Қазақстан Республикасының инфляцияға қарсы саясаты

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Курстық жұмыс

 

“Экономикалық теория” пәні

 

 

 

Тақырыбы: “Қазақстан Республикасының инфляцияға қарсы саясаты”.

 

 

 

 

 

 

         \

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Мазмұны

 

Кіріспе ...........................................................................................................3-4

 

I. Инфляцияның экономикада жалпы рөлі ...........................................4-6

 

1.1. Инфляция туралы жалпы теорияның  түсінігі .....................................6-8

 

1.2. Инфляцияның мәні және түрлері  .........................................................9-13

 

1.3. Инфляция саясаты .................................................................................13-16

 

II. Қазақстан Республикасында  инфляцияны жүргізу саясаты және  инфляциямен күресу жолдары .................................................................16-18

 

2.1. Инфляцияға қарсы саясат және  шаралар .............................................18-24

 

2.2. Инфляцияға қарсы  күресетін консервативтік әдістер.  Инфляциялық таргеттеу .........................................................................................................24-26

 

2.3. Инфляцияның зардаптары  және оны жою ...........................................26-28

 

Қорытынды ..................................................................................................28-29

 

Әдебиеттер  тізімі ..........................................................................................30

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

      Экономикалық құбылыс ретінде инфляция көптен бері өмір сүріп келеді. Оны тіпті ақшаның шығуымен бірге пайда болды әрі ақшаның қызметімен тығыз байланысты деп саналады.

      “Инфляция” термині (латынның inflatio сөзінен шыққан – кебіну, ісіну) ақша айналысына қатысты XIX ғасырдың орта шенінде пайда болды және АҚШ –тың Азамат соғысы жылдары (1861 – 1865 ж.ж.) қағаз долларының (“гринбектердің”) қисапсыз көп шығарылуымен байланысты болды. XIX ғасырда бұл термин сондай – ақ Англия мен Францияда қолданылды. Экономикалық әдебиеттерде инфляция ұғымы XX ғасырда бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін кеңінен таралды, ал бұрынғы кеңестік экономикалық әдебиеттерде ол 20 – сыншы жылдары жазыла бастады.

      Инфляцияның  дәстүрлі ең жалпы анықтамасы  – тауар айналымының қажеттілігімен  салыстырғанда айналыс сферасының  артық қағаз ақша массасымен  лықа толып кетуі, оның құнсыздануы және соның нәтижесі ретінде – тауарлар мен қызметтер көрсетуге бағаның өсуі; ақшаның сатып алуға жарамдылығының төмендеп кетуі. Инфляция кезінде қоғамдық өндіріс процесінің алшақтықтарына және артық көп ақшаның шығарылуына байланысты ақша айналысының заңы бұзылады.

      Инфляция  – ақша жүйесінің дағдарысты  жай – күйі.

      Ақшаның  құнсыздануына мына факторлар  себепші болады:

      айналысқа  артық ақшаның шығарылуы;

      қолайсыз  төлем балансы;

      үкіметке  сенімнің жоғалуы.

      Ұзақ  уақыт бойы инфляцияны монетарлық  құбылыс деп санай отырып, ол  ақшаның құнсыздануы мен тауар  бағаларының өсуі тұрғысында  түсіндіріліп келді. Әлі де  бірқатар шетелдік авторлар инфляцияны экономикада бағаның жалпы деңгейінің  артуы ретінде анықтайды. Алайда инфляцияның тауар бағасының өсуінде көрінгенімен оны тек таза ақша феноменіне жатқыза салуға болмайды. Бұл нарықтық шаруашылықтың түрлі сфераларындағы ұдайы өндірістің сәйкессіздігінен туатын күрделі әлеуметтік – экономикалық құбылыс. Инфляция әлемнің көптеген елдеріндегі экономиканың қазіргі дамуының ең өткір проблемаларының бірі болып есептеледі.

