Ауыл шаруашылық өндірісін мемлекеттік реттеу, шетелдік және отандық тәжірибе

Жоспар

 

Кіріспе .............................................................................................................3

 

1 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ ӨНДІРІСІН  МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ: ШЕТЕЛДІК ЖӘНЕ  ОТАНДЫҚ ТӘЖІРИБЕ

 

1.1 Қазақстанның агроөнеркәсіп өндірісін дамытудың негізгі бағыттары .......5

1.2 Агроөнеркәсіп кешенін мемлекеттік реттеудің қажеттілігі және негізгі тәсілдері ...................................................................................................................6

1.3. Агролизингтің дамуының әлемдік  тәжірибесі ............................................11

 

2 ҚАЗАҚСТАН  РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ  АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ

 

2.1 Ұлттық ауыл шаруашылығы: экономикалық маңызы мен құрылымы ....15

2.2 Егін шаруашылығының түрлері және оның ауыл шаруашылығындағы  алатын орны ..........................................................................................................21

2.3 Мал шаруашылығының түрлері және оның агроөнеркәсіп кешенінде алатын орны ..........................................................................................................28

 

Қорытынды ...........................................................................................................33

Пайдаланған әдебиеттер ......................................................................................35

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Республика  Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің әлемге белгілі "Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы атты еңбегінде "Барлық стратегиялық басымдылықтардың көш басында агроөнеркәсіп кешенін дамыту, оны дәйекті де батыл реформалау, сондай-ақ тұтыну рыногын өнеркәсіп тауарлармен толтыру шаралары жүретін болады"-деп, атап көрсеткен болатын.

Тақырыптың өзектілігі Қазақстан Республикасында агроөнеркәсіп кешенінің барлық салаларың, оның ішінде ауыл шаруашылығында қызмет көрсету саласын дамытуға мүмкіндік мол. Егер де осы потенциалдық мүмкіндікті нарық жағдайында әрбір жекелеген аймақтардың өзгешеліктерін еске ала отырып ауыл шаруашылығының қызмет көрсету салаларын дамыта білсек, еліміздің экономикасын бұдан биік деңгейге көтеруге мүмкіндік жасар едік.

Агроөнеркәсіптік  өндірістің соңғы нәтижелері тек тікелей ауыл шаруашылығының даму деңгейіне ғана емес, сонымен қатар соған қызмет көрсететін салаларға да байланысты. Ауыл шаруашылығының өндіріс көлемі ұлғайған сайын материалдық - техникалық ресурстарды, қажетті шикізаттарды, қосалқы материалдарды т.б. жұмсау мөлшері де ұлғаяды. Шаруашылықтың электр-энергияға, транспортқа, байланыс құралдарына, өнімдерді сақтауға деген қажеттіліктері де көбейеді.

