Қазақстан Республикасының инфляцияға қарсы саясаты

      Инфляцияның әлеуметтік зардаптары да бар, ол ұлттық табысты қайта бөледі, халыққа салық үстіне салық болып, номиналды және нақты жалақының өсу қарқынын қызметтер мен тауарлар бағасының күрт өсуінен кейін қалдырады. Инфляция зардабын барлық жалдамалы жұмысшылар, еркін кәсіп иелері, зейнеткерлер т.б. басынан өткізеді.

      Инфляция жекелеген адамдарға, сондай – ақ тұтастай барлық қоғамға өте ауыр зардап әкеледі:

• халықтың нақтылы ағымдық табыстарын және жеке жинақтауларының нақтылы құндылықтарын азайту;
• өсуіне деген ынталандырудың өзгеруіне байланысты өндірісті ықшамдау, ұлттық өндірушілер тауарларының бәсекелестігін төмендету;
• әлеуметтік шиеленісушілік, әсіресе мөлшерлі табыстары бар топтардың арасында;
• жоғары инфляция бизнесті қауіпті,м ал ұлттық экономиканы басқаруға келмейтіндей етеді.

      Инфляцияның  экономмикалық субъектілердің экономикалық  жағдайларына ықпалы қарама –  қайшылықты болып келеді. Жоғары  инфляция бизнеске қауіп төндіреді  және инвестиция көлемін кемітеді. Әдетте, инфляция тұрақты табыс  алушылар үшін тиімсіз (бюджет сферасындағы қызметкерлерге, несие берушілер және жинақ иелеріне). Бағаның деңгейіне қарағанда табыстары тез өсетіндер үшін оның келеңсіз салдарынан құтыларлықтай мүмкіндік бар. Табыстың кеңейтілген көздері, мысалы, қаржылық активтер мен қозғалмайтын мүліктер, өздерінің иелерін инфляциядан бір мезгілде ұтып та, ұтылып та қалуларына жеткізеді. Инфляция, сондай – ақ, мемлекетке пайдалы да бола алады, мәселен, бюджеттің жетімсіздігін ақшаны бопырлата басып шығару есебінен қаржыландырып, инфляциялық салық алады.    

      Экономикалық саясатты инфляцияға қарсы екі тәсіл бар: бірі – инфляцияға бейімділікті қарастырса; екіншісі – оның антиинфляциялық шараларын жояды.

     Бейімділік шаралары: табыс индексациясы және баға деңгейін бақылау. Жеке деңгейде табыс индексациясы кәсіподақтың кәсіпкермен ұжымдық келісімшарт жасау арқылы жүргізіледі. Табыс индексациясының саясаты мемлекеттік кешенде мемлекеттік қызметкерлердің, студенттердің, зейнеткерлердің, әскерлердің жағдайын, жеке кешендегі адамдармен салыстырғанда нашарлатпау мақсатын қойған.

     Екінші әдіс (жою) – экономикалық құлдырау мен жұмыссыздық өсуі арқылы белсенді түрде инфляцияны төмендету стратегиясы. Бұл жолдың экономикалық, әлеуметтік шығыны зор. Бірақ нәтижесі, бейімділік саясатына қарағанда тиімді.

     Тәжірибеде көп елдер инфляциямен күрес ретінде “келісімді” жолды таңдайды. Бұл теорияның негізінде жұмыссыздық қозғалысы мен инфляция қарама – қарсы деген тұжырым жатыр.

     Демек, үкімет жұмыссыздықты немесе инфляцияны таңдауы тиіс. Алғашқы номиналдық жалақы мен жұмыссыздық арасындағы байланысты айқындауға әрекет жасаған Филлипс (1958 ж.). Жұмыссыздық  деңгейінің түсуі баға мен жалақы өсіміне әкеледі деген қорытындыға келген, бұл АД қисығы (Филлипс қисығы).

     Бірақ тәжірибе көрсеткендей, бұл қорытынды қысқа мерзімге тән сипат. Ұзақ мерзімде (5 – 10 жыл) жұмыспен қамтылудың төменгі деңгейінің өзі инфляция өсімімен сақталмайды, бұл тұжырымды кәсіподақтар мен фирмалар жалақы мен бағаны көтере отырып ұрындырады.

     Статистика дәлелдегендей, инфляция 1 % - ке түсу үшін, жыл бойына жұмыссыздық 2 % табиғи деңгейден жоғары болуы тиіс. Инфляцияны  түсіру үшін, жұмыссыздықпен өтеу керек деген оймен барлық экономистер келіспейді. Әзірше бұл мәселе бір шешімге келген жоқ.

     Өндіріс стагнациясымен ере жүріп, жұмыссыздықтың жоғарғы деңгейі және бір уақытта бағаны өсіру инфляциясы стагфляция деп аталады.    

     Антиинфляциялық саясат шартты түрде екі типке бөлінуі мүмкін: инфляцияға ыңғайласу және онымен күрес. Бірінші жағдайда табысты индекстеу болжамданады. Алайда бұл шара өте шектеулі, себебі 100% - дық индекстеу “жалақы – бағалар” деген инфляциялық шиыршықты тудыруы мүмкін.

      Күреске  қатысты алсақ, оны жүргізу  нұсқаларының ішінен – естен тану терапиясы деп аталатын әдісті баса көрсетуге болады – қатаң ақшалай несиелік саясат инфляцияны тез басады және айтарлықтай өндіріс құлдырауымен қатар жүреді. Мұнан басқа, мұндай бағдарламалар, әдетте, әлеуметтік бағдарламалар шаруашылық өмірді, бағаны ырықтандыру, мемлекет рөлін шектеу және т.б. есебінен бюджеттің жетімсіздігін азайту жағын қарастырады.