      Бүгінде  инфляция бағаның өсуі нәтижесінде  ақшаның сатып алу жарамдылығының құлдырауымен ғана емес, сонымен бірге елдің экономикалық дамуының жалпы қолайсыз ахуалымен де байланысты. Инфляцияға өндіріс пен өткізу сферасындағы әртүрлі факторлар тудырған өндіріс процесінің қарама – қайшылықтары себепші болады. Инфляцияның әуел бастағы себебі – ұлттық шаруашылықтыңтүрлі сфераларындағы жинақтау мен тұтыну, сұраным мен ұсыным, мемлекеттің кірістері мен шығыстары, айналыстағы ақша массасы мен шаруашылықтың ақшаға қажеттілігі арасындағы алшақтықтар.

      Инфляцияның  ішкі және сыртқы факторларын (себептерін) айыра білу қажет. Ішкі факторлардың арасында ақшаға жатпайтын және ақшалай – монетарлық факторларды бөлуге болады. Ақшаға жатпайтындары – бұл шаруашылық сәйкестігінің бұзылуы, экономиканың циклдық дамуы, өндірістің монополизациялануы, инвестициялардың теңгерімсіздігі, әлеуметтік – саяси сипаттағы ерекше жағдайлар және басқалары. Ақшалай факторларға мемлекеттік қаржының дағдарысы бюджет тапшылығы, мемлекеттік борыштың өсуі, ақша эмиссиясы, сондай – ақ несие жүйесінің кеңеюі, ақша айналысы жылдамдығының артуы нәтижесінде несие құралдарының өсуі және басқалары жатады.

      Дүниежүзілік  құрылымдық дағдарыстар (шикізат, энергетика, валюта дағдарыстары), басқа елдерге инфляцияны экспортқа шығаруға бағытталған мемлекеттік валюта саясаты, алтынды, валютаны жасырын экспортқа шығару инфляцияның сыртқы факторлары болып табылады.

      Сөйтіп, көпфакторлы процесс ретінде  инфляция – бұл ақша айналысы  заңының бұзылуымен байланысты  болатын қоғамдық ұдайы өндіріс  дамуындағы алшақтықтың көрінісі.

      Инфляцияның  іс - әрекетін қаржы проблемаларымен  байланыстырып отыру қажет, өйткені инфляция құбылысы мынандай қаржылық факторларға тәуелді болып келеді:

      белгілі  бір салық нысандары мен әдістерін  қолдану;

      инфляциялық  сипаттағы шараларды мемлекеттік  бюджет арқылы қаржыландырудың  ауқымы;

      мемлекеттік  бюджеттің тапшылығын жабудың әдістері;

      мемлекеттік  берешектің көлемі.

      Инфляция  қаржы қатынастарын өзгерістерге  ұшыратады. Біріншіден, инфляция  тауарлар мен қызметтерге бағаның  өсуі салдарынан мемлекет шығыстарының  өсуін жандандырады.

      Екіншіден,  инфляция қаржы ресурстарын құнсыздандырады және салық түсімдерін арттырудың қажеттігін тудырады.

      Үшіншіден,  инфляциялық процесс мемлекеттің  берешегі проблемаларын шиеленістіреді.

 

I. Инфляцияның экономикада жалпы рөлі.

 

     Инфляция – экономикадағы жалпы баға деңгейінің тұрақты көтерілуінен ақшаның құнсыздану процесі.

     Нарықтық экономика  кезінде қаржы инфляциялық процеске  бірқатар факторлар арқылы айтарлықтай  әсер етеді (инфляциялық тенденцияларды күшейте түседі).

     Бірінші фактор – мемлекет шығыстарының өсуі, бүл ерекше төлейалушылық сұранымның артуына жеткізеді, сөйтіп тікелей баға белгілеуге әсер етеді. Тауарлар мен қызметке бағаның көтерілуіне байланысты ақшаның құнсыздануы бюджет шығыстарының көбеюіне соқтырады, ал оның кірістері, ең алдымен, салық түсімдері қажеттіліктен артта қалып қояды. Бұл сөзсіз болатын ұзақ уақытқа созылған тапшылыққа ұрындырады.

     Екінші фактор – табысқа (пайдаға) салынатын салықтың көбеюі. Салықтың едәуір бөлігі баға механизмі арқылы тұтынушыға ауысады және рыноктағы бағаның көтерілуінің басты себебі болады.