 Еліміздің экономикалық  дамуында агроөнеркәсіптік кешеннің, оның ішінде ауыл шаруашылығының  маңызы зор. Қазақстан агроөнеркәсіптік  кешені – еліміздегі халық  шаруашылығындағы агроөнеркәсіптік  кешеннің негізгі құрамдас бөлігі. Онда материалдық игілік өндіру  саласындағылардың жартысынан астамы  қызмет етеді және Республикадағы  негізгі өндірістік қорлардың  тең жартысына жуығы шоғырланған,  жалпы өнімнің және ұлттық  табыстың жартысы осы саланың  еншісінде. Азық – түлік бағдарламасын  бүкіл еліміз көлемінде шешу, халықты азық – түлікпен және  өнеркәсіптің салаларын шикізатпен  толық қамтамасыз ету, көбінесе, агроөнеркәсіптік кешеннің әр  түрлі  салаларының дамуымен  анықталады. Бұл тақырыпта «агроөнеркәсіптік», «ауыл шаруашылығы»,  «ауыл шаруашылығына  жарамды жер», «жайылым», «егістік  жер», «өсімдік және мал шаруашылығы», «дәнді дақыл шаруашылығы», «ауыл  шаруашылығы кәсіпорындары», ұғымдары  төңірегінде қалыптасады. Сонымен  қатар агроөнеркәсіптік кешеннің  негізгі салаларымен, ауыл шаруашылығымен, оның ішінде өсімдік және мал  шаруашылығы салаларымен таныс   боласыздар. ХХ ғасырда дүние  жүзілік шаруашылықтың дамуындағы  маңызды кезең ғылыми техникалық  прогреске (ҒТП) байланысты өнеркәсіптік  кешендердің кіріктірілуі (АӨКК). Бұл   процесс Қазақстан шаруашылығына  да әсерін тигізеді. АӨКК –  тің басты факторлары, негізінен  ауыл шаруашылығы шикізаттарынан  дайындалған және қайта өңдеуден  өткізілген тағам өнімдері мен  халық тұынатын тауарларға деген  сұраныстың артуы. ХХ ғасырдың екінші жартысында дүние жүзілік агроөенркәсіптік кешен жүйесі құрылды, олардың даму деңгейі мен өзара байланыс формалары саяси және әлеуметтік  – экономикалық ерекшеліктерінің анықталуына байланысты әр түрлі болады. Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешенін дамыту аграрлық саясаттың аса маңызды бағыты болып отыр. Ал, ауыл шаруашылығы агроөнеркәсіптік кешеннің жетекші саласы. Ауыл шаруашылығының негізгі салалары - өсімдік және мал шаруашылығы бір – бірімен тығыз байланысты және іс жүзінде бірін – бірі толықтырып отырады. Еліміздің ауыл шаруашылығы өндірісінің салалық құрылымында өсімдік шаруашылығы басым, оның үлесіне ауыл шаруашылығы өнімдері көлемінің 56,9 % - ы, тиесілі. Өсімдік шаруашылығы мәдени дақылдар түріне қарай; дәнді техникалық, жемшөптік, бау – бақша дақылдары болып бөлінеді.

     Республикамыздың  ауыл шаруашылығы саласында мал  шаруашылығының маңызы зор. Ауыл   шаруашылығы өнімдерінің 43,1 % - ы  осы мал шаруашылығына тиесілі.  Мал шаруашылығының басты саласына  қой мен ешкі, ірі – қара  мал (етті –сүтті ірі қара), жылқы және түйе шаруашылығы  жатады.

Курстық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығы өндірісінің дамуын, оның тиімділігін арттырудағы мемлекеттік реттеудің маңыздылығы мен қажеттілігіне тоқталу болып табылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ  ӨНДІРІСІН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ: ШЕТЕЛДІК  ЖӘНЕ ОТАНДЫҚ ТӘЖІРИБЕ

 

1. Қазақстанның агроөнеркәсіп өндірісін дамытудың негізгі бағыттары.

 

Қазіргі жағдайда Қазақстандағы экономикалық жаңғырулар өзнің шешуші кезеңінен  енді. Қазірдің өзінде нарықтық қатынастардың  жұмыс істеуінің негізгі және тиісті ұйымдық құрылым қаланып, бірте-бірте өндірісқұлдырауы тоқталып және алға қарай жылжу мүмкіндігі пайда болып, үлкен мақсаттар  мен агроөнеркәсіптік өндіріс дамуының стратегиясы мен тактикасын анықтау  қажеттілігі туды.

Республика  Президенті Н.Ә. Назарбаев «Қазақстанның  егемен мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы» деген  еңбегінде былай деп атап көрсетті: «... барлық стратегиялық жоспарлардың алдында агроөнеркәсіп кешенінің  дамуы, оны жүйелі және батыл реформалау келеді...». «Ауыл, селоны және агроөнеркәсіптік кешенді дамытудың артықшылықтары туралы» Заң қабылдау да осы мақсаттарға  арналады.

