Ауыл шаруашылық өндірісін мемлекеттік реттеу, шетелдік және отандық тәжірибе

Сонымен бірге Оңтүстік Қазақстан, Ақмола және Алматы облыстарында Европалық Одақ экспертінің қатысуымен "КазАгро" федерациясымен фермерлік несие  қоры құрылған. Бұл аталған шаралар  Қазақстанның аграрлы саласын ынталандыруға, кейбір әлеуметтік топтардың жағдайын көтеруге себін тигізуде.

Дегенмен, экономикалық басқа салаларына қарағанда аграрлық салада экономикалық белсенділік байқалмауда. Халыққа әлеуметтік қызмет көрсету деңгейі бойынша ауылдың қаладан кейін қалу каупі күшейе түсуде. Ауыл шаруашылық өнім өндірушілерінің табысының төмен болуына байланысты бұл саладағы әртүрлі төлемдердің көлемі азаюда.

Көп жылдық статистикалық мәліметттерге сүйенсек шаруашылықтардың жаңа техникамен жабдықталғандығына қарамастан, ауылшаруашылық тауар өндірушілерінің  еңбек өнімділігі жоғарыламай отыр. Ауыл шаруашылығы өнімдердің жалпы  түсімі, техникаға салынған инвестицияларды жаппайды, сондықтан фермерлер мен шаруашылықтардың жұмысында алға басушылық баяу болыл отыр. Мұндай жағдай бір қатар келесідей себептермен түсіндіріледі, еңбектің соңғы нәтижелерін өз еркінше пайдалану мүмкіңдігінің жоқтығыдан, тауар өңдірушілерге деген жеңілдіктердің жоқтығынан, техниканы пайдаланудың төмен деңгейімен қажетті технологиялық құралдардың жетіспеушілігіден, машина   технологияларының  ғылыми қамтылмағандығымен.

Агротехникалық сервис, жөндеу жұмыстары барысында, тауар өндірушілерді құрал-жабдықтармен және материалмен кепілді түрде жарақтандырып отырады. Ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері үшін, пайдаланған машиналарды сататын және қымбат тұратын машиналарды уақытша пайдалануға беретін орталықтарды ұйымдастыру қажет.

Аталған мәселелерді   шешуде,  Еліміздің Президенті Н.Ә. Назарбаевтің 8 ақпан 2006 Республикалық АӨК қызметкерлерінің алдына қойған 7 мәселені ескере отырып, Оңтүстік Қазақстан облысында ауыл шаруашылығының өсуіне арналған 2009-2011 жылы бағдарлама қабылданған. Бағдарламада ауыл шаруашылығы жеке салаларының дамуына экономикалық талдау жасай келіп, олардың тиімді шешілу жолынының бірі ретінде облыстық аудандарда машина-технологиялық станциялар құру (МТС), сөйтіп облыс көлемінде бұл станциялардың санын 116-ға жеткізу қарастырылған.

Қазіргі жағдайда Қазақстанда ТМД-ның басқа  елдеріндегі сияқты нарықты экономиканың экономикалық процессіне мемлекеттік  араласу болмауы керек деген  тұжырым барынша кеңінен тараған. Соған қарамастан, дамыған елдердің тәжірбиесі көрсетіп отырғандай, мемлекеттік  реттеу агробизнес кешенінің қажетті  буыны болып табылады.

           Мемлекеттік агробизнес жүйесіне араласуының қажеттілігі, мемлекеттік бақылау мен реттеуге жататын негізгі параметрлер тіпті дамыған нарық жағдайынада бірқатар объективтік факторлармен анықталады. Ең алдымен, мемлекеттік реттеу шаралары экономикалық саясатпен тығыз байланыста болғандықтан, өздерінің әлументтік-экономикалық маңызы бойынша олар әректі болып келеді және қоғамдық пікірмен әр түрлі қабылданады. Экономикалық дамудың әр түрлі даму кезеңінде бұл шаралар ауысып отыруы мүмкін, бірақ олардың мәні тұрақты болып қалады. Көп жылғы тәжірбиеде сыналған олардың көпшілігі дамыған елдердің күнделікті қызметіне кірігіп кетті және қазіргі жағдайда нарықтық экономикалық теорияның тиісті тауарларының негізін құрайды. Сонымен қатар кейбір шаралар қалыптасқан саяси және әлументтік конъюктураның әсеріне ұшырады.

