Ауыл шаруашылық өндірісін мемлекеттік реттеу, шетелдік және отандық тәжірибе

      Мүйізді  ірі қара малын жайылымда немесе  қолда ұстап бағады. Қазақстандағы  асыл тұқымды мүйізді ірі қарадан   ерекше көзге түсетіндері сүтті  – етті ірі қырдың қызыл  сиыры, алатау сиыры, талас  сиыры және қазақтың етті –  сүтті ақбас сиыры.

      Республикамыздың  барлық аудандарында жылқы шаруашылығымен  айналысады. Жалпы көшпелі тұрмыс  кешкен  халықтардың көне заманнан  бергі ең көп өсірген малы  және төрт түліктің ішіндегі  қастерлеп пір тұтаты – ны  – жылқы. Тарихи деректер бойынша  жылқының ең алғашқы қолға  үйретілген негізгі отаны Шығыс  Еуропаның далалық аймағы, Орталық  Азия және Қазақстан деп саналады, Кеңес өкіметі жылдарында Қазақстанда  1,3 млн  жылқы  болса, қазір   оның  саны  950 мыңдай.

     Қазіргі кезде  Қазақстанның арнайы жылқы өсіретін  заводтары мен шаруашылықтарында  жылқының 17 қолтұқымы өсіріледі.  Қазақстанда ерте кезден бастап  өсіріліп келе жатқан қолтұқымның  бірі – қазақы жылқы. Ол  жергілікті  халық көлік ретінде  әрі еті мен сүтін пайдалану  үшін өсіріледі.

      Қазақы  жылқының өзін жабы жылқысы,  адай жылқысы, көшім жылқысы,  қостанай жылқысы деп бөледі.

      Жабы жылқысын  күш көлігі ретінде пайдаланады.  Қалың қарда тебіндеп  жайылады  әрі  қысқы  аязға  шыдамды   келеді.  Биелері тәулігіне 18 –  20 литр сүт береді. Жабы жылқылары  Атырау, Ақтөбе, Қарағанды, Қызылорда,  Оңтүстік Қазақстан, Ақмола және  Солтүстік Қазақстан облыстарының  кейбір  шаруашылықтарында  өсіріледі.  Мысалы, Ақтөбе облысындағы «Мұғалжар», Қызылорда облысындағы «Құланды»,  Алматы облысындағы «Басши» жылқы  заводтарында бар.

      Адай жылқысы  салт мініске қолайлы, жүріске  жеңіл әрі жүйрік. Қазақстанның  батыс аймағының табиғат жағдайларына  бейімделген. Биелері  тәулігінде 12 – 15 литр сүт береді. Бұл   жылқы   негізінен   Атырау  мен Маңғыстау облыстарының шаруашылықтарында  өсіріледі. Мысалы, Маңғыстау облысындағы  «Құланды» және «Түнқараған»  шаруашылықтарында адай жылқысының  негізгі тобы таралған.

      Көшім жылқысы  қара жұмысқа әрі ұзақ жүріске  шыдамды. Бұл жылқының негізгі  топтары Батыс Қазақстан облысындағы  «Красногор», «Пятимар», Ақтөбе  облысындағы «Мұғалжар», Алматы  облысындағы «Дегерес»,  «Алғабас»,  «Қызылағаш» және Жамбыл облысындағы  «Құлан»  жылқы   заводтарында   өсіріледі.

       Қостанай  жылқысы салт мінуге, көлік ретінде  жегуге қолайлы әрі жүрдек  келеді. Олар қыста қорада ұсталып,  жазда жайылымға шығарылады. Қостанай  облысының жылқы шаруашылығы  жақсы дамыған.

       Түйе  шаруашылығы  еліміздің  неғұрлым  шөлді аудандарында Атырау, Маңғыстау,  Қызылорда және Оңтүстік Қазақстан  облыстарында өсіріледі. Шөл,  шөлейт және дала зоналарындағы  аудандарда түйе өсірумен   айналысады.   Өйткені   олар  жыл бойы жайылымда болады. Түйе  шөлге  төзімді,  тікенекті,  сораңды   шөптермен коректенеді.  Бірнеше күн су ішпей, ауыр  жүк тарта алады. Қазақстанда  92 мыңнан астам түйе бар.

      Халқымыз  түйенің етін, сүтін және жүнін  күнделікті тұрмыс қажеттіктеріне  пайдаланады. Түйе сүтінен шұбат  дайындалады, оның емдік қасиеті  жоғары.

      Марал   шаруашылығы – мал  шаруашылығының  ерекше  және   шағын саласы. Марал шаруашылығымен Шығыс Қазақстан  облысының Қатонқарағай ауданы  айналысады. Маралдың еті мен  терісін азық  және киім  ретінде   пайдаланады.  Мүйізінен   құнды   дәрі – дәрмек   жасалады.

