Қазақстан Республикасы Ұлттық банкісінің экономиканы реттеудегі рөлі мен қолданатын шаралары

    Ұлттық банктің таза табысы жарғылық қорды және резервтік қорды абсолюттік соммада құрауға бағытталады. Таза табыстың қалған бөлігі келесі қаржы жылындағы республикалық бюджетке аударылады. Ұлттық банк және оның мекемелері барлық салықтар мен алымдар төлеуден босатылады.

Қазақстанның Ұлттық банкі жоғарыдан басқарылатын жүйедегі біртұтас орталықтандырылған құрылымды  білдіреді. Ұлттық банктің басқару  органына: Басқарма және директорлар  Кеңесі кіреді.

    Ұлттық банктің Басқармасы тоғыз адамнан тұрады. Ұлттық банктің Басқармасының құрамына:

ҚҰБ төрағасы және бес лауазымды тұлғалар;

ҚР Президентінен  бір өкіл;

ҚР Үкіметінен екі  өкіл кіреді.

    Ұлттық банктің оперативтік басқару органы Директорлар кеңесі болып табылады. Директорлар кеңесі құрамына Ұлттық банк төрағасы, оның орынбасарлары және құрылымдық бөлімшелердің жетекшілері кіреді.

    Ұлттық банк тек қана ҚР Президентінің алдында есеп береді. Есеп беру мыналарды білдіреді:

Парламенттің келісімімен  ҚР Президенті ҚҰБ-нің төрағасын 6 жылға  сайлайды және қызметінен босатады;

ҚҰБ төрағасының  орынбасарларын да ҚҰБ төрағасының  ұсынуымен ҚР Президенті 6 жылға  сайлайды және қызметінен босатады;

ҚҰБ-нің жылдық есебін ҚР Президенті бекітеді;

Ұлттық валютаның  – теңгенің айшығының тұжырымын  ҚР Президенті бекітеді;

ҚҰБ ҚР Президентінің  сұрауы бойынша өзінің қызметіне  байланысты ақпараттарды беріп отырады. [4]

 

1.2 Ұлттық банктің міндеттері, қызметтері және жүргізетін операциялары.

    Еліміздегі барлық несие жүйесін реттеуші ұйым рөлін атқара отырып, орталық банк экономикамызда басты орын алады.

    Орталық банк еліміздің эмиссиялық және резервтік орталығы ретінде ақша-несие және валюта саясатын анықтайды. Оның қызметінің басты мақсаты пайда табу емес, тек ақша-несие саясатын жүргізуге және еліміздің банк жүйесіне жетекшілік етуге бағытталады.

    Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, Орталық банктің мемлекетпен біріктірілген кең көлемдегі өкілеттілігі екі деңгейдегі банктік жүйенің тиімді қызмет етуін қамтамасыз етеді.

    Орталық банктің тарапынан ақша-несиелік реттеудің негізгі объектісіне экономикамыздағы жалпы қолма-қол және қолма-қолсыз ақша массасы жатады.

    Ұлттық банк – бұл бұрынғы қарапайым клиенттерге қызмет көрсетумен айналысқан, қарапайым мемлекеттік банктен орталық, эмиссиялық банкке ауысқан, банктердің банкісі болып табылады. Іс жүзінде Ұлттық банкте барлық кассалық резервтердің шоғырлануы және олардың шаруашылық айналымына түсуі Ұлттық банктер мекемелерінің коммерциялық банктер кассасын толтыру арқылы жүзеге асырылады. Барлық банктер қолма-қолсыз есеп айырысуларды Ұлттық банк мекемелері арқылы жүргізе отырып, қажет жағдайларда Ұлттық банктен несие ала алады. [4]

    Ұлттық Банктің  құрылымына мыналар кіреді:

• 17 департаменттен (1 департамент Астана қаласында), 6 дербес басқармадан тұратын орталық аппарат;       
• 16 аумақтық филиал және Алматы қаласындағы бір филиал - Кассалық операциялар және құндылықтарды сақтау орталығы;
• Ұлттық Банктің Ресей Федерациясындағы өкілдігі;  
• 4 есеп беретін ұйым:

• «Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығы» шаруашылық жүргізу құқығы бар республикалық мемлекеттік кәсіпорны;
• «Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Банктік сервис бюросы» шаруашылық жүргізу құқығы бар республикалық мемлекеттік кәсіпорны;
• «Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Қазақстан теңге сарайы» шаруашылық жүргізу құқығы бар республикалық мемлекеттік кәсіпорны;
• «Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Банкнот фабрикасы» шаруашылық жүргізу құқығы бар республикалық мемлекеттік кәсіпорны.