   Мемлекеттің  реттеу шараларының бірінші тобы  өндірістің әмбебап және тиімді  реттеушісі болған нарықтық тегеріштің  барлық жағдайда бірдей қуатты  қару емес екендігі мойындауға  негізделеді. Кез келген қазіргі  заманғы экономикалық жүйеде  нарыққа бағынбайтын және мемлекеттік  араласуды қажет ететін кең  көлемдегі проблемалар бар. 

   Мемлекеттің  маңызды міндеті – монополияға  қарсы реттеу және әділетті  бәсекелестікті қолдау. Сыртқы тиімділкті  реттеу мен қоғамдық тауарлады  қаржыландыруға, яғни жетілген еріктік  бәсекелестік жағдайында мемлекет  орындайтын функцияларға қарағанда  бұл міндет жетілдірілмеген бәсекелестіктің  нақты жағдайда экономикалық  теорияға негізделеді. 

   Агробизнес  жүйесіндегі мемлекеттік реттеудің  тағы бір маңызды бағыты әлуметтік-экономикалық укладта болғандықтан фермерлікті қолдану идеясы болып табылады.  Оны жақтаушылар жеке отбасылық фермаларды ауыл шаруашылығындағы іскерліктің тиімді тәсілі ретінде әділетті қарастырады. Өмірдің фермерлік уклады бостандық, саяси әлуметтік тұрақтылық, еркін бәсекелестік сияқты әлументтік және экономикалық иеліктер ретінде қабылданады. Аталмыш концепциясының мемлекеттік саясатқа тікелей әсер етеді. Мәселен, АҚШ-тың 7 штатында ауыл шаруашылығы корпорациялары қызметін жүргізуге ресми тыйым салынуынан, 8 штатында олардың қызметін шектеуден көрінеді.

   Фермерлік  табыстың қолдаудың басты бағыты  өнеркәсіп және ауыл шаруашылығы арасындағы айырбаста бағалық притетті қамтамасыз ету болып табылады. Оның қажеттілігі фермерлік бағаның төмендеу тенденциясынан, сондай-ақ агробизнестің аралас салаларының бағаға монополиялық үстемділік жасау мүмкіндігіне туындайды.

   Ауыл  шаруашылық кооперативтері қызметі  ауыл-шаруашылық кооперативтер ұйымдастыруда  консультациялық және техникалық  көмек көрсетеді және олардың  қызметінің статистикасын жүргізеді.  Ауыл шаруашылық министрлігіне  ұлттық ормандарды, сондай-ақ ұлттыұ  маңызы бар шалғындар және  жер учаскілерін қадағалайтын  орман қызметі бағынады.

   Қазіргі  заманғы агробизнес мемлекеттік  реттеудің негізгі бағыттарына  шолуды қорытындылай келсе, олардың  маңызды ерекшеліктерін атап  көрсету керек. Нарықтық тегерішті  толықтыра және түзете келіп,  реттеудің мемлекеттік тегерушісі оның негізгі сұраныс пен ұсыныстың негізінде баға белгілеуді бұзбайды. Өте сирек болып тұратын ерекше ситуациялар, төтенше жағдайлар айтпағанда рыноктың тегеріші оның негізгі сұраныс пен ұсыныстың негізінде баға белгілеуді бұзбайды. Өте сирек болып тұратын ерекше ситуациялар, төтенше оқиғалар, аракідік жағдайларды айтпағанда рыноктың төгершін бұзатын дерективтік тапсырма, бағаның өсуінен жаппай әкімшілік бақылау, өндірістік реурстар мен тұтыну заттарын натуралдық бөлу сияқты іс-қимылдарға жол бермейді. Шын мәнінде, дамыған елдердің агралық өндірістің тиімделігі болса керек.

Агралық секторды мемлекеттік реттеудің  маңызды құралдарының бірі салықтық саясат болып табылады. Бұл жағдайда ауыл шаруашылық өндірісінде жалпы  алғанда оның ішінде агробизнесте салық  салу жүйесінің ерекше қалыптасуына ұмтылу оның кең тараған түрі болып  табылады. Мұндай ұмтылыс дамыған  елдерге тән. Салық салу негізінен  агралық секторда жұмыс істеп  жатқан кәсіпорындарға тікелей салықтық жеңілдіктер берумен ерекшеленіледі.

