердің бірі. Ауыл шаруашылығың кәсіпорындары жанар майға, айналым қаражаттарға қажеттілік туындайды. Ал, несие ресурстарын алу кезінде кәсіпорындардан кепіл мәселесі пайда болады. Ауыл шаруашылығының жері  кепіл ретінде қарастырылмайды. Сондай-ақ , кәсіпорын иелігіндегі негізгі қорлар физикалық немесе моральдық тозуымен, сонымен қатар төмен құндылығымен сипат алады.

     Аталған себептерге байланысты, мемлекетімізде астық қолхаттары пайда болуына әкелді. Астық қолхаттары ауыл шаруашылығының кәсіпорындарына несиемен қамтамасыз ету мәселесін шешуге әкелетін негізгі құралдардың бірі. Қолданылған құралдың мәні – бұл қоймадағы астықтың көлеміне шешуге әкелетін негізгі құралдардың бірі. Қолданылған құралдың мәні – бұл қоймадағы астықтың көлеміне элеватордың астық туралы сандық-сапалық ақпараты бар қолхатын жазуы болып табылады. Астық қолхаттары астықтың  іс жүзінде орнын ауыстырмай-ақ астықпен сауда жасау құралының рөлін атқарады. Сонымен бірге, астықтың өзін кепілге сала отырып, банктен несие алу үшін пайдаланатын тиімді құрал.

     Астық қолхаты – бұл ордерлік  эмиссиялық емес бағалы қағаз.  Соған қарамастан астық қолхатының  келесідей кемшіліктері бар. Астық  қолхаттарын кепілге алып, несиелеу кезінде банктер бірқатар тәуекелдер болуы мүмкін. Олар: элеватор мүліктерінің бүлінуі, тиісінше астықтың бұзылуы немесе ұрлануы және т.б. Бірақ , мемлекет тарапынан аталған мәселелерді жою және тәуекелдерді төмендету мақсатында ҚР Үкіметі 2003 жылы «Астық қолхаттары бойынша міндеттемелерді орындауға кепілдік беру қоры» (АҚМКҚ) АҚ құрды. Қорды құру барысында республикалық бюджеттен 400 миллион теңге бөлінді. Қордың қатысушылары 30-дан астам астық қабылдау кәсіпорындары болып табылады. Аталған Қорға мүше болу міндетті емес. Бірақ Үкімет тарапынан Қорға мүше болудан бас тартқан кәсіпорындарға шарт қойды. Шартқа сәйкес, Қор мүшесі болып табылмайтын кәсіпорындар астық қолхатын шығару кезінде астық қолхатын ұстаушылар алдында өздерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілгін сақтандыруы міндетті.

     Астық кәсіпорындары несие алу барысында комерциялық банктерге астықтың кепілі болып табылатын астық  қолхатын береді. Бірақ , астық қолхатын шығармас бұрын, кәсіпорын сақтану әдісінің бірін тандайды.1-ші әдісіне сәйкес, кәсіпорын АҚМКҚ-дың мүшесі болуы, сәйкесінше мүшелік жарнаны төлеуе міндеттейді. Ал, 2-ші әдіске сәйкес, астық кәсіпорыны сақтандыру компаниясымен келісім шартқа отыруы тиіс. Екі әдістің бірін таңдау астық қолхаттарын шығарудың қажетті шартына жатқызылады. Егер сақтандыру өқиғасы туындаған кезде, коммерциялық банк сәйкесінше институттан (Қордан немесе сақтандыру компаниясынан) шығын өтімділігін сұрауы мүмкін.

     Жоғарыдағы Қордың құрылуы банк  тәуекелдерін төмендетуге жағдай  жасалды. Алайда, қарастырылған жағдайлар банк тарапынан мүлдем тәуекелден сақтандырмайды. Срндықтан да банктердің астық қолхаттарын қолдану барысында астық құнынбарынша төмен бағалайтынын, сәйкесінше несие көлемін қысқаратынын ұйғару керек. Бұл, құралдың базисі болып табылатын астықтың басқа тауарларға қарағанда ерекшеелігінен болып отыр. Қорытындылай келе, туындыбағалы қағаздар мен астық қолхаттары бойынша мәмілелердің мүлдем жүргізілмеуі немесе сирек жүргізілуінің негізгі факторларына – бұл құралдар туралы нарыққатысушыларының хабардар болмауын айтуға болады. 
 