    Ұлттық Банк:

• «Қазақстанның депозиттерге кепілдік беру қоры»;
• Қазақстан  Республикасы Ұлттық Банкінің «Q-BRO» Резервтік Орталығы»
• «Қазақстан  Республикасы Ұлттық Банкінің қызметін қамтамасыз ету орталығы» акционерлік қоғамдарының құрылтайшысы болып табылады.

    Ұлттық Банк  "ГНПФ" жинақтаушы зейнетақы қоры" акционерлік қоғамының акционерлерінің бірі болып табылады.

 

                    ҚР-ның Ұлттық Банкі Басқармасының құрамы

 

1.	Марченко  Григорий Александрович	- ҚР ҰБ Төрағасы
2.	Сұлтанов  Бақыт Тұрлыханұлы	- ҚР Президентінің көмекшісі
3.	Жәмішев Болат  Бидахметұлы	- ҚР Қаржы министрі
4.	Келімбетов  Қайрат Нематұлы	- ҚР экономикалық даму  және сауда   министрі
5.	Ақышев Данияр Талғатұлы	- ҚР ҰБ Төрағасының  орынбасары
6.	Бектасов  Әбен Ағыбайұлы	- ҚР ҰБ Төрағасының  орынбасары
7.	Ғалиева Дина Түлеубекқызы	- ҚР ҰБ Төрағасының  орынбасары
8.	Тәжіяқов  Бисенғали Шамғалиұлы	- ҚР ҰБ Төрағасының  орынбасары
9.	Қожахметов  Қуат Бәкірұлы	- ҚР ҰБ Қаржы нарығын  және қаржы ұйымдарын реттеу  мен қадағалау комитетінің Төрағасы

 [5]

    Қазақстан Республикасы Ұлттық банкісінің басты міндеті – ұлттық валютаның ішкі және сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз ету. Негізгі мақсатын іске асыру үшін Ұлттық Банкке мынадай міндеттер жүктеледі:

• мемлекеттің ақша-кредит саясатын әзірлеу және жүргізу;
• төлем жүйелерінің жұмыс істеуін қамтамасыз ету;
• валюталық реттеуді және валюталық бақылауды жүзеге асыру;
•   қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету және қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын одан әрі дамыту, сондай-ақ тұтастай алғанда қаржы жүйесіне деген сенімге қолдау көрсету;
•   қаржы қызметтерін тұтынушылардың құқықтары мен заңды мүдделерін тиісті деңгейде қорғауды қамтамасыз ету. [5]

    ҚР Ұлттық Банкінің жоғары басқару органы Басқарма болып табылады. Ол өзiне жүктелген мiндеттерге сәйкес мынадай негiзгi қызметтерді орындайды:

• мемлекеттің ақша-несие саясатын дайындау;
• банк қызметіне қатысы бар ҚҰБ-нің нормативтік-құқықтық актілерін бекіту;
• Ұлттық банктің банктермен операциялары бойынша ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесін белгілеу;
• банктердің ашылуына рұқсат беру және оларды қайтарып алу туралы шешім қабылдау;
• жекелеген банктік операциялар түрлерін жүргізуге лицензиялар беру туралы шешім қабылдау;
• банктер үшін резервтік талаптар нормасын бекіту;
• алтын валюта активтерін басқарудың негізгі қағидаларын анықтау;
• ҚР валютасының айырбас бағамын анықтау тәртібін бекіту;
• ҚҰБ жұмыс туралы жылдық есепті қарау, қабылдау және Президенттің бекітуіне беру;
• ҚҰБ-нің жылдық балансын және табысы мен зияны туралы есебін қарау және бекіту;
• ҚҰБ туралы нұсқауды, оның жарғылық капиталы мен резервтік қордың қалыптасу тәртібі, негізгі құралдарды және өзге де мүліктерді пайдалану, ақылы қызмет көрсету, ҚҰБ-нің құрылымы және бюджеті, департамент директорларын, филиалдардың, өкілеттіліктердің және ұйымдардың жетекшілерін тағайындау туралы нормативтік-құқықтық актілерді бекіту;
• банктер үшін пруденциалдық нормативтер мен басқа да міндетті нормаларды және шектерді бекіту;
• еңбек жағдайын, оған ақы төлеу жүйесі мен мөлшерін анықтау және бекіту;
• ҚҰБ-нің халықаралық және басқа да ұйымдарға  қатысуы туралы шешім қабылдау;
• Директорлар Кеңесінің құрамын бекіту;
• бухгалтерлік есептің қазақстандық стандартын ескере отырып, ҚҰБ-не арналған бухгалтерлік есептің саясатын және әдістерін анықтау. [4]

    ҚР Ұлттық банкі еліміздің орталық банкі ретінде ақшаны эмиссиялау қызметін жүзеге асырады. Қазақстан Республикасында ақшаны эмиссиялау құқығы тек қана ҚР Ұлттық банкіне заңмен бекітіліп берілген.