      Инфляция  қарқынын біртіндеп түсіруге  бағдар алу, керісінше, бағаның  құрылу, кәсіпкерлікті қолдау, нарықтық  инфрақұрылымдарды жасау, сондай  – ақ біртіндеп ақша массасын  шамалап азайту сфераларында мемлекеттің реттеушілік ықпалына арқа сүйейді.

 

Қорытынды.

 

      Қазақстанда жоспарлы экономикадан нарықтық қатынастарға көшу терең экономикалық дағдарысты жеңумен қоса жүргізілді. Өндірістің құлдырауы экономиканың барлық салаларында жүріп жатты.

      Реформаның  барлық кезеңінде кейде әсіре  инфляцияға айналған өршімелі  инфляция экономикалық дағдарыстың  дәлелді сипаты болып табылады. Тұтыну бағалары 1992 ж. – 3006% - ды, 1993 ж. 2266% - ды құрады. Инфляцияның айлық қарқыны көбіне 30% мөлшерінен асты, ал 1993 ж. қараша айында ол 55% - ға жетті. Бұл жағдай стагфляция деп аталады. 1994 ж. сегіз ай мерзімінде инфляция деңгейі 1993 ж. осы мерзіммен салыстырғанда 608% - дан 759% - ға көтерілді.

      ҚР Ұлттық  банкісі жүргізген қатаң монетарлық  саясат арқасында жағдай өзгеріп, инфляция айына 18 – 19% деңгейінде тұрақтанды. Инфляцияның жалпы деңгейін сипаттайтын тұтыну бағаларының индексі 1997 ж. – 11,2%; 1998 ж. – 1,9; 1999 ж. – 17,8; 2000ж. – 9,8; 2001 ж. – 6,4% - ды құрады.

      Қазақстан  Республикасындағы өтпелі кезеңдегі инфляция себептеріне мыналарды жатқызуға болады:

      - ұлттық  экономикада өндірістің терең  құлдырауынан болған тауар тапшылығы;

      - өндірілген  өнімдерге энергетиканың, материалдардың, еңбектің жоғары мөлшерде жұмсалуы;

      - өз тауарлары мен қызметтеріне бағаны негізсіз көтеруге мүмкіндік берген жеке тауар өндірушілер монополизмі;

      - мемлекеттік  бюджеттің тапшылығы, оны бүркемелеу  үшін мемлекет қағаз ақша шығарады;

      - мемлекеттің  өнімсіз шығындарының жоғары  деңгейі; 

      - басқа  мемлекеттердегі экономикалық дағдарыстардың  ықпалы.

      Көп  уақыттар бойы айналыстағы ақша  массасы мен инфляция арасындағы  тәуелділік экономис – монетаристердің  назарында болды, солардың ішінде  танымал Милтон Фридмэн де  бар. Монетаристер ақша массасындағы өзгеріс – инфляцияның негізгі факторы болады деп санайды.

      Инфляция  процесінің Қазақстандағы дамуы  да осы көз – қарасты куәландырады. Айналыстағы ақша массасының  өсу қарқыны бағаның үнемі  өсуін ынталандырды. Осылайша, 1993 жылы  ақша массасы 6,3 есе, ал баға 21,7 есе; 1994 жылы ақша массасы мен инфляцияның өсу қарқыны соған сәйкес 845% және 125%; 1995 жылы - 216% және 160% құрады. 1996 жылы ақша массасының өсуі баяулап, инфляцияның біршама төмендеуіне жол берді.

      Қазақстан  тәжірибесі инфляциямен күресу тек қана фискалды – ақша саясаты көмегімен жүзеге асырылатынын куәландырады. Бірақ дүниежүзілік тәжірибеде, соның ішінде Бразилияда жоғары инфляция жағдайында өмір сүре білу тәжірибесі бар. Бұл облыстағы көптеген экономистердің зерттеулері, қай елде болмасын, жылына 30 – 40% - дан асатын инфляция жағдайында экономикалық өсуге қол жеткізу мүмкін еместігін көрсетеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Әдебиеттер  тізімі:

 

1. Ә. Әубәкіров, Б. Байжұмаев, Н. Жақыпова және т.б. Экономикалық теория оқу құралы, Алматы 1999 – 193 б.

 

2. Ә. Әубәкіров, К. Нәрібаев, М. Есқалиев және т.б. Экономикалық теория негіздері, оқулық, Алматы 2004 – 406 б.

 

3. Қ. Қалдыбаев, Успенов және т.б. Экономика: кәсіпкерлік, бизнес негіздері, Алматы 2003 – 30 б.

 

4. Г.М. Осипова. Экономикалық теория негіздері, Алматы 2002 – 243 б.

 

5. Ғ.С. Сейітқасымов. Ақша, несие, банктер оқулық, Алматы 2001- 49 б.

 

6. С. Әкімбеков, С. Баймұхаметова, А. Жанайдарова. Экономикалық теория оқу құралы, Астана 2002 – 318 б.

 

7. С.Е. Тәжбағамбетова. Экономикалық теория кестелі оқу құралы, Алматы 2003 – 77б.

 

8. Оралбай Әмір. Ақша, тауар инфляция, Нұр Астана 2005 – мамыр – 6 б.

 

9. Саидов Андрей. Антиинфляционный “стоп кран” Деловая неделя 2005 – 21 октябрь – 4 б.