Мемлекет  басшысының идеяларын, қабылдаған заңдар мен Республика үкіметінің қабылдаған қаулыларын іс жүзінде асыра отырып, Қазақ Ауыл шаруашылығы ғылымдары  академиясының ғалымдары «Қазақстан Республикасы агроөнеркәсіптік кешенін  дамытудың 1993-1995 жылдарға және 2006 жылға дейінгі тұжырымдық Бағдарламасын» жасады. Ішкі көздердің есебінен өндіріс құлдырауын тоқтату, экономикалық жағдайды тұрақтандыру және ауыл шаруашылық өнім өндіруді арттыруды қамтамасыз ету жөніндегі кезек күттірмейтін міндеттерді шешу үшін Бағдарламада мына төмендегідей шаралар қарастырылған:

1. меншік қатынастарын қайта құру, жекешелендіру тәсілдері мен қарқыны, бәсекелестік қатынасты дамытуды қамтамасыз ететін көпкуладты экономиканы қалыптастыру жәнге агроөнеркәсіптік өндірістің тиімділігін арттыру жөніндегі экономикалық реформалар бағытына түзетулер енгізу.
2. агроөнеркәсіп кешенінің еркін баға белгілеуге көшуін қамтамасыз ететін тиісті қаржылық-несиелік және баға жүйесін, ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілер мен өнім ұсынушыларды мемлекеттік қолдаудың әр түрлі тәсілдері мен әдістерін, монополист-кәсіпорындар өнімнің бағасын шектеуді, шетелдік инвестицияны тарту және біріккен бизнесті дамыту мәселелерін жасау және жүзеге асыру
3. тауар қорларын қалыптастырып, реттеуге мүмкіндік беретін және соның негізінде рынок сыйымдылығы
4. агроөнеркәсіп кешенінің терең құрылымдық жаңғыруын төмендегідей бағыттарда жүзеге асыру;

• республиканың табиғи аймақтарының биоклиматтық потенциалын олардың экологиялық жүйе тараптарына, экономикалық мақсаткерлігіне, өзін-өзі қамтамасыз етуіне, негізгі ауыл шаруашылық дақылдары егіс көлемі құрылымның әлемдік рынок конъюнктурасына сәйкестедіріледі.

• ауыл шаруашылығындағы мал басының генетикалық потенциалын әрбір табиғи аймақтағы жем-шөп базасының мүмкіндіктеріне орай толық пайдалану.
• агроөнеркәсіп кешенінің өндірістік негізгі қордағы қажеттілікетерін қанағаттандыру мақсатында ауыл шаруашылық машиналарын жасау салаларын құру.
• қуаты және орналасуы жағынан тиімді өңдеу өнеркәсібінің кәсіпорындар жүйесін қалыптастыру.
• экономиканың көпактуалдылығы және жеке меншіктің пайда болуын есепке ала отырып, селодағы әлуметтік инфроқұрылымды дамыту.

5. агроөнеркәсіптік кешен араласқан экожүйелердің барлық элементтерінің эколгиялық қауыпсіздігіне экономикалық, құқықтық және техника-технологиялық кепілдік беретін жүйелер құру.

а) Егіншілік салаларын дамыту

Республикадағы  егіншіліктің негізгі саласы астық  өндіру болып табылады. Тың және тыңайған жерді игеру Қазақстанды  астықты ірі өндірушілердің қатарына қосты. Қазақстан жан басына астық  өндірк жөнінен де дүние жүзінде  күні кешеге дейін Канададан кейінгі  екінші орынды иеленіп келеді.

 

 

2. Агроөнеркәсіп кешенін мемлекеттік реттеудің қажеттілігі және негізгі тәсілдері.

 

Ауылшаруашылық  кәсіпорындарын жекешелендіру мен мемлекет иелігінен алу аяқталғаннан кейін жаңадан болған агроқұрылымдардың эволюциялык дамуы басталды. Осы кезеңде оларды мемлекеттік реттеу мен қолдау көрсетудің маңызы зор.

Ауыл  шаруашылығы экономиканың курделі  саласының бірі. Біріншіден, ол табиғат — климат жағдайына тәуелді. Екіншіден, өндіріс циклі ұзақ әрі маусымдық сипатта. Үшіншіден, ауыл шаруашылығы маусымдық шығындарын несиелеудің дамыған жүйесіне өте-мөте мұқтаж. Төртіншіден, қысқа мерзімді несиелер рыногында шағын ауылшаруашылық кәсіпорындарының бәсекеге қабілеттілігі төмен.