 
 
 
 
 
 

        II . Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрлымы 

            2.1 Бағалы қағаздар нарығындағы  қор биржасының орны                      

                                     және қызметі  

     Қор биржасы деген бағалы қағаздар сатып алынатын және сатылатын негізгі нарық орны. Дәлірек айтсақ, биржа – бұл анықталатын орында, көрсетілетін уақытта және белгігі бір ережелерге сүйенетін жариялық сауданы жүргізетін ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығының негізгі ұйымы. Биржа бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымына жатқызады.

     Ең бірінші рет биржа XVI ғасырда  Еуропада пайда болды. Антверпеньде (Нидерланды) – 1531 жылы, Лион, Тулузада (Франция) – 1549 жылы, Лондонда (Ұлыбритания)  – 1556 жылы, ал Ресейде 1703-05 жылдары құрылды. АҚШ-тың Чикаго қаласында 1848 жылы бірінші тауар биржасы қызмет атқара бастады.

     Биржаның өзіне тән келесідей  қызметтерді атқарады :

• Жариялы сауданы ұйымдастыру, яғни биржа сауда орнын ұсыну, биржалық сауданы ережесін жасау, сауданы материалдық –техникалық жағынан қамтамасыз ету, биржа мүшелерін оқыту мен оларға кеңес беру және басқа да ұйымдастырушылық қызметтерді көрсетеді ;
• Биржалық талаптарды жасау, яғни биржа биржалық тауарды сапа жағынан талап қою, актив көлеміне стандарттау, биржалық мәмілелер бойынша есепайырысуға талап қою бойынша шаралар жиынтығын қамтамасыз етеді ;
• Биржалық арбитражды ұйымдастыру, яғни биржалық сауда кезінде пайда болатын дауларды шешу, сондай-ақ басқа да тәуекелдерді алдыналу мен техникалы қателіктерді анықтауды атқарады ;
• Активбағаларын анықтау , яғни биржа активтердің нарықтық бағаларын анықтайды ;
• Кепіл қызметі , яғни биржа есеп айырысу ұйымдарымен өзара байланысын қамтамасыз ету нәтижесінде бағалы қағаздармен мәмілелердің орындалуына кепіл береді ;
• Ақпараттық қызметі, яғни биржа бұқаралық ақпарат құралдарын биржада өтқізілетін мәмілелер және олардың қорытындыларын жариялайды .

     Биржа операциялары кассалық  және мерзімдік болып ірі екі  топқа бөлінеді .

     Біріншісі бойынша келісімге  келген бойда есеп жүргізіледі, яғни сатып алушы қағаз үшін ақша төлеп, орнына сатушыдан бағалы қағазды алады .

     Екіншісінде есеп мәміледе көрсетілетін  мезгілде жүргізіледі: ол айдың  ортасы немесе аяғы болуы, болмаса  үш, алты ай және с.с уақыт  өткеннен кейін болуы мүмкін. Операцияның екі түрі де рұқсатетілген биржаларда өтеді. Бағалы қағаздардың бағамы әр түрлі болуы мүмкін. Онда кассалық бағасы, мерзімдік мәмілеге түсетін қағаздардың бағасынан өзгеше болады. Шын мәнінде, мерзімдік мәміленің айырмашылығы да оның бағалы қағаздың бағасында. Сондықтан мерзімдік мәмілені алыпсатарлық мәміле деп те атайды.

     Биржаның жіктелімі өзінің алуан  түрлілігімен сипатталады. Жалпы,  биржаның түрлерін келесідей  кестеден көруге болады. Сонымен  қатар Қазақстан қор биржасының осы белгілеріне тән қандай түріне жатқызылатынын анықтайға мүмкіндік бар.  

            Биржаның жіктелімі және Қазақстан қор биржасының жіктелім сипаты

Қазақстан қор биржасының мәліметтеріне сүйене отырып автор құрастырған  

     Қазақстан негізгі биржа бұл  – Қазақстан қор биржасы немесе KASE (Kazakh asset stock exchange). KASE құрылу уақытын  – 1993 жылы деп бекітілді . Оның  негізгі эволюциясы :

• 1993 жылы Қазақстан банкаралық валюта биржасы құрылды, олтек қана шетел валюталарымен сауда-саттық жүргізді;
• 1994 жылы Қазақстан банкаралық валюта биржасында юағалы қағаздармен де сауда-саттық жүргізіле бастады ;
• 1995 жылы биржа атауын өзгертіп «Қазақстан банкаралық валюта-қор биржасы» деп аталды;
• 1996 жылы «Қазақстан қор биржасы» деген атауына өзгертілді;
• 1997 жылы биржада мемлекеттік емес бағалы қағаздармен сауда жүргізілді;
• 1997 жылы KASE-ден Алматылық қаржылық құралдар биржасы (AFINEX) бөлініп шықты ;
• 1999 жылдан бастап аталған биржалар қайта қосылып, KASE атауын бекітті.