     Үшінші фактор – бюджеттердің ұзақ уақытты тапшылықтары (өндірістік емес шығындардың неғұрлым өсуімен байланысты).

     Қаржы қатынастары  мен инфляциялық процестердің  бір бағытты келеңсіз сипаты, бірін – бірі өзара толықтыра отырып – экономикалық жүйедегі келеңсіз нәтижелерге апарады. Мәселен, инфляция бірқатар әлеуметтік – экономикалық проблемаларды тудырады: ақшалай табыстардың құнсыздануы, ұзақ мерзімді инвестицияларға деген экономикалық ынтаның түсуі, ақшалай жинақтардың құнсыздануы, нақтылы пайыздың төмендеуі, экономикалық байланыстардың бұзылуы және т.б.

     Инфляция – көпфакторлы құбылыс, ол бағаның жалпы дәрежесінің өсуі арқылы және нақты активтерге қарағанда ақша белгілердің құнсыздануы арқылы бейнеленеді. Жеке тауарлар бағасының қандай болмасын өзгеруі міндетті түрде инфляция болып табылмайды. Инфляцияға қарама – қарсы дефляция баға мен шығындардың жалпы төмендеуі болып табылады. Бағаның өсуінің бәсеңдеуі дезинфляция деп аталады.

     XX ғ. 70 – 90 – шы жылдарында бағаның өсуінің ерекшелігі, оның үзілмей жүріп отырыуымен, жалпыламалығымен, бір қалыпты еместігімен сипатталады.

     Экономикалық әдебиетте инфляцияның мынадай түрлері аталады:

1. Экономиканы мемлекеттік реттеудің «тереңдігіне», инфляцияға қарсы саясаттың инструмеентарийлеріне байланысты, инфляция айқын немесе басылған бүркемелі түрде жүріп отыруы мүмкін. Инфляция процесінің айқын немесе ашық формада болып отырғаны бағаның өсуі, ұлттық валюта курсының төмендеуі арқылы көрінеді. Басылған инфляция бүркеме, жасырын формада жүреді және ол өнім сапасының төмендеуі, ассортимент құрылымының өзгеруі, экономикадағы тапшылықтың өсуі, кезектегі тұрушылардың көбеюі арқылы көрінеді.
2. Зерттеу объектісіне байланысты, инфляция ұлттық, аймақтық және әлемдік болып бөлінеді. Ұлттық және аймақтық масштабта талдау объектісін көтерме және бөлшек сауда бағаларының динамикасы, кейбір елдердегі, елдер бірлестігінің дәрежесіндегі, халықаралық нарықтағы ЖҰӨ - нің дефляторы құрайды.
3. Ішкі және сыртқы факторлар тудыратын жүйеге ықпал ететін инфляциялық импульстарға байланысты, импортталған және

          экспортталған инфляция болады. Елдің валюта курсы қатаң сақталып    

           тұрған жағдайда импорттық тауарлардың бағасының қандай болмаса                               

           да өсуі, елге инфляцияны импорттайды.

4. Бағаның өсу қарқынына байланысты, инфляцияның мынадай түрлері болады: жылына 10% – ке дейін болса орташа, немесе, жылжымалы инфляция, жылына 200% болғанда – секірмелі, немесе, «латындық», 200% артқанда – гиперинфляция (американдық экономист Ф.Кэган бойынша – айына 50% - тен артық болса).
5. Экономиканың бағаның өсу қарқынына ұтымды бейімделуінебайланысты, инфляция баланстанған (теңдестірілген) және баланстандырылмаған (теңестірілмеген)  болып бөлінеді. Біріншіден бағалар орташа және тұрақты өсіп отырады. Басқа макрокөрсеткіштер сәйкестікте өзгеріп отырады. Екіншіде тауарлардың бағасы секіріп өседі және бұл бір мезгілде жүрмейді, ал экономика өзгермелі жағдайға бейімделуге үлгере алмайды.
6. Мемлекеттің инфляциялық  процеске әсер ету қабілетіне байланысты, инфляция бақылаудан шықпаған және бақылауға көнбейтін болып бөлінеді.
7. ЖҮӨ - нің көрсеткіштерінің өзгеруіне байланысты, экономикада сұраныстың өскен жағдайында ақиқат және жалған инфляция орын алады.
8. Бағаның болашақтағы өсу қарқыны және оған үйлесімді бейімделу дәрежесі туралы болжамның дәлме – дәл болуына – болмауына байланысты, болжауға болатын және болжауға келмейтін инфляция болады.
9. Инфляциялық процесті тудыратын және оған дем беретін факторларға байланысты «сұраныс» инфляциясы және «шығындар» инфляциясы болады.

