Қазақстан Республикасы Ұлттық банкісінің экономиканы реттеудегі рөлі мен қолданатын шаралары

   

	Алтын-валюта резервтері($млрд)
2010	36,4
2011	35,5

 

    Жалпы Ұлттық банк мынадай операцияларды жүргізеді:

• бірінші кластық эмитенттермен шығарылатын алты айлық өтелу мерзімі бар міндеттемелерді қайта есепке алады;
• мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алады және сатады;
• депозиттік сертификаттар мен қайтару мерзімі бір жылға жататын борыштық бағалы қағаздарды сатып алады және сатады;
• депозиттік және есеп айырысу операцияларын жүргізе отырып, бағалы қағаздарды, басқа да құндылықтарды сақтауға және басқаруға қабылдайды;
• қаржы құралдарымен операцияларды жүзеге асырады;
• қажет кезінде банктерде және қаржы ұйымдарында шоттар ашады;
• чектерді жазып, вексельдерді береді;
• жарғыға қайшы келмейтін өз міндеттемелеріне сай келетін басқа да банктік операцияларды жүзеге асырады. [6]

    Орталық банк өз қызметтерін банктік пассив және актив операциялары арқылы атқарады. Пассив операциясы деп банктердің өзіне ақша қаражатын тартып, банктік ресурстар құру операцияларын, ал актив операциялары деп осы қаражатты орналастыру операцияларын айтады.

    Орталық банктің негізгі пассив операцияларына: банкнота эмиссиясы, коммерциялық банктердің және мемлекеттік  қазынашылықтың (қаржы министрлігінің) ақша салымын қабылдауы, банктің өз капиталын құру операциялары жатады. Көп елдерде орталық банктің ақша қорларының негізгі көзі – банкнота шығару.

    Қазіргі кезде шығарылатын банкноталар алтынмен қамтамасыз етілмеген өз құны жоқ ақша. Банкнота шығарудың қазіргі механизмі коммерциялық банктерге несие беруге, мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алуға және алтын валюталық резервтерді ұлғайтуға негізделген. Банктерді несиелегенде банкнота шығару вексель және басқа банктік міндеттемелермен қамтамасыз етілген; ал мемлекеттік қарыз міндеттемелерін, алтынды және шетел валютасын сатып алғанда соларға сәйкес мемлекеттік міндеттелермен, алтынмен және шетел валютасымен қамтамасыз етіледі. Басқаша айтқанда, банкнота эмиссиясы орталық банктің актив операцияларымен қамтамасыз етіледі. Осыдан оның пассив және актив операцияларының байланысы көрінеді.

    Орталық банктің «Банкнота эмиссиясы» деп аталатын пассив операцияларының мөлшері оның: банктерге қарыз, мемлекеттік бағалы қағаздарды, шетел валютасын және алтынды сатып алу деген актив операцияларына байланысты болады. Осы тұрғыдан алғанда, орталық банктің актив операциялары пассив операцияларына қарағанда алдымен құрылады. Алайда бұдан орталық банктің несие жүйесіне және мемлекетке берген кез келген қарызының орнына банкнота шығарылады деген ұғым тумайды.

    Орталық банктің несиесі онда ашылған коммерциялық банктер мен мемлекеттік қазынашылықтың шоттарына жазылуы мүмкін. Бұл жағдайда орталық банктің банкноталық эмиссиясы емес, депозиттік эмиссиясы жүзеге асырылады.

    Орталық банктің  ақша ресурстарының келесі көзі  – коммерциялық банктер мен  қаржы министрлігінің ақшалы  салымы. Коммерциялық банктер орталық банктегі ашылған процентсіз шотқа міндетті резервтерімен қоса өзінің кассалық қорының бір бөлігін сақтауы мүмкін. Кейбір елдерде міндетті резервтер процентсіз арнаулы шоттарда жинақталады. Орталық банк коммерциялық банктерге белгілі бір бекітілген проценттік мөлшермен мерзімдік шоттарды да ашуы мүмкін. Ал орталық банктің өз капиталының үлесі пассив операцияларының 4%-ын құрайды.

    Орталық банктің  актив операцияларына негізінен:  есеп-несие операциялары, бағалы  қағаздарға салымдары, алтын және  шетел валютасымен жүргізілетін  операциялары жатады.

    Есеп-несие операциялары  – есептеу операциясы және  мемлекет пен банктерге қысқа мерзімді қарыз беру операциялары болып екі түрге бөлінеді. Есептеу операциясы – ол Орталық банктің мемлекет пен банктерден вексельдерді сатып алуы. Орталық банктің коммерциялық банктерден вексельдерді сатып алуын вексельдерді қайта есептеу деп атайды, себебі коммерциялық банктердің өз клиенттерінен сатып алған вексельдерін орталық банкке сатқанда, олар екінші рет есептеледі.