   Сондықтан да Қазақстанда және  барлық қалған ТМД республикаларында реформаларының бастапқы кезеңінде (1991-1993ж.)

Агроөнеркісіп кешені кәсіпорындары үшін салық  саясатында көптеген жеңілдіктер жасауы кездейсоқ емес.

   Өркениетті салық саясаты экономикалық  шешімдерді бұрмалауға жетекейтін  принциптерге негізделмеу керек. Салық жүйесі әділетті болуы шарт. Бұл талаптарға сәкестіктер сәйкес келу үшін, біріншіден, көлденең теңдікті және екіншіден, тігінен теңдікті сақтау қажет. Салық жүесі қарапайым және түсінікті болуы шарт. Салықтар нарықтық таңдауға қолбайлау болмауы керек және тиіс. Белгілі бір саладан немесе белгілі бір қызмет түрінен алынған табысты салықтан босату бейтараптық принципін ашық бұзғандық болып табылады.  Ауыл шаруашылықтан босату ең кем дегенде мынандай қиыншылықтар туғызады: қандай қызметті салықтан босатуға болады, ал қандай қызметті босатпау керек, шаруашылықтарды жүзеге асырылатынқызметін барлық түрін немесе ауыл шаруашылығы субъектілерін орындайтын жұмыстарын салықтан қалай босатуға болады деген сұрақтардың өзі бұл жерде орынсыз. Қызметтің салық салынатын және салынбайтын шығындарын бөлу маңызды факторлар болып табылады.

   Салық кодексі бойынша агроөнркісіп кешенінің кәсіпорындары үшін көптеген салықтық жеңілдіктер алынып тасталды. Сонымен қатар, Қазақстан экономикасының агралық мәні есепке алына отырып, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруші заңды тұлғалар үшін табысық салықтың 10 проценттік үстемесін сақтап қалу маңызды болып табылады.

   Салықтық есептеудің қалай жүргізу  керек екнін мылалмен көретуге  болады:

Табыс...........................................................................1,000 000 долл.

Өнім  өндіруге кететін шығын.....................................500, 000 долл.

Баланстық пайда...........................................................500,000 долл.

Рұқсат  етілген шығарып тастаулар...............................300,000 дол.

Салынған  салықтың табысы..........................................200,000 дол.

Салық үстемі...................................................................30 процент

Ауыл  шаруашылық өндірісі...........................................60,000 долл.

Ауыл  шаруашылығы өндірісі үшін

салықтық  есептеу (5%*60,000)......................................3,000 долл.

Есептеуден  кейінгі барлық салыққа төленетіні............57,000 долл.

Осы көрсетілген  арнаулы есептеу тікелей салынған салық бойынша жасалады және есептеу  жүзеге асырылатын уақытты барлық кезеңіне салықтық міндеттемені айтады.

Нақты міндеттер  ен реформалаудың кезеңдерін, елдің  ерекшелігін, экономикалық жағдайын және салықтық әкімшілік деңгейін есепке апла отырып, әр түрлі нұсқаулар  пайдалануға болады. Алайда, жалпы  бағыт мемлекеттік салық саясматының  агробизнеске өркениетті салық жүйесін  енгізудің объективті принциптері  толық есепке алынатын жағдайда жүргізілуін  аңғартады.  

 

 

1.3. Агролизингтің дамуының әлемдік тәжірибесі

 

Лизинг  — кәсіпкерлік, коммерциялық іс-әрекеттің, қызмет көрсету сферасындағы бизнестің жаңа формасы және әлемдік экономикада өте қарқынды дамуда. Көп жағдайда отандық әдебиетте Лизинг — деп машиналарды, жабдықтарды, транспорт құралдарын және өндірістік сипаттағы құрылыстарды арендалау немесе ұзақ мерзімге арендалауды түсінеді.

Лизинг  мәселесімен айналысушы көптеген Ресей экономистері "Лизинг - аренда мен жабдықтарды арендалау төлем ақысын несиелеуді біріктіретін сала" деген пікірді ұстанады.