     Сонымен, инфляция қоғамдағы жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсыныстың арасындағы сәйкестіктің жойылуының нәтижесі болып табылады. Ақшаның сандық теориясының айырбас теңдеуіне сүйене отырып, жиынтық сұранысты ақшаның ұсынысы мен оның айналым жылдамдығының көбейтіндісі деп, ал жиынтық ұсынысты шығарылған өнімнің физикалық көлемі мен баға дәрежесінің көбейтіндісі деп, тұжырымдауға болады. Айналымдағы ақша санының немесе оның айналым жылдамдығының қандай болмасын өсуі жиынтық сұраныстың өсуіне әкеледі және керісінше. Жиынтық сұраныстың өсуін тудыратын, ақша массасының көбеюінің бірнеше себептері болады: экспансионистік қаржы саясаты, мемлекет

саясаты, бюджет тапшылығын «баспа станогі» арқылы өтеу, несиені  кеңейту тәртібі, инвестициялық бум, тұтынушылық талғаудағы құрылымдық өзгерістер және басқалар.

 

1.1. Инфляция туралы жалпы  теорияның түсінігі.

 

      Тұрақсыздығы экономиканың  жағдайын сипаттайтын ең маңызды индикаторлардың бірі – инфляция деңгейі. Инфляция дегеніміз – бағаның орта деңгейінің көтерілу үрдісі. Бұл тұтас сұраным мен тұтас ұсыным арасындағы теңгерімнен шығаруға әсер беретін ақшалай рыноктың құбылысы.     

      Инфляция – негізінен қағаз ақша айналымына ғана тыс құбылыс. Мәні жөнінен ол айналымдағы ақшаның шамадан тыс көбейіп кетуі салдарының құнсыздану процесі.

     Осы айқындаманың сырттай қарапайымдылығына қарамастан инфляцияның іс жүзінде дамуы көптеген факторларға тәуелді өте күрделі процесс екендігін де ескеру керек. Ол мемлекет өзінің өсе түсіп отырған шығындарын қағаз ақшалары қосымда эмиссиялау (шығару) жолымен табуға ұмтылу сияқты теріс экономикалық саясаттың да салдары болуы мүмкін. Инфляция қоғамдық ұдайы өндірісті дамытудағы тұрақты сәйкессіздіктері (пропорцияның жоқтығы) салдарынан да орын алуы мүмкін (“бағалық”) артпалығын күтуі де, кәсіподақтардың еңбекақыны артыру жолындағы күресі және басқа да көптеген жайлар да әсерін тигізеді. Осынау бөлекше құбылыстың мәніне көз жеткізу үшін инфляцияны түрлері   және дамыту қарқына қарай бөле білу қажет.

      Қағаз ақшаның құнсыздануы және тауар бағаларының өсуі инфляцияға әкеліп соқтыратыны ескертілген.

     Жаңа қоғамда инфляцияда көрінетін байланыс қиындады: қағаз ақшаның алтынға тәуелділігі мүлдем өзілген, ақша айналымының дәстүрлі заңы бұзылған және инфляция жаңа халықаралық сипатта қалыптасуда. Бұның бір себебі мынада, көп елдер инвестицияны ынталандыру және экономиканы емдеу құралы ретінде ақша шығару қарқынын көтерді. Сондықтан инфляцияның жоғарғы қарқыны мемлекеттің қағаз ақшаны шектен көп шығаруымен байланысты, бұл эмиссия ішкі айналым қажеттілігінен де асып кетті.