    Қазыналық вексельдерді  есептеуді көптеген өркендеген  мемлекеттерде уақытша кассалық жетіспеушілікті жабу үшін мемлекеттік қысқа мерзімді несиелеу құралы ретінде қолданады.

    Кассалық ауытқуды  жоюдың келесі әдісі үкіметке  бір жылға дейінгі мерзімге  тікелей банктік қарыз беру  болуы мүмкін. Коммерциялық банктерге  қысқа мерзімді қарыз жай және  аударым вексельдермен, бағалы  қағаздармен және басқа активтермен  қамтамасыз етілген жағдайда  беріледі. Бұндай операциялардың  бір түрі – ломбард несиесі.

    Орталық банк  әр түрлі мақсатпен бағалы  қағаздарға ақша жұмсауы мүмкін:

    Біріншіден, көптеген өркендеген мемлекеттерде бюджеттің кемшілігін жабу мақсатында Орталық банктің мемлекеттік облигацияларды сатып алуы үкіметті несиелеудің ең басты және жалғыз формасы болып табылады. Кейбір елдерде мемлекетті тікелей несиелеу, яғни бюджеттің кемшілігін жабуға қаржыландыру үшін банктік қарыз беру жүргізілмейді. Ескеретін жай, Орталық банктің портфелінде мемлекеттік бағалы қағаздардың, әдетте, өте аз бөлігі сақталады. Мемлекетке несие беруші Орталық банк емес, коммерциялық банктер және басқа қаржы-несие мекемелері, компаниялар және халық.

    Екіншіден, орталық  банктер мемлекеттік облигацияларды  банк жүйесін, ақша массасын  және ақша-несие саясатын жүргізу  барысында мемлекеттік облигациялардың  курсын реттеу мақсатында сатып  алады. Коммерциялық банктердің  ресурстарын ұлғайту үшін орталық  банктер, мысалы, репо типті операцияларды  қолданады, яғни банктерден мемлекеттік  бағалы қағаздарды сатып алумен  қатар, оларды белгілі бір мерзімнен кейін алдын-ала бекітілген бағамен сату жөнінде өзіне міндеттеме алады. [2]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II-тарау. Қазақстан  Республикасы Ұлттық банкісінің экономиканы реттеудегі рөлі мен қолданатын шаралары.

2.1 Ұлттық банктің  саясаты мен оның экономикадағы  маңызы.

    Ақша-несие саясаты – бұл айналыстағы ақша массасын, несие көлемін, сыйақы мөлшерлемесін өзгертуге және жалпы банк жүйесінің қызметін реттеуге бағытталған шаралар жиынтығы.

    Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттің ақша-несие саясатын жүргізуші болып табылады. Нақтырақ айтатын болсақ, ақша-несие саясатының бағдарламасын және қайта қаржыландыру мөлшерлемесін ҚҰБ Басқармасы анықтайды, ал Директорлар кеңесі оны жүргізеді және өзге ресми мөлшерлемелерді белгілейді. Сонымен қатар ақша-несие саясатының жүзеге асырылуына ҚҰБ-ның ақша-несие саясаты жөніндегі Техникалық комитеті тікелей жауап береді. Техникалық комитет әр апта сайын ақша-несие саясатына байланысты мәжіліс өткізеді және ұсыныстар жасайды. [6]

    Ақша-несие саясатының 2 типі бар:

1. Рестрикциялық саясат – бұл екінші деңгейлі банктердің несиелік операциялар көлемін шектеуге, сондай-ақ сыйақы мөлшерлемесінің деңгейін арттыруға бағытталған шаралар жиынтығы.
2. Экспанциондық саясат – бұл несие беру көлемін кеңейту мен айналыстағы ақша массасының өсуіне бақылаудың әлсіздігімен және сыйақы мөлшерлемесінің төмендеуімен байланысты шаралар. [7]

    Ақша-несие саясатының  мақсаты – инфляцияны төмендету  жіне теңгенің тұрақтылығын қамтамасыз  ету. 2004 жылдан бастап, ҚР Ұлттық  банкінің қолданып отырған ақша-несие  саясатының құралдары екі топқа  бөлінеді:

• Тікелей құралдар (несие бағасы мен немесе сомасына тікелей бақылауға арналған):
• несиенің бағасын (Р – сыйақы мөлшерлемесін) не санын (Q) белгілеу немесе шектеу;
• коммерциялық банктердің балансына қатысты несиелік лимиттер белгілеу.
• Жанама құралдар (нарыққа ықпал ету арқылы ақшаға деген сұраныс пен ұсынысқа ықпал етуге арналған):
• ашық нарықтағы операциялар;
• міндетті резервтік талаптар;
• несиелеуге және вексельдерді қайта есепке алуға байланысты операциялар.