Ауылшаруашылық өнімдерін өндірушілерге қызмет көрсеткенде өндірістің осы ерекшеліктерін ескерген жөн. Оның үстіне ауыл шаруашылығы дайындау, ұқсату, қызмет көрсету, сауда және басқа ұйымдардың, сондай-ақ матери алды-техникалық ресурстарды жеткізушілердің монопольдық әрекетінен үнемі зардап шегетінін ұмытпау қажет.

Біздің  республикада ауыл шаруашылығын дамытудың 2010 жылға дейінгі стратегиясы қабылданған (Қазақстан Рсспубликасы Үкіметінің 1997 жыл 22 желтоқсандағы N1817 Қаулысы). Оның кіріспе бөлімінде мынадай мәліметтер бар:

-    ауылшаруашылық машинаның негізгі түрлерімен  қамтамасыз етілуі-65-70 процент;

-    пайдаланылғанына 5 жылдан асқан машина мен жабдықтардың үлесі-90 проценттен астам;

-    соңғы   7   жылда   топыраққа   органикалық   тыңайтқыштарды енгізу-10-11  есе, минералды тыңайтқыштарды енгізу-16-17 есе қысқарды.

Ауыл  шаруашылығын мемлекеттік қолдаудың тиімді жүйесін қалыптастыру, осы арқылы аграрлық секторда рынокты дамыту кепілі ретінде мемлекеттің ықпалып күшейту.

Мемлекет  ауылшаруашылық тауарларына деген  сұраныс пен ұсынысқа. агроөнеркәсіп  кешенінде салааралық айырбас оның салаларында табыс табу үшін жағдай туғызу мақсатында жанама жолмен ықпал жасау керек. Бұл бағыттарда арнайы мемлекеттік бағдарламалар жасау жәнә оларды жүзеге асыратын институттар құру қажет.

Қазақаграрлық өнеркәсіп кешені экономикасы және ұйымдастыру ғылыми-зерттеу институтының ұжымы жүргізіліп отырған реформаны түзетуге бағытталған кейбір ұсыныстар дайындады. Оларға негіз ретінде нарықтық қатынастарды мемлекеттік реттеу принциптері, республиканың азык-түлік қауіпсіздігін нығайту мақсатында аграрлық секторды мемлекеттік-құқықтық және экономикалық қолдау мәселелері алынып отыр.

Аграрлық  экономика үшін келешекте инвестициялық проблема шешуші роль атқарады. Агроөпсркәсіптік кешенінің капитал сиымдылығы өте жоғары, сондықтан ол капиталды көп салғанда және салу қарқыны жоғары болғанда дами алады. Бұндай механизм мемлекеттік экономикалық реттеу тұтқалары мен аспаптары және нарықтық ынталандыруды оңтайлы үлестіруге негізделу керек, инвестициялық ресурстардың толыққанды тауарға айналуына жағдай жасау қажет.

Агроөнеркәсіп кешенінде реформаны жүргізудің негізгі мақсаты, отандық өндірістің тиімділігін арттыру, өнім сапасын жақсарту және өнімнің өзіндік құнын әлемдік нарықтағы бәсекеге қабілеттілікке дейін төмеңдету, халықты азық-түлікпсн қамтамасыз ету болатын. Осы мақсатқа жету үшін 10 жыл көлемінде құрылымдар қайта құрылып, мемлекет меншігіндегі шаруашылықтар жекешелендіріліп, казіргі құні шаруашылық субъектілерінің саны республика бойынша 100 мыңға жуық болып отыр.

Қазіргі уақытта ауылшаруашылық өнім өндірушілеріне мыңға жуық кәсіпорындар қызмет көрсетіп, техникалық сервис орталықтары құрылуда, Агроөнеркәсіп кешеніні басқаруды жетілдіру мақсатында облыста ауылшаруашылық қызметкерлерінің білімдерін қайта көтеру үшін, Германияның техникалық ынтымақтастық жөніндегі қоғамымен Израилдың фирмаларымен бірігіп, фермер мен шаруа қожалықтарының  басшыларын,     нарықтық     қатынастағы     бизнес, кәсіпкерліктің баскару әдісін жүргізу үшін білімін көтеру жұмыстары қолға алынуда.