KASE-нің  айналыс объектілері ретінде  келесі активтер танылады:

• отандық мелекеттік бағалы қағаздар;
• эмиссиялық мемлекеттік емес бағалы қағаздар;
• Халықаралық қаржылық ұйымдардың бағалы қағаздары;
• ҚР заңнамасына сәйкес, ҚР-да айналысуға құқықтары бар шетел эмитенттердің бағалы қағаздар;
• вексельдер;
• базалық активтері KASE айналысатын туынды бағалы қағаздар;
• шетел валюталары

     Қор биржада листинг және делистинг  процедураларына (реттемелеріне)  тоқталайық .

     Листинг – бұл эмитенттің бағалы  қағздарын қор биржа айналысына  енгізу операциясы. Биржа қандай  да болмасын бағалы қағаздарды  айналысқа жібермейді, тек биржа  талаптарына сай келетін активтерге  рұқсат бар. Листингтік компания  – бұл биржа айналысына бағалы қағаздарын жоспарлайтын эмитент. Листингтен өткен бағалы қағаздары «ең сенімді» мәртебеге ие болады.

     Листинг операциясы келесідей  кезеңдерден өтеді :

• алдын ала кезең, мұнда эмитент пен оның бағалы қағаздарына талаптарды

анықтайды және бекітеді;

• сараптау, яғни эмитенттің қаржылық жағдайын анықтау арқылы биржаның         

айналысына  бағалы қағаздарды жіберу бойынша шешеім қабылдайды, листингтік компанияға шешімнің қорытындысын хабарлайды; егер өтінішті қайтару кезінде бағалы қағаздарды биржа айналысына жібермеу себептерін хабарлайды;

• листинг бойынша келісу, яғни тараптар арасында міндеттемелер (бекітілген міндеттемелерді орындау және сәйкесінше алымды төлеу) анықталды.

     Листинг эмитентке келесідей  артықшылықтар береді :

1. компания имиджін көтереді;
2. жеке және институционалды инвесторларды тарту;
3. қосымша эмиссия кезінде жеңілдіктердің болу;
4. қаржы нарығында танымал болуы.

     Ал, инвесторға да листингтен  өткен бағалы қағаздарды сатып  алуда тәуекел деңгейінің төмендегі,  активтің өтімділігі сияқты артықшылықтар  болады.

     Листингтің артықшылықтарымен қатар,  оның кемшіліктері де болуы  мүмкін. Оларға: эмитент қызметінің «ашықтығы», биржа тарапынан қатаң реттелуі, қосымша шығындар (листингке ену үшін алым, листинг бойы алым).

     Қазақстан қор биржасының басқа  мемлекеттердегі биржалардан айырмашылығы  – бұл бірнеше листинг категориялардың  болуын атап өтуге болады. Яғни, биржаның листинг тізімі “А” және “В” листингтік тізімдерге бөлінеді. Аталған тізімдерді енгізу мемлекеттегі қор нарығының даму жағдайына және мемлекеттік реттеуге байланысты “А” категориясының листингтік талаптары сәйкесінше “В” категориясына қарағанды жоғары. Осыдан басқа, қор биржада ресми емес тізім бекітілген. Бұл тізімде жоғарыдағы тізімдер листингісінен өтпеген бағалы қағаздар айналысады. «Листингтік емес» тізімнің болуы келесідей себептермен түсіндіріледі: отандық нарықтың әлсіз дамуы, қаржылық жағдайы жоғары листингтік компаниялардың аз болуы және бағалы қағаздар нарығының дамуына әсер ету факторлары жатады.

     Әрбір қор биржа мемлекеттің  ерекшелігіне байланысты өздігінен  биржа листингінің талаптарын  құрайды. Сондықтан да қор биржаның листингісін әлемде қор нарықтарын салыстыру көрсеткіші ретінде танылмайды. Бірақ , әлемде биржа бекітетін листингтік талаптар келесідей ортақ белгілерден тұрады:

1. эмитенттің ұйымдастырушылық-құқықтық формасы;
2. компанияның таза табысы;
3. аудиториялық тексеру;
4. акциялардың саны;
5. компанияның қарыздары;
6. компанияның меншік капиталы және т.б.

     Аталған белгілері бойынша қор  биржаның ең төмен деңгейін  бекіте отырып, өтімді активтерді  анықтауға мүмкіндік алады.