Қазіргі уақытта жоғарыда аталған құралдардың ішінде іс жүзінде  қолданылып отырғандары: ресми сыйақы мөлшерлемелерін белгілеу, қысқа мерзімді ноттарды эмиссиялау, ашық нарықтағы операциялар.

    Ұлттық банк  өзінің жүргізетін операциялары  бойынша мынадай ресми сыйақы  мөлшерлемелерді белгілейді:

• ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесі;
• ресми есептік (дисконттық) мөлшерлеме;
• РЕПО және кері РЕПО операциялары бойынша сыйақы мөлшерлемесі;
• «овернайт» займдары бойынша сыйақы мөлшерлемесі;
• «овердрафт» займдар бойынша сыйақы мөлшерлемесі;
• банктерден тарайтын депозиттер бойынша сыйақы мөлшерлемесі.

    Ресми қайта  қаржыландыру мөлшерлемесі –  ақша нарығының жалпы жағдайына  несие бойынша сұраныс пен  ұсынысқа, инфляция және күтілетін  инфляция деңгейіне байланысты  белгіленеді. Ұлттық банктің заң  актілері, ҚР Президентінің актілері  негізінде немесе ҚҰБ Басқармасының  жеке қаулылары бойынша жүргізілетін  заем операциялары бойынша қолданылады.

    Ресми есептік  мөлшерлеме – ақша нарығының  жалпы жағдайына, несиелер бойынша  сұраныс пен ұсыныс көлеміне  байланысты белгіленеді және  Ұлттық банктің коммерциялық  вексельдерді қайта есепке алу  операцияларында қолданылады. Ресми  есептік мөлшерлеме жылдық пайыздық  мөлшерлеме болып табылады және  ол айналыс мерзімі алты айлық  вексельдерді қайта есептеуде  қолданылады.

    РЕПО және кері  Репо операциялары бойынша сыйақы  мөлшерлемелері – жылдық пайыздық  мөлшерлемелер, ішкі қаржы нарығының  жағдайына байланысты белгіленеді  және мемлекеттік бағалы қағаздармен  операциялар жүргізуде қолданылады.  РЕПО-ның мақсатты мөлшерлемесінен  ауытқу жағдайында ақшалай қаражаттарды  орналастыру немесе тарту жолымен  РЕПО нарығындағы сыйақы мөлшерлемелерін  реттеу арқылы сыйақы мөлшерлемелерінің  елеулі ауытқуын болдырмау жүзеге  асырылады.

    «Овернайт» заемдары  бойынша сыйақы мөлшерлемесі  – Ұлттық банктің екінші деңгейдегі  банктерге, олардың ҚҰБ-ғы корреспонденттік  шоттары бойынша есеп айырысуды  дебеттік қалдықпен аяқтауы барысында  бір түнге берілетін заемдары  бойынша қолданылады.

    Овердрафт заемдар  бойынша сыйақы мөлшерлемелері  – Ұлттық банктің екінші деңгейдегі  банктерге, олардың ҚҰБ-ғы теңгеде  ашқан корреспонденттік шоттары  бойынша төлем жүргізуге немесе  ақшалай аударымдар жасауға қажетті  ақша қаражаттары уақытша болмаған  не жетіспеген жағдайларда займдар  бойынша қолданылады.

    Банктерден тарайтын  депозиттер бойынша сыйақы мөлшерлемелері  – Ұлттық банктің екінші деңгейдегі  банктердің уақытша бос қаражаттарын  тартуға байланысты қолданылады. [6]

    Төмендегі кестеде  Ұлттық банктің соңғы үш был  бойынша ресми сыйақы мөлшерлемелері  көрсетілген. Кестеден көріп отырғанымыздай, 2009, 2010 жылға қарағанда қайта қаржыландыру  және РЕПО/кері РЕПО ставкалар  деңгейі 0,5%-ға артқан. Ал «овернайт»  кредиттері бойынша ресми ставка 01.10.2005 жылдан бастап белгіленбейді. [5]

 

Ставка белгіленген күн (қай мерзімнен бастап)	ҚҰБ Басқармасы/ Директорлар кеңесінің қаулысының №, күні	Ставкалар деңгейі, %
		Қайта қаржыландыру	Мерзімге			Ломбардтық кредиттер бойынша	«овернайт» кредиттері бойынша	РЕПО/кері РЕПО	Есептік (дисконттық)
			6 ай	3 ай	1 ай
4.09.2009	№88,04. 09.2009	7,0						7,0
01.10.2010	№79, 27.09. 2010	7,0						7,0
01.10.2011	№135, 30.09. 2011	7,5						7,5