    ҚР Ұлттық банкі өзінің эмиссиялау қызметін 1993 жылдың қараша айының 15 жұлдызынан бастап жүзеге асыруды қолға алды. Себебі бұл күн біздің тәуелсіз ел болуымызбен байланысты 70 жылдан кейін қайта жаңғырған жаңа тарихымызда ерекше күнді білдіреді. Ол күн егеменді еліміздің төл валютасын айналысқа енгізген күн болып табылады.

    ҚР Ұлттық банктің эмиссиялық қызметі оның құрылымдық бөлімшелері: Алматы қаласында орналасқан ҚР Банкнота фабрикасының банкноталары мен Өскемен қаласында Монета сарайында дайындалған монеталар көмегімен іске асады.

    Ұлттық банк алтын-валюта резервтерін басқарады. Алтын-валюта резерві ұлттық валюта теңгенің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін құрылады және пайдаланылады. Алтын-валюта резервтері құрамы мыналардан тұрады:

• құйма алтыннан;
• Ұлттық банктің шоттарындағы банкнота және монета түріндегі шетел валютасындағы қаражат қалдықтарынан;
• валюталық құндылықтардан;
• шетел валютасындағы жай және аудармалы вексельдерден;
• шетел үкіметінің немесе халықаралық қаржы ұйымдарының шығарған бағалы қағаздарынан;
• басқа да сыртқы активтерден.

    Алтын-валюта резервін ұлғайту және құрылымын өзгерту келесідей жолдармен жүзеге асырылады:

• монетарлық алтынды сатып алу;
• резиденттер мен резидент еместерден, ҚР Үкіметінен теңгеге шетел валютасын сатып алу;
• депозиттік, салым, шетел валюталарымен дилингтік операциялардан түсетін комиссиондық және басқа да сыйақы түріндегі түсімдер;
• Ұлттық банктің монетарлық алтын, күміс, платина және платина тобындағы басқа да металдармен жасалатын операцияларды жүргізуден түсетін валютадағы түсімдер;
• Ұлттық банктің кеңес беру, ақпараттық-баспа және басқа да қызметтерінен түсетін шетел валюталарындағы түсімдер. [6]

    Төмендегі кестеде халықаралық резервтер мен ҚР Ұлттық қорының активтері салыстырмалы түрде көрсетілген. 2-кестеден көріп отырғанымыздай, ҚР алтын қоры тұрақтанып келеді. Себебі олардың мерзім бойынша өзгерістері онша көп емес. Бірақ 2010 жылдың  қазан айындағы алтын қорының жылдың басымен салыстырғандағы өзгерісі 22,06%-ды құраған.

Халықаралық резервтер  және Қазақстан Республикасының  Ұлттық қорының активтері  млн. доллар/ мерзімнің аяғына

1-кесте

	Жалпы халықаралық резервтер
	Көлемі, млн доллар	Өткен айға қарағандағы өзгерісі, , %	Жылдың басына қарағандағы  өзгерісі, %
12.10	28275	1,72	22,45
01.11	31158	10,2	10,2
02.11	33449	7,35	18,3
03.11	35189	5,2	24,45
04.11	36985	5,1	30,8
05.11	36006	-2,65	27,34

 

 

ҚР Алтын қоры

2-кесте

	Алтын
	Көлемі, млн доллар	Өткен айға қарағандағы өзгерісі, %	Жылдың басына қарағандағы  өзгерісі, %
12.10	3052	2,56	22,06
01.11	2953	-3,26	-3,26
02.11	3122	5,72	2,28
03.11	3097	-0,78	1,48
04.11	3314	6,99	8,57
05.11	3327	0,39	8,99

Тамыз және қыркүйектегі мәліметтердің өзгеріне байланысты 2010 жылғы желтоқсанның деректерінде қорытынды айналымдар есепке алынды. [5]

    Ал төмендегі  кестеде Ұлттық банктің 2010 және 2011 жылдардағы алтын-валюта резервтерінің  мөлшері көрсетілген. 2010 жылмен салыстырғанда,  алтын-валюта резервтері 2011 жылдың 31 тамызында 35,5$млрд-қа төмендеген. 2011 жылдың мамыр айында Ұлттық  банк Халықаралық Валюталық Қор  юаньді резервті валюта деп  танитын болса, Қазақстанның алтын-валюта активтерінің бір бөлігің юаньға аударамыз деп хабарлаған болатын. Бірақ ол АҚШ-тың доллары секілді, Европаның евросы секілді сенімді бола қоймас. [8]