      Құс өсіру  шаруашылығы ірі өнеркәсіп орталықтарында, қалаларға, астық өндіретін кәсіпорындарға  таяу аудандарда шоғырланған.  Құс шаруашылығы толығымен өнеркәсіптік  технологиямен жұмыс істейді.  Онда жұмыртқа  мен құс еті  өндіріледі. Құс шаруашылығымен  республикамыздың Солтүстік, Орталық  , Оңтүстік Қазақстан облыстары  айналысады.

      Омарта    шаруашылығы  Алтайдың,  Жоңғар  Алатауының   және   Тянь  –Шаньның   шырынды   өсімдіктер   көп өсетін биік тау бөктерлерінде  орналасқан. Еліміз Алтайдың тау  балын мақтан етеді. Мысалы, Шығыс  Қазақстан облысындағы Путинцево  шаруашылығы ерекше көзге түседі.

      Жібек құрты  Оңтүстік Қазақстан облысында  мақтаға қосымша шаруашылық   ретінде өсіріледі. Ол   тұт   ағашы жапырағымен коректенеді  де, талшық   береді.

      Қой шаруашылығы  – қой өсіру  мал шаруашылығының  негізгі салаларының бірі. Жеңіл   өнеркәсіптер  үшін  (жүн, тері, елтірі) , бағалы азық – түлік  (ет,  май,  сүт)  өнімдерін береді. Қой  өсіру  адамзат тарихында  неолит дәуірінен басталады. Қола  дәуірінде Орталық Азия тайпалары   қылшық  жүнді  қой   өсірген.  Биязы  және биязылау жүнді  қой  тұқымдары   осы   кезеңде   Кіші Азияда шығып,  дүние  жүзіне тараған. 

      1998 жылдан  бері мал мен құстың барлық  түрі санының тұрақтану үрдісі  байқалады, 1998 жылмен салыстырғанда  2007жылы өсім мынадай болды:  мүйізді ірі қара мал-8,5%, қой-9,7, түйе-8,3 және құс-24,4, ал жылқы 1998 жылғы деңгейде қалды.

    Мал шаруашылығы  өнімін өндірудің қазіргі көлемі  ішкі рыноктың төлем қабілетті  сұранысының деңгейімен сәйкес  келеді. Ішкі рыноктың сыйымдылығы  шектеулі және өзінің табиғи  өсу қарқыны болғанымен халықтың  төлем қабілетіне тәуелді. Сондықтан  мал шаруашылығы өнімдерінің  жекелеген түрі ішкі рынокқа  - сүт өндірісіне, сондай-ақ құс,  жылқы шаруашылықтары өнімдерін  өндіруге бағдарланған.

                                                Қорытынды

     

Қазақстан Республикасындағы нарықтық қатынастардың  қазіргі кездегі дамуы елдің  экономикасын реттеу механизмдерін  жетілдіруде талап етеді. "2030 стратегиясында" Мемлекет Президенті ең басты сфералардың ішінде ауыл шаруашылығын ерекше атап айтты.

Өтпелі  кезенде агроөнеркәсіптік кешенінің  дамуы барлық салалар бойынша  өндірістің төмендеуімен сипатталды және 1990 жылмен салыстырғанда 2008. жылы екі есе азайған. Пайдаланылатын техниканың деңгейі өте төмен, ауылшаруашылық көліктер, комбайндар және т.б. саны күрт қысқарды. Агроенеркәсіптік кешенін өркендету үшін инвестиция, нарықтық ойлау қабілеті жоғары, мамандандырылған кадрлар және жаңа басқару тәсілдері қажет.

Республикада  ауыл шаруашылығында соңғы жылдары  біраз тенденциялар байқалуда. Біріншіден, экономиканың көп түрлілігі тұрақты сипат алды. Екіншіден, ауылды жерде біртіндеп аграрлық қызмет көрсету, өнімді өңдеу және сату саласы қалыптасуда. Үшіншіден, заңдылық-құқықтық база ауылды жерде шаруашылық кәсіпті табысты атқаруға қолайлы жағдай жасауда.

Бірақ, кейбір аймақтарда ауыл шаруашылығының қажетті  жүйесі болып саналатын өндірістік инфрақұрылымның және маркетингтік қызметтердің қалыптасуы қиындықтарды тудыратын құбылыс болып отыр.

Экономиканың  аграрлы секторында шаруашылық жүргізудің экономикалық тетіктері жетілмегендігі салдарынан бұл саланың қосымша  өнімінің бір бөлігі баға, салық, несие, инвестиция жүйелері арқылы экономиканың басқа салаларына әсіресе банк және коммерциялық капитал саласына бөлініп кетті. Қатаң ақша, несие саясаты ауылшаруашылық кәсіпорындарының төлем қабілетіне өз әсерін тигізді. Берешекті төлемеудің көбеюі есеп айырысуды кешеулетті, өндірілетін және сатылатын өнім көлемін азайтты, сөйтіп тауар өндірушілерді қажетті көлемде материалдық - техникалық ресурстарды (жанар-жағар май материалдарын, техниканы, минералдық-тыңайтқыштарды, өсімдіктерді қорғау құралдарын және т.б.) сатып алу  мүмкіндігінен айырды. Ауыл шаруашылығы жөнінде қолданылып отырған инвестициялық саясаттың тиімділігі жеткіліксіз, несие қорларын пайдаланғаны үшін алынатын пайыздық ставка жоғары, қарыз үшін кепілге ұсынатын мүліктің жоқтығы, жұмсалатын қаржы мен мемлекеттік қолдаудың қатты қысқарғаны үлкен қолбайлау.