Е.Кабатова, Е.Чекморева, В.Перов сияқты лизинг ұғымын кең мағынада түсіндірушілер пікірінше лизинг келісім шарт қатынастарының күрделі кешенін қамтиды және екі немесе одан да көп келісім шарт негізінде жүзеге асады. Ең алдымен сатып алу — сату және мүлікті жалға алу келісім шарт негізінде іске асады.

Экономикалық  қатынастар жағынан алғанда лизингтер  қаржы операцияларының жаңа формасын капитал салымдарының тәсілімен іске асыру болып түсініледі: Егер лизингті белгілі бір мерзім шартымен мүлікті уақытша пайдалануға беру деп түсінсек, онда оны негізгі қордағы тауар несиесі деп есептеуге болады. Осы жағынан қарағанда лизинг дәстүрлі банк саудасына баламалы болатын машиналармен жабдықтарды несиелеудің бір формасына жатады. Кез-келген лизинг ісінде ең бастысы қаржы, атап айтқанда несие операциясы. Мүлік иесі пайдаланушыға, лизинг алушыға қаржы қызметін көрсетеді. Ол толық құнына мүлікті жеке меншігіне алады да, лизинг алушы мерзім сайын оның жарна төлеп, оның толық құнын өтейді.

Лизинг  бүгінгі күні пайда болған жоқ. Венецияда XI ғасырдың өзінде лизингтік операцияларға ұқсас практикада әрекет етті: венециялық кәсіпкерлер сауда кемлерін иелеріне сол кездегі қымбат құрал-жабдықтарды арендаға берген. Қазіргі тарихта лизинг ұғымын алғаш пайдалану 1877 жылдан басталады.

Алғашқы лизингтік компания АҚШ-тың Сан-Франциско (Калифорния штаты) қаласында құралған.

Әлемдік экономикада лизингтің даму тарихы 2 кезеңге бөлуге болады:

I кезең - алғашқы индустриялды еддерде қалыптасу кезеңі (1952-1970жж.);

II  кезең -  "лизингтік бум",  оның қарқынды өсу кезеңі (1971- 1990жж.).

Әлемдік лизингтік қызмет нарығының негізгі  бөлігі (шамамен 90%) "АҚШ — Батые Европа — Жапония" үшбұрышында шоғырланған.

Ең дамыған  лизингтік қызмет нарығы АҚШ-та қалыптасты.

50-жылдардың  соңында американдық лизингтік  компаниялар өздерінің назарларын  шетел нарықтарына аударды.

Американдық лизингтік фирмалар ассоциациясының мәліметтері бойынша бұл елде лизингтік операциялардың динамикасы төмендегідей сипатталады:

 

Қызмет түрлері		2010		2006		2009
Лизинг   бойынша   көрсетілген қызмет, көлемі, млрд. долл.		78,7		112,7		131.6
Өнеркәсіптік                    құрал-		289,7		346,8		396,5
жабдықтарға жекеменшік фирмалардың  күрделі салымдары, млрд. долл.
Күрделі салымдардағы лизинг үлесі, %	27,2		32,5		33,3

 

Европада  лизингтік қызмет 60-жылдардың басында  жүйелі түрде жүзеге асырылады. Лизинг әртүрлі болып келеді, сондықтан көптеген европалық елдердің заңдарында оны белгілеу үшін әртүрлі терминдер қолданылады.

Франция, Бельгия, Италия елдерінің заң актілерінде сәйкес мынадай терминология қолданылады: аренда, несие; аренданы қаржыландыру; қаржы арендасы бойынша операциялар. Европада лизингтік операциялар дың белсенді өсуіне көбінде азаматтық, эномикалық, саудалық қаржы және салық заңдары тұрғысынан олардың статусының белгісіздігі Кедергі болды.

Экономикалық    өсудің     ынталандыру    мақсатында    лизингті

дамытуда  үлкен рольді мемлекеттік қаржы  органдары, сонымен қатар бірқатар халықаралық қаржы ұйымдары, оның ішінде дамушы елдер үшін   лизингті   дамытуда   арнайы   бағдарламасы   бар   Халықаралық  қаржы корпорациясы (ХКК) атқарады.