Осы уақытта ауыл шаруашылығына несие беру жөніндегі үйлесімді заңдар жинағының жүйесі жоқ, ондай жүйе нарықтық экономикасы дамыған барлық елдерде бар. Ауыл шаруашылығына қолдау көрсету үшін мемлекет бөліп отырған ақша қаражаты мардымсыз. Борышты кешіру түріндегі мемлекеттік көмек берешектің қайтадан пайда болуының себептерін жоя алмайды. 

Ауылшаруашылық  өңцірісін материалдық-техникалық жағынан қамтамасыз ету мәселелерінің  өткірлігі шегіне жетті десе болады.

2007 – 2009   жылдары   ауылды   түлетуге арнау үшін  көптеген себептер бар.  Агроөнеркәсіптік  кешенді  дамыту  нарыққа    бағдарланған экономиканың   заңдылықтарына   сәйкес   жүргізілетін болады,  сондықтан өндіріс  тиімділігінің,  отандық  тамақ өнімдерінің  бәсекеге қабілеттілігінің,  олардың  сапасының халықаралық талаптарға  сәйкестігінің көрсеткіштері басым  болуы керек.  Агроөнеркәсіптік   кешеннің  жұмыс  істеу ерекшелігі, азық – түліктік қауіпсіздікті  қамтамасыз   ету   экономиканың  басқа салаларына қарағанда, мемелекеттік  реттеу  және  мемелекеттік   қолдау  үлкен рөл атқаруы тиісм   осындай   аграрлық   азық  – түлік  саясатын  жүргізуді   талап   етеді. 

      Ауыл шаруашылығы  министрлігі өсімдіктер мен жануарлардың  элиталық  тұқымдарының гендік  қорын сақтау, тұқымдарды және  асыл тұқымды    жануарларды   өсіру   мен   сату  үшін   элиталық  тұқым  өсіру мен  мал тұқымын асылдандыру шаруашылықтарына, «гендік қор» бағдарламасына   сәйкес  республикалық  бюджеттен  жүзеге асырып келеді  және  гендік қорды  шаруашылықта  пайдалануды    қамтамасыз  ету  және  өнідірілген  тұқым   шаруашылығы  мен  асыл тұқымдық  өнімнің   сапасын   бақылауды   жүзеге  асыру  үшін  үлкен   жауап  болып отыр.  Сонымен  қатар жерді тиімді пайдалануды,  мамандандыру аймақтары бойынша   өндіріс пен еңбек ресурстарын  тиімді орналастыруды,  ауыл шаруашылығы   өсімдіктерінің  сорттары мен  тұқымдарының   жоғары  өнімді  түрлерін шығаруды, олардың гендік  қорын сақтауды, ауыл шаруашылығы  аймақтарының жағдайына бейімделген,  өнім  өндіруге  жұмсалған шығынды  азайту мен қоршаған ортаны  қорғауды  қамтамасыз  ететін  технологиялар мен механикаландыру  құралдарын  жасауды, ауыл шаруашылығы  өнімін барынша   ұқсататын   жаңа   технологиялар әзірлеуді  ауыл шаруашылығын  ғылыми қамтамасыз  етудің басым бағыттары деп  белгілеу.

   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланған әдебиеттер

 

1. М.Ш. Ярмухамедов Экономическая  география Казахской ССР. А.  Мектеп 1975

2. Э.А. Туркебаев, Б. Двоскин, К. Исентаев. Проблемы региональной эконо -

мики Казахстана. Изд. «Қазақстан» 1977

3. Э.А. Туркебаев, Б. Двоскин. Экономические проблемы развития террито –

риально – производственных комплексов. Изд. Наука 1982

4. Б. Двоскин. Экономика  – географическое районирование  Казахстана. Изд. Наука 1986

5.  Алматы. Энциклопедиялық анықтама. Алматы 1983

6.  У. Есназарова. Қазақстанның  физикалық және экономикалық  география –

сын оқыту. Алматы Рауан, 2007

7.  Маңғыстау энциклопедиясы. Алматы 2010

8.  Ақмола энциклопедиясы. Алматы 2008

9.  Е.Р. Ердаулетов. Экономическая социальная география Казахстана.

Алматы 2010

10. Н.Н. Карменова. Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік геогра –

фиясының  лабороториялық сабаққа арналған оқу құралы.

11.  Қарағанды энциклопедиясы. Алматы 1985

12.  Қазақстан Республикасының  2009 – 2011 жылдарға арналған мемелекет  –

тік аграрлық азық – түлік  бағдарламасы. Алматы 2009

13.  Қазақстан агроөнеркәсібі. Рауан 1990

14.  «Ақиқат» 2010 № 2

15.  Қазақстан энциклопедиясы.